Szwedzi

Kontakty pomiędzy regionami na północy i południu obszaru Bałtyku charakteryzują się od czasów prehistorycznych z jednej strony okazjonalnymi powiązaniami handlowymi, a z drugiej coraz częstszymi od czasów starożytnych przepływami migracyjnymi. Te ostatnie nasiliły się szczególnie w późnym antyku i wczesnym średniowieczu. Wczesne kontakty pomorsko-skandynawskie zaowocowały – może nawet już w pierwszym tysiącleciu – pewnymi wpływami skandynawskimi w języku pomorskim. Po stabilizacji osadnictwa Wikingów na północy i osiedleniu się Słowian na południu, społeczności lokalne i regionalne nawiązały ze sobą kontakty, mające współkształtujący wpływ w procesie formowania się średniowiecznych form państwowości. Od średniowiecza te związki i konflikty zbrojne pozostawały częścią pamięci historycznej z różnymi, czasami zmieniającymi się interpretacjami i znaczeniami. Powiązaniom kaszubsko-pomorskiej, regionalnej tradycji ze Szwecją mogła sprzyjała rola morza w kaszubskim dyskursie terytorialnym i pamięci. W ten sposób integrowano różne elementy bogatej historii kontaktów i współzależności między Pomorzem i Kaszubami a Szwecją.

W historii średniowiecza m.in. powstała unia kalmarska między Danią, Szwecją i Norwegią pod koniec XIV w., której wspólny król Eryk Pomorski pochodził z darłowskiej linii Gryfitów. Po stopniowym obaleniu we wszystkich trzech królestwach, a później wygnaniu z Gotlandii, Eryk znalazł się znów w Darłowie – tam nadal panował jako książę, a po śmierci w czerwcu 1459 został pochowany.

Niedługo później Puck, leżący już w centrum dzisiejszego kaszubskojęzycznego wybrzeża Bałtyku, doświadczył „epizodu szwedzkiego”, gdy w 1457 r. król Karol VIII Knutsson Bonde znalazł schronienie podczas walk o szwedzki tron. Udzielił pożyczki Gdańskowi pod zastaw Pucka i okolicznych ziem oraz terenów koło Łeby. Był to rozległy obszar na kaszubskim wybrzeżu, który jednocześnie rozciągał się stosunkowo daleko w głąb Kaszub i zajmował zachodnią część Półwyspu Helskiego. Jego panowanie nad ziemią pucką i Łebą dobiegło końca w 1460 r. po ucieczce przed Krzyżakami.

W okresie wczesnonowożytnym doszło do zintensyfikowania kontaktów handlowych Szwecji z Polską, zwłaszcza z Gdańskiem. Epoka wojen polsko-szwedzkich kilkakrotnie bezpośrednio dotknęła także Kaszuby, Pomorze i Gdańsk, zwłaszcza w latach dwudziestych i pięćdziesiątych XVII w., ale również podczas Wielkiej Wojny Północnej na początku XVIII w. Okresy te wiązały się ze szwedzką okupacją, grabieżami i walkami, a na Kaszubach miały miejsce ważne wydarzenia wojenne: m.in. szwedzkie desanty na wybrzeżu i walki o Puck w latach 1626–1627, a także późniejsze działania bojowe w Prusach Królewskich aż do 1629 r. W tym kontekście należy przypomnieć bitwę pod Oliwą z 28 listopada 1627 r.

Wydarzenie to upamiętnia pomnik na wzgórzu Pachołek (historycznie Karlsberg) nad Oliwą. W obecnej formie powstał on dopiero w 1975 r., kiedy oryginalny kamień, upamiętniający wizytę królowej pruskiej Luizy z 1798 r., a umieszczony tam w 1889 r., został zmodyfikowany: na zachowanym obelisku o wysokości ok. 2,3 m naklejono nowe płyty – jedna przedstawia herb królewski Zygmunta III, druga zaś upamiętnia bitwę i budowę polskiej floty morskiej. Rzeźba przedstawiająca głowę króla, która wieńczyła pomnik od 1975 r. zamiast znajdującego się tam wcześniej orła pruskiego, zniszczonego po II wojnie światowej, dziś już nie istnieje. W latach 1934-1939 pomnik tej bitwy znajdował się także w Oksywiu.

Również w czasie potopu miały miejsce szwedzkie oblężenia Pucka i Gdańska oraz walki i zniszczenia na Kaszubach. Wojna zakończyła się dopiero w 1660 r. traktatem pokojowym podpisanym w klasztorze oliwskim. Konflikt ten ugruntował się jako stałe miejsce polskiej pamięci. Kolejna szwedzka okupacja nastąpiła na początku XVIII w. podczas Wielkiej Wojny Północnej. Zakończyła ona rolę historycznych Prus oraz Pomorza jako jednego z punktów zapalnych w stosunkach polsko-szwedzkich.

Szwedzi pozostawili głębokie ślady w pamięci regionu, które widoczne są w niektórych nazwach miejscowych, kojarzonych z wojnami szwedzkimi, a także w kulturze ludowej Kaszub, zwłaszcza lokalnych legendach. Z reguły powstały one w okresie wczesnonowożytnym, a wiele z nich przetrwało do dziś.

Jeśli chodzi o materiał toponomastyczny, można wskazać zwłaszcza miejscowość Szwedzki Ostrów w gminie Lipusz oraz wzgórze Szwed (Szwedzka Góra) pod Helem. Szczególnie na płn. Kaszubach występuje duże zagęszczenie takich „szwedzkich” toponimów. Do tych miejsc odnosi się większość legend o wojskach szwedzkich i działaniach obronnych. Kilka z nich opracowała Izabella Trojanowska (dotyczą one Ostrzyc w Szwajcarii Kaszubskiej, Lipuskiej Huty, Rozewia). Wszystkie miejscowe legendy o Szwedach nawiązują do wojen z XVII w. i opowiadają o bitwach, grabieżach i szwedzkich żołnierzach, przy czym Szwedzi prawie zawsze pozostają bezimienni: mowa w nich np. o pewnym szwedzkim żołnierzu, szwedzkim marynarzu, a nawet szwedzkim generale. Legenda z Lipuskiej Huty wyjaśnia pochodzenie nazwy Szwedzki Ostrów. Inne legendy dotyczą Gdańska, Chłapowa, Oksywia, Godziszewa, Chmielna, Żarnowca. Legendy i opowieści mają często, mimo wojennej tematyki, charakter anegdotyczny i mówią o sposobach, jakimi miejscowa ludność potrafiła przechytrzyć Szwedów (Pucku).

Pojawiają się tu toposy obecne w opowieściach z czasów oblężeń w różnych wariantach, regionach, krajach i kontekstach historycznych, przy czym szczególnie XVII-wieczne wojny szwedzkie stanowią wspólne tło dla takich legend w Europie Środkowej. Powtarzają się podobne motywy: walki ludności ze Szwedami, groby poległych Szwedów, zjawy i duchy szwedzkich żołnierzy. Niektóre opowiadają o skarbach ukrytych pod ziemią lub na bagnach, często strzeżonych przez duchy żołnierzy tudzież chłopów albo inne istoty. A ci, którzy tych bogactw szukają, są karani różnymi nieszczęściami. Szwedom nadaje się przeważnie w owych opowieściach bardzo negatywne, czasem wręcz nieludzkie cechy, ale zdarza się, że są przedstawiani również pozytywnie. Otwartą pozostaje kwestia, na ile legendy o Szwedach i związane z nimi stereotypy z XVII i następnych wieków można rozpatrywać w kontekście ponadepokowego trwania pomorskich wyobrażeń o Północy, Skandynawii i świecie „tam za morzem”. Pytanie brzmi, na ile można tu się doszukiwać pewnych ciągłości od epoki Wikingów aż do początku nowoczesności. Ze skandynawską Północą kojarzono wyobrażenia o elfach, duchach, ograch, czarodziejach, siłach ciemności, złych ludziach, wrogach, Złu, Piekle i Zaświatach. Najpóźniej od XVII w. to postaci Szwedów zaczęły być dominujące na owym skandynawskim tle: wprowadzono ich do zwrotów i powiedzeń, np. „zły jak Szwed”, nieporządek lub dewastację określano jako: „tu byli Szwedzi” albo po prostu wiadomo było, że „zło pochodzi od Szwedów” .

W okresie międzywojennym w kontekście mitu „Polski nad Bałtykiem” najważniejszy przedstawiciel gatunku marynistycznego w sztuce kaszubsko-pomorskiej Marian Mokwa podjął tematy związane z wojnami polsko-szwedzkimi. Zaraz po I wojnie światowej powstał jego cykl 44 akwareli pt. Apoteoza Polski Morskiej, zawierający sceny z dziejów Kaszubów – lub Słowian w ogóle – a przede wszystkim z dziejów Polski. W cyklu znajdowały się m.in. Przyjazd króla Zygmunta Wazy z flotą ze Szwecji do Polski, Bitwa morska pod Oliwą 1627 r. Większość tych prac, wystawionych w Galerii Morskiej w Gdyni, została skonfiskowana lub zniszczona przez niemieckich okupantów po wybuchu II wojny światowej.

Impulsem do ożywienia malarskiego opracowywania „szwedzkich tematów” był zainicjowany w XXI w. cykl sześciu spotkań malarskich w Bolszewie, zorganizowany przez Bibliotekę Publiczną Gminy Wejherowo i poświęcony „malarskim inspiracjom literaturą kaszubską”. W 2012 r. tematem spotkania była historyczna powieść przygodowa Augustyna Necla Krwawy sztorm (1960).

Wątki szwedzkie w literaturze kaszubskiej dotyczą niemal wyłącznie wojen polsko-szwedzkich XVII w. Szwedzi odgrywają tu rolę kulturowych, językowych, a przede wszystkim religijnych obcych: wrogów, rabusiów i grabieżców, niszczących kraj, zabijających i porywających ludzi, gwałcących kobiety, mężczyzn i dzieci.

Ten wzór odnajdujemy w Derdowskiego O Panu Czorlińscim co do Pucka po sece jachoł w tzw. Marszu Kaszubskim, w strofie piątej („Ciej roz naju okrętami / Szwede najechale. / Me żesme jech kapuzami / Z Pucka wenekale”): Szwedzi zostają umieszczeni obok największych historycznych wrogów, Niemców i średniowiecznych Krzyżaków. Podobną funkcję w tekście literackim pełnią Szwedzi w Majkowskiego Życiu i przygodach Remusa (1938), gdzie pojawiają się wzmianki o Szwedach i ich roli w historii Kaszub. Przedstawia się ich jako wrogów i napastników, lecz nie się rozwija tego wątku („Nasi przodkowie byli jeszcze ludźmi o odważnym duchu i silnej pięści! Ile wojen było na ziemi kaszubskiej, jak mawiali starzy ludzie! Nasi walczyli z Krzyżakami i Szwedami […]”) . Niewiele więcej uwagi poświęcił Majkowski wojnom polsko-szwedzkim w Historii Kaszubów (1938). Majkowski uczynił przedmiotem swoich rozważań historię całego bałtycko-słowiańskiego regionu, ale w dużej mierze skupiał się na historii średniowiecza, zwłaszcza XIII w. Koncentracja młodokaszubskiej kultury pamięci na średniowieczu i nowych czasach była przyczyną ograniczonej roli szwedzkich wątków.

Zwrot w kierunku tematyki szwedzkiej w kaszubskiej kulturze historycznej nastąpił w pierwszych dziesięcioleciach po drugiej wojnie światowej w beletrystyce Franciszka Fenikowskiego i Augustyna Necla, zwłaszcza w ich powieściach. Opowiadania Fenikowskiego rozgrywają się albo w Gdańsku, albo szerzej: w regionie pomorskim, a w jednym wypadku – powieści przygodowej Baszta trzech koron (1972), gdzie akcja jest częściowo przeniesiona do samej Szwecji. W kilku najważniejszych jego dziełach historyczno-beletrystycznych autor podjął temat osadzenia Kaszubów na tle konfliktów ze Szwecją w okresie od XVI do XVIII w. Regularnie pojawiają się w nich szwedzkie motywy i (anty)bohaterowie. Elementy szwedzkich realiów, historii, kultury oraz języka są włączone w narrację, a stereotypy dotyczące Szwedów – używane lub omawiane. Baszta trzech koron opowiada o czasach wewnętrznych konfliktów u Szwedów, walce o tron pod koniec lat sześćdziesiątych XVI w. Głównymi bohaterami są polscy kaprowie, którzy wstępują do służby szwedzkiego pretendenta do tronu, Jana, i płyną gdańskim statkiem do Sztokholmu, gdzie biorą udział w podboju miasta. W Uppsali są świadkami objęcia władzy przez nowego króla i jego koronacji – wraz z polską żoną Katarzyną Jagiellonką. Fabuła powieści jest mocno powiązana z tym historycznym kryzysem, a na jego tle rozgrywa się historia miłosna między polskim kaprem z Elbląga (czyli daleko od Kaszub) a sztokholmską mieszczańską córką. Jednocześnie ukazuje konstytutywną rolę wyznania jako podstawy różnicy pomiędzy polską (kaszubską) a szwedzką kulturą oraz wzajemnego dystansu, co podkreślane jest także w innych utworach prozatorskich, które dotyczyły już wojen szwedzkich na Kaszubach, np. Rękopis z gospody „Pod Łososiem”, o wojnach w latach 20. XVII w. (Oliwa). Nawiązania i aluzje do Szwecji można znaleźć także w niektórych innych prozatorskich utworach Fenikowskiego, w których nie mają one jednak znaczenia konstytutywnego i nie są głównym przedmiotem narracji (Czerwona ręka, 1974).

W przygodowych powieściach o wojnach szwedzkich w XVII w. A. Necla wątki szwedzkie ściśle związane z Kaszubami, dominują zwłaszcza w jego wczesnych utworach. Saga o szwedzkiej checzy (1957), druga opublikowana powieść Necla, pomimo tytułu ma bardzo luźny związek ze szwedzkimi tematami na Pomorzu; Krwawy sztorm (1960) rozgrywa się w latach dwudziestych XVII w. (bitwa pod Oliwą jest jednym z głównych punktów narracji), w Złotych kluczach (1962) kontekst czasowy tworzy potop z lat pięćdziesiątych. Miejscem akcji jest wybrzeże kaszubskie, zwłaszcza okolice Chłapowa, miejsca urodzenia autora, a dalej Puck, Krokowa, Półwysep Helski i Zatoka Gdańska (Pucka). Szwedzi zbiorowo przyjmują tu rolę szczególnie niebezpiecznych wrogów. Rybacy, chłopi i inni Kaszubi ze wsi walczą na wybrzeżu i w lasach, a później w Pucku przeciwko szwedzkim najeźdźcom. XVII-wieczni Szwedzi przedstawiani są jako najgorsza plaga kraju. W obrazach literackich Szwecji autorstwa Fenikowskiego i Necla pojawiają się również akcenty pozytywne, pokazujące człowieczeństwo żołnierzy i marynarzy, wrogo do siebie nastawionych w czasie wojny. Jednocześnie jednak służą one afirmacji dominującego negatywnego wizerunku Szwedów z jednej strony i podkreśleniu współczucia oraz empatii polskich i kaszubskich bohaterów z drugiej.

Fenikowski zajmował się obszerniej także współczesną sobie Szwecją. Udział w rejsie polskiego statku handlowego z Gdańska do Szwecji i Danii wykorzystał do napisania reportażów Kaloszem do Skandynawii (1966), z szerokim horyzontem kulturowym, na którym dokonywane są obserwacje dotyczące Szwecji i jej społeczeństwa. Teksty stanowią pokłosie kilkudniowego pobytu w Göteborgu. Jednocześnie autor, opisując miasto, legitymuje się bogatą wiedzą z zakresu szwedzkiej historii, literatury, kultury i geografii, a także historii stosunków polsko-szwedzkich.

Po kaszubsku o wojnach ze Szwedami pisał całkiem sporo Józef Ceynowa w książce Urënamle, a współcześnie podjął temat morskich wojen polsko-szwedzkich Mateusz Bullmann w pracy Nordowé pòwiôstczi.

Stereotyp Szwedów w kulturze kaszubsko-pomorskiej jawi się jako stosunkowo stabilny i spójny, urozmaicany nielicznymi wyjątkami. Podstawą wizerunku Szwecji są różnice kulturowe i wyznaniowe oraz wynikająca z nich idea zagrożenia lub wrogości. W kulturze XX w. była ona konsekwentnie historyzowana, tj. traktowana jako odniesienie, które straciło swoją aktualność i w żadnym wypadku nie zostało przeniesione do współczesności. Jednocześnie imagologia przynależąca do Szwedów nie podlegała zróżnicowaniu lub wyraźnym wariacjom, z wyjątkiem kilku tekstów reportażowych, odnoszących się do współczesnych obserwacji.

Miloš Řezník

Bibliografia:

• Bławat R.T., Stolem z morza i Kaszub. Życie i twórczość Mariana Mokwy (1889–1987), Pelplin 2011.
  Historia Pucka, red. A. Groth, Gdańsk 1998.
• Kamiński E., Temat skandynawski w bajce, baśni i podaniu kaszubskim, [w:] Materiały sesji naukowej: „Świat bajek, baśni i legend kaszubskich”, t. 2, Wejherowo 1982.
• Konopczyński W., Polska a Szwecja od pokoju oliwskiego do upadku Rzeczypospolitej 1660–1795, Warszawa 1926, nowe wydanie Kraków – Warszawa 2016.
• Lindqvist H., Przez Bałtyk. 1000 lat polsko-szwedzkich wojen i miłości, Poznań 2022.
• Łygaś W., Gdańsk: szwedzkie karty historii, Gdańsk 2020.
• Orzeł i trzy korony. Sąsiedztwo polsko-szwedzkie nad Bałtykiem w epoce nowożytnej (XVI–XVIII n.), red. K. Połujan, D. Galas, Warszawa 2002.
• Polska i Sverige. År av rywalitet och vänskap / Szwecja – Polska. Lata rywalizacji i przyjaźni, red. J. Nicklasson-Młynarska, Stockholm 1999.
• Samp J., Kaszubsko-skandynawskie związki kulturowe, [w:] Kaszubszczyzna w świecie. Materiały z konferencji naukowej, 1–2 X 1993, red. tenże, Wejherowo 1994, s. 113–122.
• Treder J., Toponimia byłego powiatu puckiego, Gdańsk 1977.
• Trojanowska I., Z podaniem i legendą na kaszubskich szlakach, Gdańsk 2013.
• Wimmer J., Polska – Szwecja. Konflikty zbrojne XVI–XVIII wieku, wyd. II, Oświęcim 2019.

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski
3. Źródło: Instytut Kaszubski