Oliwa

Najstarsze ślady kaszubskiej obecności w Oliwie widoczne są przede wszystkim w archikatedrze (kościół pod wezwaniem Trójcy Świętej, Najświętszej Maryi Panny i św. Bernarda), zwanej „kaszubskim Wawelem”. Pierwotnie był tu klasztor i kościół zakonu cystersów, których sprowadzenie na Pomorze przypisuje się księciu gdańskiemu Sobiesławowi I (Subisławowi) (→ książęta gdańscy). Uroczystego podpisania aktu fundacyjnego klasztoru oliwskiego dokonał 18.03.1188 r. syn Sobiesława, książę Sambor I gdański. Katedra to miejsce niemal święte dla Kaszubów, nekropolia książąt gdańsko-pom., panujących na Pomorzu Wschodnim do ok. XIII w., do której od pokoleń pielgrzymują Kaszubi. Świątynia jest miejscem uroczystości ważnych dla społeczności kaszubskiej. Zebrali się w niej uczestnicy zjazdu w 1912 r., podczas którego powołano pierwszą organizację kasz. Towarzystwo Młodokaszubskie (→ młodokaszubi). W katedrze odbyły się inauguracje – II Kongresu Kaszubskiego w 1992 r. (→ kongresy kaszubskie) i Kongresu Pomorskiego w 1997 r., msze rozpoczynające zjazdy delegatów ZKP; miało miejsce prawykonanie Mszy kaszubskiej z okazji wizyty Jana Pawła II na Pomorzu, odbyły się pogrzeby osób zasłużonych dla Gdańska, regionu i kultury kaszubskiej. Pierwszym polskim administratorem oliwskiej parafii katedralnej w latach 1945–1979 był ks. L. Kossak-Główczewski (1902–1998), ur. w Lamku w powiecie chojnickim.

Oliwa stała się miejscem spotkań naukowych, organizowanych na przełomie lat 80. i 90. XX w. przez Biskupie Seminarium Duchowne (od 1992 r. Gdańskie Seminarium Duchowne) i ZKP pn. Kolokwia Gdańskie. Miały one na celu pogłębienie wiedzy na temat historii i współczesności Kaszub i Pomorza, integrację środowiska naukowego świeckiego i duchownego, działaczy regionalnych, a także twórców i animatorów kultury.

Wpływ na obecność kaszubszczyzny w Kościele miał abp T. Gocłowski (1931–2016), wyrażając zgodę na używanie języka kasz. w trakcie czytań biblijnych i w Modlitwie Wiernych i wydając 23.05.1993 r. Wskazania duszpasterskie w sprawie obecności języka kaszubskiego w liturgii i życiu Archidiecezji Gdańskiej (→ biskupi kaszubscy).

W katedrze w Oliwie znajduje się również tablica z tekstem modlitwy Ojcze nasz w języku kaszubskim, odsłonięta 4.12.2004 r. w dniu walnego zjazdu delegatów ZKP. Tekst tej modlitwy, wyryty na płycie ceramicznej, został poświęcony przez abpa Gocłowskiego 22.09.2000 r. i umieszczony w kościele Pater Noster w Jerozolimie (→ pielgrzymki).

Nieopodal katedry znajduje się cmentarz oliwski (→ cmentarze), na którym zostało pochowanych wiele osób zasłużonych dla Gdańska, Kaszub i Pomorza, m.in. Z. Moczyński – działacz Polonii gdańskiej, ks. M. Bruski i ks. L. Kossak-Główczewski – proboszczowie kościoła św. Trójcy w Oliwie, J. i M. Kilarscy – zasłużeni dla ratowania gdańskich zabytków, Z. Kałędkiewicz – malarz i poeta, odznaczony Medalem Mściwoja II (→ kaszubskie nagrody), czy F. Mamuszka, badacz i popularyzator kultury i dziejów Gdańska i Kaszub, wieloletni kustosz Muzeum Pomorskiego w Gdańsku, autor przewodników (→ przewodniki po Kaszubach), monografii, np. Kaszubi oliwscy: szkice z dziejów Polonii oliwskiej w latach od około 1850 do 1945, prac historycznych dotyczących dziejów Polonii gdańskiej.

Wiele nazw oliwskich ulic odwołuje się do wątków kaszubskich. Są ulice noszące imiona książąt gdańskich, jak np. Subisława, Mściwoja, Sambora, czy Świętopełka. Do imienia księcia Sambora I odwołuje się nazwa Dolina Samborowo, położona w kompleksie Lasów Oliwskich, na obszarze Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Swoje ulice mają twórcy regionalizmu kasz. i wybitni kasz. działacze, m. in. F. Ceynowa, H. Derdowski, A. Majkowski, F. Kręcki czy A. Abraham, którego związki z Oliwą są ściślejsze przez wzgląd na miejsce zamieszkania, działalność polonijną oraz organizowanie dorocznych pielgrzymek Kaszubów z Oliwy do Kalwarii Wejherowskiej (→ kalwarie).

W Oliwie mieszkało i tworzyło wiele znakomitych postaci związanych mniej lub bardziej ściśle z Kaszubami. Wśród nich wspomniany F. Mamuszka, a także ur. w Nowym Sączu M. Pelczar, przedwojenny działacz Polonii gdańskiej, po wojnie dyr. BG PAN, oraz poeta i pisarz F. Fenikowski, laureat Medalu Stolema (1971), jak również słynna śpiewaczka, prof. Z. Janukowicz-Pobłocka, także laureatka Medalu Stolema.

W Oliwie znajduje się główny kampus Uniwersytetu Gdańskiego – uczelni, która od początku istnienia (1970) skupia wybitnych badaczy problematyki kaszubsko-pomorskiej, przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Spośród studentów UG wywodzą się także członkowie Klubu Studenckiego „Pomorania”. Na terenie Kampusu Oliwa UG, przed wejściem do budynku BG UG, znajduje się pomnik pochodzącego z Prus Wschodnich K.C. Mrongowiusza, jednego z pierwszych badaczy kaszubszczyzny (→ kaszubscy uczeni).

Elementy kaszubsko-pomorskiej kultury materialnej obecne są także w oliwskich muzeach, ulokowanych w zabudowaniach pocysterskich, tj. w Oddziale Etnografii Muzeum Narodowego w Gdańsku (w Spichlerzu Opackim), Muzeum Archidiecezjalnym oraz Muzeum Sztuki Współczesnej w Pałacu Opatów. W Oliwie w latach 1956–1957 w willi zwanej Lipowym Dworem znajdowała się pierwsza siedziba Zrzeszenia Kaszubskiego (→ Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie).

Obecność kaszubsko-pomorskiej symboliki w Oliwie znajduje odzwierciedlenie także w literaturze, wspomnieniach i legendach. K. Ogier, francuski pisarz, dyplomata i kronikarz, w swoim dzienniku z podróży, tak oto opisał wizytę poselstwa francuskiego 22.05.1636 r. w Oliwie: „Na Boże Ciało udał się najdostojniejszy poseł do oliwskiego klasztoru, gdzie przez opata przyjęty i do kościoła wprowadzony do stóp spowiednika natychmiast się rzucił. (…) Założycielem tego klasztoru był w r. 1170 książę pomorski Subisław. Jemu to śnił się ów werset z psalmu: »niby owocodajna oliwka w domu Pana« [Ps. 51, 9], zaczem pytał swego kapelana, co by to mogło znaczyć, a gdy rzecz zrozumiał, nazwał klasztor Oliwą” (K. Ogier, Dziennik z podróży do Polski 1635–1636. Część II, tłum. E. Jędrkiewicz, Gdańsk 1953, s. 164-167).

J.I. Kraszewski zaś relacjonował w listach z podróży do Oliwy we wrześniu 1867 r.: „Z dala już w pośród zieloności i gęstych drzew starych widać cysterskie dawniej opactwo, dziś kościół i gmachy po nim w Oliwie. Miejsce bardzo piękne, a osada bardzo dawna, bo fundacja cystersów sięga XII wieku. Jest to grobowy razem kościół książąt pomorskich, dawnych władców tego kraju. Miejsce to pamiętne jest historycznymi wypadkami” (Listy J. I. Kraszewskiego (z podróży), „Kłosy”, R. 5, Warszawa 1867).

Wspomnienia z odwiedzin oliwskiej katedry opisał również S. Tarnowski, krytyk literacki, historyk literatury, były rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego i prezes PAU w Krakowie: „Na przykład leży w prezbiterium w posadzce ogromna, czarna, marmurowa płyta z herbem Pomorza – Gryfem: to kamień, pod którym są groby książąt pomorskich – fundatorów (…), dawniejsza jakaś, może współczesna płyta zniszczała i wtedy księża sprawili tą nową. Że pamięć swoich dobroczyńców zachowywali wiernie, dowodzą choćby te w XVIII wieku na urząd robione ich portrety, które w prezbiterium zawiesili. Konwencjonalne są, ma się rozumieć, śmieszne, jeżeli kto chce, te Świętopełki i Mestwiny, Sobiesławy i Sambory, wyglądające tak, jak sobie wiek pudrowany wyobrażał dawnego rycerza; (…) Pod tymi portretami wmurowane w ścianę dwie tablice, po jednej »Fundatorum elogium et commendatio«, na której wypisane są wszystkie łaski, jakich klasztor doświadczył od książąt pomorskich i królów polskich” (I. Fabiani-Madeyska, Odwiedziny Gdańska w XIX wieku, Gdańsk 1957, s. 257-265).

Czasy podróży poślubnej do Oliwy w 1785 r. wspominała także J. Schopenhauer, matka znanego filozofa urodzonego w Gdańsku, A. Schopenhauera: „Po ślubie pojechaliśmy do wiejskiego domku mego męża pod Oliwą. (…) Z siedmiu domków wiejskich, położonych niewymownie pięknie między Strzyżą a Oliwą, sześć, a między nimi (…) nasza własność, rozpadły się opuszczone i samotne. W pewnej odległości od siebie zbudowane, stykały się ogrodami, nieraz bardzo okazałymi, ocienionymi wspaniałymi bukami i jaworami, opierając się na wyżynie tworzącej krawędź lasu ciągnącego się w głąb ziemi kaszubskiej” (J. Schopenhauer, Gdańskie wspomnienia młodości, przeł. T. Kruszyński, Gdańsk 2010, s. 230).

Wątki kaszubskie i Oliwa pojawiają się w twórczości niemieckiego noblisty o kaszubskich korzeniach G. Grassa, m.in. w należącej do trylogii gdańskiej powieści Blaszany bębenek (1983), a także w powieściach Szczurzyca (1993) i Turbot (1995). Kaszubów, uwikłanych w średniowieczny układ sił politycznych, odnaleźć można w następującym fragmencie: „Najpierw przyszli Ranowie, potem Goci i Gepidowie, następnie Kaszubi, od których w prostej linii pochodzi Oskar, wkrótce potem Polacy wysłali Wojciecha z Pragi. Ten przyszedł z krzyżem i padł od topora Kaszubów albo Prusów. Stało się to w wiosce rybackiej, a wioska nazywała się Gyddanyzc. Z Gyddanyzc zrobiono Danczik, z Dancziku powstał Dantzig, który później zamienił się w Danzig, a dzisiaj nazywa się Gdańsk. Zanim przyjęła się ta pisownia, po Kaszubach przyszli do Gyddanyzc książęta Pomorzan. Nosili takie imiona jak Subisław, Sambor, Mestwin i Świętopełk” (G. Grass, Blaszany bębenek, przeł. S. Błaut, Gdańsk 1994, s. 349). Oliwa i jej kaszubscy mieszkańcy pojawiają się również na kartach powieści i opowiadań gdańskiego pisarza Pawła Huellego.

Ponadto w literaturze kaszubskiej ślady obecne w Oliwie odnaleźć można u J. Ceynowy w legendzie Książę i pustelnik (J. Ceynowa, Dobro zwycięża. Legendy z Kaszub i Pomorza, przekł. I. Trojanowska, Gdańsk 1985, s. 113-115), u F. Mamuszki w legendzie Diabelski kamień w Oliwie (F. Mamuszka, Oliwa. Okruchy z dziejów, zabytki, Gdańsk 1985, s. 45-46), w poemacie H. Derdowskiego O panu Czôrlińscim co do Pucka po secë jachôł.

Magdalena Lemańczyk

Bibliografia:

• Iwicki Z., Oliwa wczoraj i dziś. Przewodnik po zabytkach katedry i byłego klasztoru, tłum. z łac. D. Drążek, A. Siemiginowska, Gdańsk-Pelplin 2001.
• Kromer A., Oliwa, Gdańsk 2007.
• Mamuszka F., Oliwa. Okruchy z dziejów, zabytki, Gdańsk 1985.
• Mamuszka F., Kaszubi oliwscy: szkice z dziejów Polonii oliwskiej w latach od około 1850 do 1945, Gdańsk 1980.

Filmografia:

Kaszubi w Gdańsku – cz. 4 Oliwa, Kaszubi PL (21.06.2022), https://www.youtube.com/watch?v=UJlNsAD_99s

Wystawy muzealne:

Wystawa towarzysząca X Zjazdowi Kaszubów „Kaszubi a Gdańsk. Kaszubi w Gdańsku”, Oddział Gdański ZKP, MHMG, IK, lokalizacja: MHMG – Ratusz Głównego Miasta (2008).

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski.
2. Źródło: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie.