Miasto w północnej Polsce, nad Morzem Bałtyckim, w powiecie lęborskim, przy ujściu rzek Łeba i Chełst do morza. Obecnie modny kurort, w przeszłości głównym zajęciem mieszkańców Łeby było rybołówstwo i rolnictwo.
Pierwsze wzmianki dotyczące terenów, na których później miała powstać Łeba, pochodzą z 1282 r. Udokumentowane początki Łeby związane są z czasem panowania krzyżackiego na Pomorzu. To wówczas podjęto decyzję o utworzeniu ośrodka rybacko-handlowego w środkowej części Pomorza. Dokument lokacyjny miasta na prawie lubeckim wystawił w Lęborku w dniu 8 lipca 1357 r komtur gdański W. v. Bladersheim. W świetle dokumentu założycielskiego miasto miało powierzchnię 5,5 łana (465 ha). Pierwszym sołtysem Łeby został H. Fleming – następnie urząd ten sprawowali jego potomkowie. Sołtys był organizatorem miasta, miał dziedziczne prawo do dziesiątej części obszaru miasta oraz 1,5 łana gruntów poza miastem, a także części opłat pobieranych od rzemieślników i kupców. Z kolei mieszkańcy mieli prawo darmowego połowu w jeziorze Łebsko (z użyciem małych sieci), nie ponosili też opłat związanych z handlem. W centralnej części miasta po 1357 r. wzniesiono kamienno-drewniany kościół. W XV w. kościół ten rozebrano i postawiono nowy pod wezwaniem św. Mikołaja. Świątynia ta miała ceglaną wieżę i trzy ołtarze, w tym główny z wizerunkiem tegoż świętego.
Panowanie krzyżackie nad Łebą i Pomorzem skończyło się w 1466 r. Następnie Łeba dzieliła losy ziemi lęborskiej, która od 1526 r. była dziedzicznym lennem książąt pomorskich. W 1637 r., po wymarciu dynastii Gryfitów, Łeba wraz ziemią lęborską została włączona do Polski. Dwadzieścia lat później dostała się pod panowanie Brandenburgi, a następnie państwa pruskiego.
Przełomowym wydarzeniem w dziejach Łeby była translokacja miasta w głąb lądu. Główną jej przyczyną były liczne sztormy i powodzie, które niszczyły co jakiś czas miasto. Największe z nich miały miejsce w latach 1449, 1467, 1497, 1558. Szczególnie tragiczny był ten ze stycznia 1558 r., który trwał trzy dni, podczas którego żywioł zniszczył wiele domów, zaś mieszkańcy schronili się w masywnym kościele. Decyzję o przeniesieniu miasta o 2 km w głąb lądu podjęto w latach 1570-1572. Nie wszyscy mieszkańcy przenieśli się do nowego miasta – część wybrała inne miejsca zamieszkania. Opuszczone domy zasypał piasek morski. Do dzisiaj pozostały jedynie fragmenty ceglanych ścian kościoła. Po przeniesieniu, ponownie w centralnej części nowej Łeby wybudowano nowy kościół, do budowy którego wykorzystano najprawdopodobniej materiały (cegły) ze starego kościoła. Można przypuszczać, iż od strony architektonicznej był kopią starej świątyni. W latach 1667-1668 kościół został rozbudowany i powiększony.
Duży wpływ na strukturę wyznaniową i w efekcie tożsamość mieszkańców miasta wywarła reformacja. W rezultacie wielu mieszkańców Łeby przeszło na luteranizm – ok. 1551 r. ukształtowała się w mieście luterańska grupa wyznaniowa, mająca własnego duszpasterza, wywodzącego się z miejscowego patrycjatu. Spowodowało to umocnienie się zarówno tego wyznania w mieście, jak też powiązanie władzy religijnej z patrycjatem, trwające przez dwa następne stulecia. Relacje między obu grupami wyznaniowymi w mieście nie układały się najlepiej. Katolicy nie udostępnili luterańskim mieszkańcom świątyni dla odprawiania nabożeństw, stąd też musieli oni sprawować je w prywatnych domach lub udawać się pieszo do świątyni w odległych Główczycach. W rezultacie rada miasta w większości złożona z luteran odmówiła patronatu nad kościołem katolickim. Spowodowało to, iż katolicy mieli problem z naprawą i utrzymaniem kościoła.
Od początku XIV w. wójtami Łeby byli Wejherowie, którzy odkupili ten dziedziczny urząd sołtysa od Flemingów. W dobie reformacji Wejherowie przeszli na luteranizm, jeden z nich został biskupem luterańskim. Z kolei E. Wejher (formalnie ewangelik), poślubił A. Mortęską wywodząca się z katolickiej rodziny, której siostra Magdalena była ksienią klasztoru benedyktynek w Chełmie.
Od wieków źródłem utrzymania mieszkańców Łeby było rybołówstwo – zarówno przybrzeżne morskie, jak i jeziorne. Ważną rolę odgrywały także handel i rzemiosło. Po translokacji nastąpił szybki rozwój miasta i wzrost liczby mieszkańców – w 1628 r. liczyło 536 osób, o 200 więcej niż XVI w. Struktura społeczna Łeby różniła się od innych miasteczek pomorskich tym, iż relatywnie dużą grupę mieszkańców stanowili kupcy i żeglarze. Zajęcia te wymagały umiejętności czytania, pisania i liczenia, toteż miasto dość wcześnie zatrudniło nauczyciela i pobudowało szkołę. Od nauczycieli wymagano znajomości języka niemieckiego i polskiego, gdyż nauczanie odbywało się obydwu językach. Także w kościele językiem kazań i pieśni był język polski. Po zniesiono nauczania w języku polskim w 1789 r. kaszubscy rodzice przestali posyłać swoje dzieci do szkoły. Szkołę postrzegano bowiem jako narzędzie germanizacji. W połowie XIX w. duża część mieszkańców Łeby posługiwała się nadal głównie w życiu domowym i sąsiedzkim językiem kaszubskim.
Rozwój Łeby co jakiś czas hamowały pożary, które zbierały obfite żniwo z uwagi na drewniane i gliniane konstrukcje domów, a zwłaszcza słomiane poszycia dachów. Pożar z 1682 r. zniszczył kościół; podczas kolejnego pożaru sześć lat później spłonęło 28 domów.
W latach 1884-1889 przeprowadzono prace polegające na pogłębieniu ujścia rzeki Łeby i budowie kanału, budowie nabrzeża, które spowodowały iż do Łeby mogły zawijać duże kutry dalekomorskie. W latach 1904-1906 r. wybudowano w Stilo niedaleko Łeby latarnię morską, która ułatwiała nawigację statkom i kutrom rybackim. Pod koniec XIX w. przebudowano kościół, a w 1912 r. odnowiono jego wnętrze.
Od ostatniej ćwierci XIX w. coraz większego znaczenia w życiu mieszkańców Łeby nabierała turystyka. Nadmorskie położenie, szerokie piaszczyste plaże i przekonanie o leczniczych właściwościach kąpieli morskich i słonecznych spowodowały, iż do Łeby zaczęli przyjeżdżać wczasowicze i kuracjusze. Miasto uzyskało status miejscowości kąpieliskowo- wypoczynkowej. Do rozwoju turystyki przyczyniło się też wybudowanie połączenia drogowego i kolejowego z Lęborkiem (otwarcie nastąpiło 1 listopada 1899 r.). Wszystko to wpłynęło na to, iż w początkach XX w. miał miejsce szybki wzrost liczby mieszkańców Łeby. W 1910 r. miasto miało 1382 mieszkańców, zaś w 1925 już 2332 osób, w ogromnej większości wyznania ewangelickiego.
Po II wojnie światowej ludność niemiecka wyjechała, a na jej miejsce przybyli osadnicy z różnych regionów Polski. W końcu roku 1945 Łebę wraz z Czarnowską (Żarnowską) zamieszkiwało już 1240 Polaków, natomiast Niemców było jeszcze około 1400.Już w maju 1945 r. katolicy przejęli kościół św. Mikołaja, zmieniając jego wezwanie na Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Zaprzestano też odprawiania nabożeństw ewangelickich.
Nowi mieszkańcy kontynuowali tradycje rybackie. W panującej wówczas rzeczywistości trudno było uprawiać rybołówstwo indywidualne, toteż w 1952 r. utworzono Spółdzielnię Pracy Rybaków Morskich, która następnie zmieniła nazwę na Spółdzielnia Pracy Przetwórstwa i Rybołówstwa Morskiego „Rybmor”.Zakład sprywatyzowany po 1990, a w 2019 r. został zamknięty. Obecnie główne źródło dochodów mieszkańców Łeby stanowi turystyka.
Walory nadmorskiego krajobrazu przyciągały nie tylko wczasowiczów, ale też artystów. W 1921 r. Łebę „odkrył” M. Pechstein (1881-1955), niemiecki malarz i grafik, profesor Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Berlinie, jeden z czołowych niemieckich impresjonistów, współtwórca Neue Sezession, od 1933 r. objęty zakazem wystawiania prac. W latach 1921-1945 r. wiele czasu spędzał w Łebie; ożenił się z M. Möller, córką miejscowego właściciela hotelu. Pechstein uwiecznił na swoich obrazach życie i pracę miejscowych rybaków, architekturę Łeby i okolicznych miejscowości, morskie pejzaże. Jest także autorem obrazu religijnego
Oprócz malarzy Łeba przyciągała i przyciąga filmowców. W 1948 r. zrealizowano tu film krótkometrażowy pokazujący pracę rybaków. W 1958 r kręcono sceny do filmu T. Konwickiego „Ostatni dzień lata”. W Łebie nagrywano także sceny do filmów: „O dwóch takich, co ukradli księżyc”, „Faraon”, „W pustyni i w puszczy”, „Akademia Pana Kleksa”, „Seksmisja”, „Wrony”, „Pustynny lunch”.
Tradycje rybackie i morskie sprawiły, iż w Łebie powstaje oddział Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku o nazwie Muzeum Archeologii Podwodnej i Rybołówstwa Bałtyckiego (→muzea). Otwarcie muzeum położonego w malowniczym miejscu, tuż przy ujściu rzeki Łeby do morza zaplanowano na 2023 r. Muzeum będzie łączyło funkcje edukacyjne, naukowe i kulturowe.
Anna Kwaśniewska
Bibliografia:
- Borzyszkowski J., Łeba i Pomorze Wschodnie w twórczości i wspomnieniach Maxa Pechsteina (1881-1955), [w:] III Konferencja Słowińska (Łeba, maj 1994), red. J. Borzyszkowski, Łeba-Gdańsk 1995, s. 83-97
- Łeba – średniowieczne miasto pod wydmami. Kościół św. Mikołaja w świetle wyników badań archeologiczno-architektonicznych, red. J. Dąbal, Pelplin 2021
Szultka Z., Szkice historyczne o dawnej Łebie, Gdańsk-Łeba 2000
Netografia:
http://wiki.leba.eu/historia/od_1945_do_1990 (dostęp 12.05.2023 r.)
