Żarnowiec

Wieś kaszubska w pow. puckim, w gminie Krokowa, występująca w dokumentach jako Sarnowicz, Sarnkow, Sarnowitz. Według legendy, nazwa miejscowości pochodzi od sarny, która ocaliła księcia pomorskiego (według innej wersji rycerza wraz ze świtą) polującego w okolicznych lasach. Odczytano to jako znak i ok. 1215 r. książę Subisław (→ książęta gdańscy) nadał Żarnowiec i okolice opactwu cystersów w Oliwie z przeznaczeniem na klasztor. W 1224 r. miejscowość wymieniona została wśród posiadłości tegoż zakonu. W 1267 r. w Żarnowcu istniał już konwent zakonnic – cysterek, podlegający administracyjnie opactwu w Oliwie. Do żarnowieckiego klasztoru należały następujące osady na północnych Kaszubach: Żarnowiec, Lubkowo, Nowy Dwór, Wierzchucino, Odargowo, Karlikowo, Świecino, Kartoszyno, Gniewino i zakupu: Sobieńczyce, Nadole, Sławoszyno i Warzewo. Później doszły jeszcze następne osady zakładane przez klasztor jak Dębki. Do żarnowieckiego klasztoru należało także największe w tych stronach – Jezioro Żarnowieckie, rzeka Piaśnica (na odcinku od tegoż jeziora do brzegu morskiego) i część brzegu morskiego z prawem połowu ryb. Klasztor w Żarnowcu i należące do niego ziemie oraz osady zostały oficjalnie potwierdzone przez pomorskiego księcia Mestwina II w 1279 r., który nadał mu także uprawnienia sądownicze. Okres rozwoju klasztoru zakończył w 1433 r. najazd husytów walczących z Krzyżakami, podczas którego zakonnice uciekły do Gdańska. Kilka lat później w Żarnowcu i okolicy zapanowała zaraza, wskutek której zmarło 11 sióstr.

Reformacja na Pomorzu spowodowała, że część sióstr pochodzących z rodzin, które przeszły na luteranizm, opuściła klasztor, zaś pozostałe przestały przestrzegać klauzury. Podczas wizytacji biskupa włocławskiego w 1547 r. w żarnowieckim klasztorze były tylko dwie mniszki „i gospodarstwo w kompletnym upadku”. W 1589 r. na prośbę biskupa H. Rozdrażewskiego przybyło siedem zakonnic z klasztoru benedyktynek w Chełmnie, a rok później klasztor żarnowiecki zmienił regułę na benedyktyńską. W 1617 r. klasztor zyskał dużą samodzielność administracyjną, czego wyrazem była funkcja i tytuł ksieni jako najwyższej władzy w żeńskich zakonach. Większość kobiet, które wstąpiły do klasztoru w Żarnowcu, wywodziła się „z kaszubskiej biedoty herbowej”, były też przedstawicielki zamożnych rodzin szlacheckich z Kaszub i Pomorza (→szlachta kaszubska). Jedna czwarta zakonnic wywodziła się z rodzin mieszczańskich i chłopskich.

W okresie zaboru władze pruskie przeprowadziły likwidację konwentów zakonnych i kasatę majątków klasztornych na przyłączonych ziemiach polskich. W 1834 r. rozwiązano konwent w Żarnowcu, zaś ostatnia zakonnica zmarła w 1866 r. Nie zlikwidowano natomiast kościoła klasztornego, który pełnił jak dawniej rolę kościoła parafialnego (katolickiego). Moda na gotyk w państwie pruskim spowodowała, iż od lat 60. XIX w. władze pruskie przeprowadziły remont i przebudowę kościoła, a także remont dawnego klasztoru.

W Żarnowcu dominującą grupę ludności stanowili Kaszubi, toteż w drugiej połowie XIX w. Żarnowiec był ważnym ośrodkiem życia polskiego. A. Abraham założył tu Towarzystwo Ludowe „Jedność”; funkcjonowała też biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych.

W latach międzywojennych w Żarnowcu jako miejscowości przygranicznej – granica przebiegała wzdłuż rzeczki Piaśnicy – znajdował się urząd celny. Wieś była często odwiedzana przez wypoczywających w nieodległych nadmorskich miejscowościach letników z innych regionów Polski. Był wśród nich profesor medycyny, A. Wrzosek, założyciel prywatnego Muzeum Kaszubskiego w nieodległych Dębkach. Przez kilka lat prowadził też badania antropologiczne ludności kaszubskiej, w tym mieszkańców Żarnowca, a wyniki publikował w specjalistycznych czasopismach.

Od średniowiecza Żarnowiec był wsią na granicy różnych regionów i państw. Najpierw księstwa gdańskiego (wschodniopomorskiego) i szczecińskiego (zachodniopomorskiego), później I Rzeczypospolitej i Prus. Ścierały się w nim wpływy kilku narodów i kultur: kaszubskiej, polskiej i niemieckiej, a także religii – katolicyzmu i protestantyzmu. Rywalizacja między nimi miała szczególnie ostry przebieg w międzywojniu, kiedy Żarnowiec stał się wsią graniczną II Rzeczypospolitej. Po obu stronach granicy organizowano patriotyczne imprezy, polskie i niemieckie, stanowiące demonstrację siły i woli w dążeniu do narodowych celów. Dla wzmocnienia polskości władze m.in. skierowały do Żarnowca przyszłego założyciela „Gryfa Pomorskiego”, J. Dambka, który tutaj organizował wycieczki nauczycieli z głębi kraju, biblioteki, stowarzyszenia (→partyzanci kaszubscy). Za symboliczne zakończenie tego okresu można uznać zamordowanie przez czerwonoarmistów miejscowego proboszcza, K. Reicha, Niemca, swobodnie porozumiewającego się ze swoimi parafianami zarówno po niemiecku, jak i po polsku.

W 1946 r. klasztor przejęły benedyktynki wysiedlone z Wilna, czym zapoczątkowały nowy rozdział w dziejach konwentu. Od kilkudziesięciu lat jedną z nich jest A. (Małgorzata) Borkowska OSB, pisarka, felietonistka, historyk zakonów i duchowości polskiej, autorka książek o Żarnowcu. Zabytkowy kościół i skarbiec klasztorny przyciągają turystów.

Klasztor od początków swojej działalności sprowadzał do Żarnowca rzemieślników, którzy pracowali zarówno na jego potrzeby, jak też okolicznych mieszkańców – szklarza, stolarza, szewca, bednarza, muzykantów, cieślę, tokarza, krawca. Kościół klasztorny pobudowany w XIII w. był jednocześnie kościołem parafialnym – była to wyjątkowa sytuacja, a siostry słuchały nabożeństw odgrodzone emporą (kratą) od świeckich parafian.

Żarnowieckie zakonnice prowadziły przyklasztorną szkołę dla dziewcząt (wymieniana jest po raz pierwszy w 1559 r.), do której uczęszczały dziewczęta z rodzin mieszczańskich i szlacheckich – oprócz czytania i pisania uczono też haftu, gdyż zakonnice były specjalistkami w tym zakresie. Brak dowodów zarówno pisanych, jak też artefaktów z XVIII i XIX w., potwierdzających tezę podawaną przez niektórych autorów popularnych publikacji o klasztornej żarnowieckiej genezie haftu kaszubskiego szkoły puckiej. Występujące w XX w. w hafcie kaszubskim motywy są efektem sięgania za przykładem T. Gulgowskiej (→ Gulgowscy Teodora i Izydor) przez twórczynie poszczególnych szkół do wzornictwa stylowego, w tym występującego na ornatach przechowywanych w klasztorach w Żarnowcu, a także w Żukowie.

Nieopodal wsi znajduje się Góra Zamkowa, na której w VII–X w. stał gród z pierścieniowatym wałem ziemnym, który uległ zniszczeniu w nieznanych okolicznościach. Stanowił on lokalne centrum dla kilkunastu osad funkcjonujących we wczesnym średniowieczu nad Jeziorem Żarnowieckim. Badania na Górze Zamkowej prowadził przed II wojną światową wspomniany już prof. A. Wrzosek. Podczas badań archeologicznych na Górze nie odkryto resztek grodu, jedynie pozostałości chaty kowala – szamana, wytwarzającego amulety. Według legendy, piękna właścicielka tego grodu miała zazdrościć urody Matce Boskiej. Spotkała ją za to straszliwa kara – gród i jego mieszkańcy zapadli się pod ziemię (→ zapadły zamek).

W latach 1974–1982 r. w Czymanowie nad Jeziorem Żarnowieckim powstała wodna elektrownia szczytowo-pompowa. W założeniu miała pełnić ona rolę akumulatora energii dla budowanej w latach 1982–1989 nad tym samym jeziorem, na miejscu wsi Kartoszyno, pierwszej w Polsce Elektrowni Jądrowej Żarnowiec. Budowa ta wywołała zmasowane protesty ekologów oraz mieszkańców północnych Kaszub, które nasiliły się po katastrofie elektrowni w Czarnobylu. Transformacja systemowa i brak środków na dokończenie budowy spowodowały, że ją przerwano. Elektrownia szczytowo-pompowa, zmodernizowana w latach 2006–2011, funkcjonuje do dzisiaj.

Jan Sztaudynger

„W kościele w Żarnowcu

Do kościoła w Żarnowcu
Zbudowanego w gotyku
Przychodzą sędziwi rybacy,
Siadają obok siebie
w ostatniej ławce.
Jeden drugiego częstuje
Z małego sztachla tabaką,
Sypią ją na wierzch dłoni.
Poważnie wciągają w nosy
I kraciastymi chustami
Wycierają twarze,
Twarze jak u Holendrów
W obrazach rodzajowych,
Sękate i spokojne,
A nosy jak gaśnice
O mierze dubeltowej”

(Zob. „Kaszëbë”, 1957, wyd. specjalne, s. 12)

Anna Kwaśniewska

Bibliografia:

• Bolduan T., Nowy bedeker kaszubski, Gdańsk 1997
• Borkowska M., Legenda żarnowiecka, Gdańsk 1996
• Dzieje Krokowej i okolic, red. A. Groth, Gdańsk 2002
• Odyniec W., Godlewski J., Ziemia pucka. Przeszłość i teraźniejszość, Gdańsk 1974
• Puck, Żarnowiec i okolice, oprac. T. Chrzanowski i M. Kornecki oraz B. Rol i I. Strzelecka, Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa, red. J. Z. Łoziński i B. Wolff-Łozińska t. V z. 2. Województwo Gdańskie, red. B. Rol i I. Strzelecka, Warszawa 1989
• Schultz F., Dzieje powiatu wejherowskiego i puckiego, tłum. W. Sawicki, W. Szreniewski, red. naukowa R. Biskup, Gdańsk-Puck-Wejherowo 2011, s. 744-755
• Wrzosek A., Grodzisko na Górze Zamkowej pod Żarnowcem w powiecie wejherowskim (obecnie powiecie puckim, „Z otchłani wieków”, 1952, z. 1, s. 9-16

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski