Kaprowie

Pojęcie kaprowie lub kaprzy definiuje się jako zalegalizowanych korsarzy (rozbójników) na usługach władcy państwa lub miasta, którzy wydawali im tzw. listy kaperskie, upoważniające do uprowadzania lub niszczenia nieprzyjacielskich statków. Etymologia słowa kaper jest niejasna. Zdaniem M. Biskupa pochodzi ono od fryzyjskiego kapen, stanowiącego odpowiednik niemieckiego wegnehmen (‘zabierać’). Z kolei popularna Wikipedia fryzyjskie kâpia tłumaczy jako ‘kupiec’, podając też warianty łac. capio, capere – ‘chwytać’ oraz hol. kaap – ‘przylądek’.

Początki kaperstwa na wodach Bałtyku sięgają XIV w. Pierwsze próby użycia floty kaperskiej przez Polskę, a zasadniczo Gdańsk, Elbląg i Frombork, datują się na okres wojny trzynastoletniej (1454–1466), kiedy stała się ona namiastką floty wojennej, składającej się głównie z uzbrojonych statków handlowych, przystosowanych do działań militarnych na morzu. Jej podstawowym zadaniem była blokada portów krzyżackich, atakowanie statków kupieckich dowożących Krzyżakom zaopatrzenie, patrolowanie wód przybrzeżnych i wysadzanie desantów wojskowych na wybrzeża terenów kontrolowanych przez Zakon. Po przystąpieniu do wojny Danii po stronie krzyżackiej, kaprzy rozszerzyli działalność niemal na całe południe Bałtyku. Do walnego starcia gdańsko-elbląskiej floty kaperskiej liczącej 25 okrętów z 44 jednostkami Zakonu doszło na Zalewie Wiślanym opodal Elbląga 15.09.1463 r., w której ta pierwsza, wspomagana polskimi zaciężnymi, odniosła całkowite zwycięstwo. Zakon utracił wszystkie okręty oraz ponad 500 ludzi, którzy dostali się do niewoli.

W okresie panowania Zygmunta I flota kaperska funkcjonowała 5 lat, w czasie wojny polsko-krzyżackiej (1519–1521) oraz wojny z Moskwą (1517–1522). Ponownie zorganizował ją Zygmunt August w okresie walki o dominium maris Baltici (1560–1570). Władca ten zrobił nawet krok naprzód i w 1568 r. powołał do życia Komisję Morską, która miała czuwać nad flotą kaperską oraz organizować regularną flotę morską, jednak plany te pokrzyżowała jego śmierć w 1572 r.

Na krótko flotę kaperską zorganizował również Stefan Batory w czasie wojny z Gdańskiem (1576–1577) i przeciw żegludze narewskiej (1585). Jego następca, Zygmunt III również opierał się na flocie kaperskiej w wojnie ze Szwecją (1599–1629), lecz podobnie, jak później jego syn Władysław IV, próbował zorganizować regularną flotę. Mimo pewnych sukcesów żywot floty Wazów nie był długi.

Kaperstwo było połączeniem rozboju na morzu z funkcjonowaniem jako flota wojenna mocodawcy, którego najczęściej nie było stać na utrzymanie własnej marynarki wojennej. Można je traktować jako swoisty rodzaj wojsk zaciężnych, lecz o dużej autonomii – zarówno ze względu na sposób organizacji wojska, jak i decyzji co do prowadzenia działań. Od korsarstwa odróżniało je to, że floty kaperskie ściślej współpracowały z regularną flotą i poza rabunkiem realizowały też inne zadania. Osłabiając ekonomiczne przeciwników mocodawcy, kaprzy ponosili duże ryzyko w czasie swojej działalności, dlatego zachowywali sobie prawo do zysków dochodzących do 80–90%. Niekiedy dochody te były mniejsze, kiedy w wyekwipowaniu kaprów udział mieli władca lub miasta. W Gdańsku kaperstwo do pewnego czasu znajdowało żywy oddźwięk i sprzyjające warunki, gdyż uchodziło za dobry i korzystny interes dla rajców-armatorów i kapitanów-armatorów. Z czasem działalność kaperska zaczęła szkodzić interesom miasta, co podsycało wrogie wobec nich nastroje. W 1568 r. grupa rozzuchwalonych kaprów zaatakowała w Gdańsku zmierzających na targ kaszubskich chłopów i mocno ich poturbowała. Jedenastu sprawców zajścia zostało ujętych, szybko osądzonych i skazanych na ścięcie. Ich głowy zawisły ku przestrodze na drągach przy Bramie Wyżynnej.

Główne bazy kaprów znajdowały się w Gdańsku i Pucku. W praktyce życiowej mianem kaprów nazywano nie tylko kapitana-dowódcę, lecz i całą załogę okrętu. Po kapitanie najważniejszymi członkami załogi byli sternik i kwatermistrz. Znane ze źródeł nazwiska kaprów najczęściej mają niepolskie brzmienie. Badacze doszukali się jedynie trzech kaprów noszących słowiańskie nazwiska. J. Samp pisał w Bedekerze gdańskim: „Wywodzili się z rozmaitych nacji. Z pewnością jednak zasadniczy trzon tej osobliwej społeczności stanowili Pomorzanie, mieszkańcy nadmorskich osad i miasteczek doskonale obeznani z żeglarstwem bądź rybackim rzemiosłem, częstokroć żołnierze, którym przyszło już walczyć wcześniej”. Najsłynniejszym kaprem gdańskim był P. Beneke (zm. 1477), który dowodząc jednostką „Piotr z Gdańska”, w 1473 r. zdobył na florencko-burgundzkiej galerze „San Matteo” wielkie łupy, w tym obraz ołtarzowy H. Memlinga Sąd Ostateczny, który dzisiaj jest najważniejszym zabytkiem Muzeum Narodowego w Gdańsku.

Ulice Kaprów funkcjonują dzisiaj w Gdańsku, Pucku i Rewie. W Szczecinie i Chałupach jest ulica Kaperska.

Tomasz Rembalski

Bibliografia:

• Biskup M., Gdańska flota kaperska w okresie wojny trzynastoletniej 1454–1466, Gdańsk 1953
• Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012
• Krwawicz M., Walki w obronie wybrzeża w roku 1627 i bitwa pod Oliwą, Warszawa 1955
• Pertek J., Polacy na szlakach morskich świata, Gdańsk 1957
• Samp J., Bedeker gdański, Gdańsk 1997

Netografia:

Wikipedia. Wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kaper#cite_note-1, [dostęp: 12.08.2019 r.]

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski