Puck

Miasto na północnych Kaszubach, tzw. Nordzie, stolica powiatu puckiego. Najstarsza pisemna wzmianka o Pucku pochodzi z 1220 r. i zawarta jest w dokumencie księcia pomorskiego Świętopełka I (→ książęta gdańscy), będącym potwierdzeniem posiadłości klasztoru cystersów w Oliwie. Najważniejszym zabytkiem w Pucku jest kościół św. Piotra i Pawła, który zdaniem historyków został ufundowany w XII w., najprawdopodobniej po podboju dokonanym przez Bolesława Krzywoustego i stanowił centrum jednej z najstarszych parafii katolickich na terenie Pomorza Wschodniego. Jednak pierwsza pisemna wzmianka o puckiej świątyni pochodzi dopiero z 1283 r.

W czasach panowania krzyżackiego na Pomorzu Puck stał się lokalnym ośrodkiem administracyjnym. Już w 1309 r. ulokowano tu siedzibę komturstwa (wcześniej znajdowała się tu kasztelania), a w 1348 r. uzyskał prawa miejskie na prawie chełmińskim. W końcu XIV lub na początku XV w. Krzyżacy zbudowali w Pucku zamek będący siedzibą lokalnej administracji Zakonu (komtura). Nie miał on własnych fortyfikacji, lecz włączony był w system obronny miasta.

W czasie wojny trzynastoletniej (1454–1466) król Kazimierz Jagiellończyk oddał Puck i starostwo puckie w zastaw gdańszczanom, ci zaś za jego zgodą w1456 r. odstąpili je za 15 tysięcy grzywien królowi szwedzkiemu K. Knutssonowi. Knutsson, wygnany ze Szwecji, znalazł chwilową przystań w Gdańsku, a następnie w Pucku, w którym przebywał do 1460 r., zajmując się między innymi kaperstwem. Mimo prób zrzucenia panowania krzyżackiego, w tym zwycięskiej bitwy pod Świecinem, miasto i ziemia pucka pozostawała w rękach Krzyżaków do 1464 r. Dopiero ofensywa wojsk gdańskich spowodowała, że 24.09.1464 r. opuścili oni zamek i miasto.

W 1491 r. K. Jagiellończyk oddał ponownie Puck w zastaw gdańszczanom. Stan ten trwał do 1545 r., gdy Zygmunt Stary odebrał starostwo, oddając je w dzierżawę S. Kostce, doradcy w sprawach morskich. W czasach panowania polskiego Puck był siedzibą starostwa powiatowego i sądów grodzkich. Był też pierwszym polskim portem wojennym. Przez kilkadziesiąt lat obronę Pucka i całego wybrzeża organizowali przedstawiciele znanego na Kaszubach rodu Wejherów, Ernest, Jan i Jakub, jako puccy starostwie i/bądź jako dowódcy wojskowi (→Wejherowie i Wejherowo).

W czasie wojen ze Szwecją Puck i ziemia pucka z racji położenia geograficznego znajdowały się na pierwszej linii walki. W 1626 r. Szwedzi zajęli miasto i osadzili w nim swoją załogę, która grabiła okolice. Usunięcie ich było trudne i walki trwały od połowy grudnia 1626 r. do końca marca roku następnego. W czasie kolejnej wojny, znanej jako „potop”, w 1656 r. wojska szwedzkie nie zdołały zdobyć miasta bronionego przez oddziały gdańskie. Gdańszczanie podjęli się tego zadania w zamian za nadanie im przez króla Jana III Sobieskiego starostwa puckiego, jednak po wojnie dążył on do jego odzyskania w zamian za rekompensatę pieniężną. Nastąpiło to ostatecznie wiosną 1678 r.

Okres wojen szwedzkich w Pucku i na ziemi puckiej, podobnie jak na Kaszubach i Pomorzu Wschodnim, utrwalił negatywny stereotyp Szwedów, który wszedł do dziedzictwa kulturowego regionu. Synonimem słowa Szwed był rabùsznik, zaś w licznych podaniach przekazywanych przez pokolenia aż do pocz. XX w. przedstawiano ich jako grabieżców okradających nie tylko mieszkańców, lecz także kościoły, z których zabierali święte rzeźby, dzwony, kielichy mszalne. Oddzielną grupę stanowią podania mówiące o zwycięstwach odniesionych przez Kaszubów w walkach podjazdowych i partyzanckich ze Szwedami. Literacką wersję najazdu szwedzkiego na północne Kaszuby w latach 1626–1627 i walkę partyzancką miejscowej ludności przedstawił pisarz kaszubski A. Necel w powieści Krwawy sztorm.

Za zasługi w walce ze Szwedami mieszkańcy Pucka w 1657 r. uzyskali przywilej połowu wszystkich gatunków ryb zarówno w Zatoce Puckiej, jak i na otwartym morzu. Rybołówstwo odgrywało ważną rolę w życiu miasta – w 1570 r. działało 21 rybaków. Liczba ta przekraczała sumę wszystkich rzemieślników prowadzących działalność w tym czasie w mieście. Szczególną pozycję wśród mieszkańców dawnego Pucka zajmowali piwowarzy – piwo puckie było uważane za jedno z najlepszych na Pomorzu i skutecznie konkurowało z gdańskim. Obawiając się konkurencji i chroniąc interesy miejscowych piwowarów, Rada Miejska Gdańska w latach 70. XVII w. wydała zakaz sprzedaży piwa puckiego na swoim terenie.

Po I rozbiorze Polski Puck znalazł się w zaborze pruskim. Zaliczony do miast trzeciej kategorii, położony na uboczu ważnych szlaków komunikacyjnych, rozwijał się wolniej niż inne małe miasta na Pomorzu. Ożywienie nastąpiło w ostatniej ćwierci XIX w., co związane było m.in. z utworzeniem okręgu puckiego z siedzibą w Pucku (odpowiednik powiatu). Powstawały małe lokalne zakłady: dwa tartaki, dwa młyny, mleczarnia, fabryka maszyn rolniczych. W 1899 r. Puck uzyskał połączenie kolejowe z trasą Gdańsk-Szczecin. W 1910 r. miasto liczyło 2534 mieszkańców, z czego ok. 24,8% stanowiła ludność kaszubska i polska. Natomiast dominującym wyznaniem był katolicyzm – 64,2% mieszkańców. W Pucku bowiem sporą grupę mieszkańców stanowiła ludność niemiecka wyznania katolickiego.

Od ok. 1880 r. do Pucka zaczynają przyjeżdżać letnicy. Celem podniesienia walorów estetycznych miasta założono Towarzystwo Upiększania Miasta, dbające o zieleń i czystość w przestrzeni miejskiej. W latach międzywojennych wzrosła liczba turystów i letników, jednak miasto przegrywało konkurencję z miejscowościami nad pełnym morzem mającymi lepszą bazę noclegową oraz szerokie i długie plaże.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę po I wojnie światowej 10.02.1920 r. w Pucku miały miejsce symboliczne Zaślubiny Polski z Morzem. Dokonał tego generał J. Haller wraz z ministrem spraw wewnętrznych S. Wojciechowskim, oraz wojewodą pomorskim S. Łaszewskim. Gen. J. Haller rzucił do wody platynowy pierścień. Osoby z otoczenia generała i on sam związał się z polskim morzem poprzez nabycie działek i budowę domów letniskowych w osadzie Hallerowo w pobliżu Wielkiej Wsi.

Wojsko odgrywało istotną rolę w dziejach Pucka w pierwszych dekadach XX w. Już na przełomie 1911/12 r. armia niemiecka założyła tu lotniczą stację badawczą Marynarki Wojennej. Od 1920 r. stacjonowały w Pucku oddziały polskiej Marynarki Wojennej i garnizon Morskiego Dywizjonu Lotniczego (od 1.07.1920 r.). W 1920 r. kapelanem i oficerem oświatowym Komendy Portu Wojennego Puck został ks. W. Miegoń, który organizował życie kulturalne nie tylko żołnierzy, ale mieszkańców miasta. Szczególną jego pasją był teatr amatorski. Od 1924 r był kapelanem i oficerem oświatowym portu wojennego w Gdyni. Zginął w obozie Dachau. Kościół katolicki uznał go błogosławionym.

W 1921 r. otwarto w Pucku pierwszą polską szkołę wydziałową, której kierowniczką była W. Mosakowska. Powstało też koło powiatowe Związku Obrony Kresów Zachodnich. Coraz większego znaczenia nabierała turystyka.

W czasie II wojny światowej już jesienią 1939 r. na podstawie list proskrypcyjnych przygotowanych przez miejscowych Niemców aresztowano, a następnie zamordowano w Piaśnicy kilkudziesięciu polskich mieszkańców miasta, przede wszystkim przedstawicieli inteligencji. Także w tym samym czasie, podobnie jak na całym Pomorzu miała miejsce deportacja wielu mieszkańców Pucka do Generalnej Guberni – objęła ona nie tylko osoby, które przyjechały tu po 1920 r. Niektórzy trafili do obozu koncentracyjnego Stutthof. Pod koniec stycznia 1945 r. miała miejsce ewakuacja obozu głównego i podobozów. Piesza ewakuacja wycieńczonych więźniów w czasie srogiej zimy, spowodowała, że wielu z nich zmarło po drodze. Jedna z tras ewakuacji nazywanej Marszem Śmierci prowadziła przez Rybno, Wielką Piaśnicę, Leśniewo, Darżlubie, Połczyno do Pucka. Po wyzwoleniu ciała zmarłych i zamordowanych w czasie marszu przez powiat pucki (razem 234 osoby) zostały pochowane na puckim cmentarzu.

Po II wojnie światowej zmieniła się struktura narodowościowa mieszkańców – wyjechała ludność niemiecka, a na jej miejsce przybyli głównie mieszkańcy kaszubskich wsi. W ciągu półwiecza (od 1949 r.) liczba mieszkańców wzrosła z 4 tys. do niemal 12 tys. osób. Na początku XXI w. w Pucku Kaszubi stanowili 71% mieszkańców, a wraz z osobami o częściowym rodowodzie kaszubskim prawie 80% ogółu ludności. Puck po II wojnie światowej stanowi centrum życia kulturalnego nadmorskich Kaszub. W 1970 r. powstała tu Stacja Gromadzenia Dóbr Kultury i Wiedzy o Regionie, będąca zaczątkiem przyszłego muzeum. W 1973 r. otwarto pierwszą wystawę stałą, a w 1980 r. Stacja została przekształcona w Muzeum Ziemi Puckiej, mieszące się w XVIII-wiecznym przytułku nazywanym „szpitalikiem”. Od 2000 r. puckie muzeum nosi imię F. Ceynowy. W latach 2013–2014 przeprowadzono prace remontowe i powiększono powierzchnię „szpitalika”. Znajdująca się w nim wystawa stała ukazuje życie codzienne, pracę, zwyczaje, a także sztukę mieszkańców wsi północnych Kaszub. Odziałem Muzeum jest kamienica na puckim rynku, w której umieszczono wystawę poświęconą dziejom miasta, a na ostatnim piętrze odtworzono wnętrze kamienicy mieszczan puckich.

Co roku pod koniec czerwca z okazji odpustu św. Piotra i Pawła organizowana jest morska Pielgrzymka Rybaków do Pucka (→pielgrzymki). Początkowo o charakterze religijnym, od lat 90. XX w. nabrała również charakteru etnicznego.

W latach 80. XX w. obchodzone co roku uroczystości rocznicowe puckich zaślubin z morzem z 1920 r. stały się imprezą ogólnokrajową, w której biorą udział najwyżsi dostojnicy państwowi i kościelni. Manifestowana jest na nich łączność Kaszubów z Polską, potwierdzana przez ich liczny udział z pocztami sztandarowymi.

Puck należy do miejscowości najsilniej obecnych w kulturze duchowej Kaszubów. B. Sychta odnotował kilkanaście związanych z nim przysłów, powiedzeń, zagadek itd. Znalazł się też w tytule i w treści najwybitniejszego utworu uznanego kaszubskiego pisarza, H. Derdowskiego, Ò Panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë jachôł (1880). Z Puckiem związany był A. Budzisz, nauczyciel i pisarz kaszubski.

Puck, jak wiele innych miast, ma swój herb. Pierwszym, powstałym w drugiej połowie XIV w., był wilk pożerający rybę (rzeczną). Od połowy XVI w. zaczęto używać nowego herbu, przedstawiającego lwa leżącego na łososiu. Lew zapożyczony został najprawdopodobniej z herbu gdańskiego, jako wynik długoletniej przynależności do posiadłości tego miasta. Według innej interpretacji to wspomniany król K. Knutsson – w ramach podziękowania za gościnę – przekazał mieszkańcom miasta do ich herbu swój rodowy znak lwa. Natomiast treścią legendy o herbie Pucka jest walka dwóch ryb – łososia i węgorza o to, który z nich dostąpi zaszczytu umieszczenia na tarczy herbowej miasta. Zwyciężył węgorz, ale lew, oszukując go, wziął do herbu pokonanego łososia.

Anna Kwaśniewska

Bibliografia:

• Historia Pucka, red. A. Groth, Gdańsk 1998
• Kuklik M., Pòlskô złączonô z mòrzã. Kultywowanie tradycji obchodów rocznicy zaślubin Polski z morzem w Pucku po II Wojnie Światowej, Gdańsk 2020
• Odyniec W., Godlewski J., Ziemia pucka. Przeszłość i teraźniejszość, Gdańsk 1974
• Sychta B., Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. IV, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970, s. 215-216
• Schramke G., Struck R., Legendy rybackie, Gdynia 2008
• Ślaski B., Materiały i przyczynki do dziejów nadmorskiego miasta Pucka oraz dawnej Ziemi Puckiej, Warszawa 1916

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski