Necel Augustyn

Rybak i pisarz kaszubski – urodził się 22.07.1902 r. w Chłapowie w pow. puckim, a zmarł 29.10.1976 r. we Władysławowie. Pochodził z rodziny rybackiej – jego ojciec, dziadek i pradziadek byli rybakami. Ukończył 4-klasową szkołę elementarną z niemieckim językiem nauczania (były to lata zaboru pruskiego). Języka polskiego, podobnie jak wiele osób w czasach zaboru pruskiego, nauczył się w domu, a dużą rolę odegrała w tym babcia. Swoje wykształcenie uzupełnił, uczęszczając do wieczorowej szkoły dokształcającej. Rozległą wiedzę zdobył głównie poprzez samokształcenie – wiele czytał, szczególnie interesowały go powieści historyczne, a zwłaszcza H. Sienkiewicza. Obdarzony talentem gawędziarskim, wsłuchiwał się w opowieści rybaków, a zwłaszcza F. Gojki – byłego marynarza, oraz rodzinne historie, które wykorzystał później w swojej twórczości pisarskiej, tworząc specyficzny gatunek pisarstwa łączący cechy ludowej opowieści, rodzinnej sagi i kroniki rybackiej.

Podobnie, jak wielu synów rybaków, mając 14 lat rozpoczął pracę w tym zawodzie w ojcowskiej maszoperii. W 1923 r. został powołany do odbycia zasadniczej służby wojskowej w wojsku polskim. Po powrocie, z uwagi na niekorzystną koniunkturę w rybołówstwie, w grudniu 1924 r. zamustrował się na niemiecki statek „Maria Siedler”, płynący z drewnem do Amsterdamu. W 1927 r. pływał na polskim holowniku „Sambor”, a następnie na niemieckich statkach „Martha Schröder”, „Bohnenkampf” i „Uland”. Odwiedził wówczas różne porty świata – na ostatnim statku dotarł do Indii, Indonezji i Australii. W 1928 r. wymustrował się ze statku i rozpoczął pracę w Morskim Instytucie Rybackim w Helu – początkowo zajmował się obsługą łodzi i kontaktami z miejscowymi rybakami. W 1932 r. Morskie Laboratorium Rybackie przekształcono w Stację Morską. Jego znajomość ryb i morza dostrzegli kierownicy Stacji – stąd też jako laborant uczestniczył w połowach badawczych i znakowaniu ryb, prowadzonych przez prof. K. Demela, a następnie doc. M. Boguckiego. Był także jednym z prowadzących kursy z zakresu biologii morza. Wspólnie z M. Boguckim był autorem pracy dotyczącej rozrodu wybranych gatunków fauny Morza Bałtyckiego. Praca w Stacji Morskiej i artykuły jego autorstwa spowodowały, iż w środowisku rybackim miał przezwisko „Profesor”, a także „Chrysty Globus” – to drugie z powodu łysej głowy.

W 1929 r. ożenił się z Agnieszką z d. Kaleta, pochodzącą z Mieroszyna. Po ślubie zamieszkali w nowo wybudowanym domu na tzw. kolonii rybackiej w Helu. Wkrótce rodzina się powiększyła – w sumie Neclowie mieli siedmioro dzieci – o trzy córki i czterech synów. Aby zapewnić byt rodzinie, w 1934 r. Augustyn kupił kuter – z powodu pracy w Stacji Morskiej na połowy wypływał na nim głównie brat Bernard z pomocnikami z rodzinnego Chłapowa.

Po wybuchu II wojny światowej A. Necel uczestniczył w kampanii wrześniowej, którą zakończył na Polesiu. Po powrocie ukrywał się przez pewien czas w Odargowie i Władysławowie, a następnie zamieszkał z rodziną na wybudowaniach Chłapowa. Działał w konspiracji pomorskiej, za co otrzymał po wojnie medal Wyzwolenia i Wolności. Od 1941 do 1945 r. pływał na kutrze. We wrześniu 1945 r. wydobył i wyremontował swój kuter zatopiony przez Niemców i rozpoczął połowy. Koniunktura w rybołówstwie w latach po II wojnie światowej spowodowała, iż w 1948 r. kupił działki budowlane we Władysławowie dla wszystkich dzieci, a w 1951 r. przeprowadził się rodziną do nowo wybudowanego domu w tej miejscowości, gdzie był też radnym miejskim. Necel działał również społecznie – był m.in. współzałożycielem i prezesem Związku Rybaków Morskich na Półwysep Helski. Jednym z zadań Związku było szkolenie i dokształcanie zawodowe rybaków, których przygotowanie zawodowe często nie nadążało za zmianami, zwłaszcza w zakresie obsługi nowych kutrów. Był także członkiem Rady Nadzorczej założonego w 1946 r. w Gdyni Banku Rybackiego w Gdyni. Z jego inicjatywy powstała Rybacka Spółdzielnia Zdrowia. Działał też w ZBoWiD.

Początki działalności twórczej A. Necla sięgają 1931 r., kiedy to w czasopiśmie „Ryba” (od 1933 r. czasopismo było organem Morskiego Instytutu Rybackiego w Gdyni) opublikował artykuł publicystyczny O trudnościach naszego rybołówstwa, w którym podkreślał, iż głównym problemem rybaków był brak dużego portu rybackiego. Kolejny artykuł w tymże czasopiśmie nosił tytuł Rybołówstwo na naszym zachodnim wybrzeżu przed wojną i obecnie. Pisarstwem zajął się w wieku dojrzałym – zapoczątkowały go dwa opowiadania zamieszczone w 1949 r. w „Kalendarzu Rybackim”: Zaczarowany niewód i Przygoda kutra „Hel-2”. To, iż stał się znanym pisarzem kaszubskim, było wynikiem szczęśliwego zbiegu okoliczności. Został odkryty przez nauczyciela i pisarza ze Starzyna J. Piepkę, do którego trafił rękopis jego pierwszej książki Kutry o czerwonych żaglach. Piepka, mający kontakty w środowisku literackim Pomorza, zainteresował nią pisarza F. Fenikowskiego, literata i działacza L. Bądkowskiego i dziennikarkę I. Trojanowską. Oni to dostrzegli wartość przedstawionej im powieści, pomogli w opracowaniu literackim (F. Fenikowski) oraz w jej wydaniu. W rezultacie książka ukazała się w 1955 r. w nakładzie 20 tys. egzemplarzy. Sukces i uznanie zarówno ze strony pisarzy, jak i czytelników zachęciły A. Necla do intensywnej pracy literackiej. Dwa lata później ukazała się Saga o szwedzkiej checzy, w 1958 r. Maszopi, następnie Okrętnicy spod nordowej gwiazdy – nowa wersja zaginionej w czasie wojny pierwszej powieści Stary bosman.

W 1953 r. przekazał swój kuter „ Hel 118” synom, a sam poświęcił się pisaniu. Od 1959 r. był członkiem Związku Literatów Polskich. A. Necel jest autorem 15 książek – powieści, zbiorów opowiadań, humorystycznych opowieści – dotyczą one przede wszystkim pracy rybaków kaszubskich zarówno dawniej, jak w czasach współczesnych autorowi, dziejów poszczególnych rodzin i małej ojczyzny. Stworzył cykle powieściowe – jeden z nich dotyczył walk ze Szwedami w XVII w. Z racji położenia geograficznego północne Kaszuby znajdowały się na pierwszej linii walk. W 1626 r. Szwedzi zajęli na kilka miesięcy Puck i osadzili w nim swoją załogę, która grabiła okolice. Opowieści o ich złodziejskiej i niszczycielskiej działalności, oporze i walkach podjazdowych Kaszubów z najeźdźcami stanowiły jeden z popularnych wątków ustnej twórczości ludowej aż do połowy XX w., stały się też kanwami powieści Necla Krwawy sztorm (1960) i Złote klucze (1962). Utwory te recenzenci nazwali kaszubskim Potopem. Głównym źródłem inspiracji A. Necla było środowisko rybaków kaszubskich, które znał z autopsji, a także wydarzenia historyczne, o których wiedzę czerpał z opracowań naukowych. Opisywał zarówno swoje przeżycia, jak też te, które znał z opowiadań rybaków i historii rodzinnych. Pragnął utrwalić obraz świata (zwyczaje, praca, wiedza rybaków), który odchodził. Jego twórczość ma cechy opowieści ludowej w której pełno cudownych wydarzeń, jak też powieści przygodowej. Charakteryzuje ją uproszczony sposób prezentacji świata i czarno-białe postacie oraz jednoznaczny podział na „swoich” i „obcych”. A. Necel pisał w polskim języku literackim – redaktorami niektórych jego powieści byli wspomniani już F. Fenikowski i L. Bądkowski. Język kaszubski i stylizowana staropolszczyzna pojawiają się w dialogach. Dużym sukcesem okazał zbiór szkiców Nie rzucim ziemi (1969), poświęcony walce o polskość, wiarę i ojczyznę Kaszubów a zwłaszcza duchowieństwa katolickiego od czasów Bismarcka do II wojny światowej. Za książkę tę A. Necel otrzymał Komandorię I klasy Orderu św. Grzegorza Wielkiego. Fragmenty utworów Necla drukowane były w „Dzienniku Bałtyckim” i czasopiśmie „Rybak Morski”.

Oprócz powieści, spod jego pióra wyszedł zbiór humorystycznych opowieści Kłopoty Starego Fryca na Kaszubach (1977), zbiór baśni, legend i podań kaszubskich: Demony, purtki i stolemy (1975) oraz W niewoli białych purtków. Podania i legendy z Wybrzeża (1977). Za swoje zasługi na polu literatury A. Necel jako jeden z pierwszych otrzymał w 1967 r. Medal Stolema przyznawany przez Klub Studencki „Pomerania”, wcześniej, w 1956 r. został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. W dniu 28.10.1980 r. na domu we Władysławowie, w którym mieszkał A. Necel, została odsłonięta pamiątkowa tablica, a kilka lat później jego imię i nazwisko nadano ulicy w tejże miejscowości znajdującej się niedaleko jego domu. We Władysławowie przy ul. Gdańskiej znajduje się Izba Pamięci A. Necla. Ulice A. Necla znajdują się w Gdańsku, Gdyni, Pucku, Jastarni, Suchym Dworze k. Gdyni.

Aby przypomnieć osobę i twórczość Necla Rada Powiatu Puckiego ustanowiła Rok Augustyna Necla trwający od 1.11.2005 do 30.10.2006 r. W ramach roku Muzeum Ziemi Puckiej zorganizowało promocję drugiego wydania powieści Okrętnicy spod Nordowej Gwiazdy; Biblioteka Publiczna Gminy Kosakowo wznowiła powieść W pogoni za ławicami, zaś w dniu 3.09.2006 r. w Wierzchucinie odsłonięto tablicę upamiętniającą A. Necla w miejscowej alei zasłużonych północnych Kaszubów. W 2005 r. został upamiętniony poprzez umieszczenie tablicy w Alei Zasłużonych Ludzi Morza w Rewie. W 2012 r. Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo im. A. Labudy w Luzinie z okazji 110. rocznicy urodzin A. Necla i 25. rocznicę śmierci M. Mokwy zorganizowała plener malarski inspirowany powieścią Krwawy sztorm oraz konferencję naukową poświęcona obydwu ichtiologiem przez wiele lat pracującym w Morskim Instytucie Rybackim w Gdyni, ekspertem w Międzynarodowej Komisji Rybołówstwa Morza Bałtyckiego.

Anna Kwaśniewska

Bibliografia:

• Bukowski A., Dwaj prozaicy kaszubscy: Augustyn Necel i Jan Piepka, [w:] Literatura gdańska i ziemi gdańskiej w latach 1945-1975, Gdańsk 1979, s. 118-149
• Kuklik M., Nordowymi ścieżkami Augustyna Necla. Przewodnik biograficzny po Chłapowie, Helu i Władysławowie, Puck-Władysławowo 2006
• Tenże, Szopny A., Rok Augustyna Necla w powiecie puckim, „Zapiski Puckie”, 2007, z. 6, s. 117-120
• Obrazy kaszubskiego morza. W 110 rocznicę urodzin Augustyna Necla, red. J. Borchmann, M. Tamkun, Bolszewo 2012
• Treder J., Necel Augustyn (1902-1976) [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 3, red. Z. Nowak, Gdańsk 1997, s. 298-300
• Tenże, Dialektyzacja w utworach Augustyna Necla, „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego. Prace Językoznawcze”, 1972, s. 89-123
• „Wiadomości Rybackie”. Pismo Morskiego Instytutu Rybackiego – Państwowego Instytutu Rybackiego w Gdyni, wrzesień-październik 2021

Ikonografia:

1-2. Źródło: Instytut Kaszubski