Gdynia

« Powrót do listy haseł

W wielu publikacjach przedindustrialną Gdynię przedstawia się jako „małą, ubogą, kaszubską wioskę rybacką”, w której prócz rybaków, ich biedy i zacofania nie było nic godnego uwagi. Cywilizację i dobrobyt do niej przyniosła dopiero odrodzona po pierwszej wojnie światowej Rzeczpospolita. To jeden z nowszych mitów i do tego trudny do zaakceptowania przez kaszubską społeczność Gdyni – mit, z którym już w 1968 r. próbował bezskutecznie walczyć A. Rema na łamach „Biuletynu ZKP”.

Nazwa Gdyni po raz pierwszy pojawiła się w dokumencie z 31.10.1253 r., wystawionym przez biskupa włocławskiego Wolimira. Treść dokumentu dotyczyła określenia zasięgu parafii w Oksywiu poprzez wyliczenie należących do niej osad. Ta wzmianka źródłowa sytuuje Gdynię wśród jednej z najstarszych osad na Kaszubach. Jednakowoż funkcjonowanie osadnictwa na obszarze Gdyni przesuwają na dużo wcześniejsze epoki liczne odkrycia archeologiczne.

Pierwotnie Gdynia była własnością książęcą (→ książęta gdańscy), przekazaną na przełomie XIII/XIV w. rodzinie rycerskiej. W 1362 r. wieś otrzymała prawo chełmińskie. Z treści dokumentu lokacyjnego wynika, iż była własnością rycerza Piotra i jego bratanków, których główna siedziba mieściła się w Rusocinie k. Pruszcza Gdańskiego, stąd w literaturze nazywa się ich Rusocińskimi. Prócz Gdyni rycerze posiadali do swojej bezpośredniej dyspozycji przyległą do niej dziesięciołanową osadę Grabowo, którą współcześnie zwie się Grabówkiem. Odbiorcami przywileju lokacyjnego byli Maciej i jego siostrzeniec Piotr, pierwsi dziedziczni sołtysi wsi. Gdynia obejmowała wówczas 40 łanów (ok. 680 ha) powierzchni, z których 4 posiadali sołtysi, 30 miejscowi chłopi (gburzy; → gbur), 6 zaś nie przedstawiało wartości rolniczej. Te ostatnie grunty znajdowały się na porośniętych lasem wzgórzach w kierunku Witomina, które w okresie międzywojennym częściowo zabudowano, tworząc dzielnicę Działki Leśne. Każdy z gdyńskich gburów otrzymał do swojej dyspozycji po 2 łany (ok. 33 ha) roli oraz prawo do połowu ryb w morzu wędkami, za co musieli wnosić odpowiednie opłaty na rzecz właściciela wsi. Ani w dokumencie lokacyjnym, ani w żadnym kolejnym źródle aż do poł. XIX w. nigdy nie wspominano o rybakach w Gdyni. Co najwyżej tutejszym sołtysom i gburom stopniowo poszerzano oraz zatwierdzano prawo do połowu ryb w morzu. Od 1429 r. gdynianie mogli łowić w granicach wsi wszystkimi rodzajami narzędzi, włącznie z wielkim niewodem, za co musieli oddawać dziesiątą część połowów drobnych ryb i czwartą dużych (dorsze, jesiotry) do klasztoru.

Il. 1. Panorama Gdyni od strony zachodniej, 1923 r.

W wyniku działów rodzinnych, po 1365 r. jedynym właścicielem Gdyni został Piotr z Rusocina, po nim zaś jego syn Jan. W 1382 r. bezpotomny Jan z Rusocina ufundował klasztor kartuzów Raj Marii w dzisiejszych Kartuzach, dotując go bogatym uposażeniem, w tym Gdynią i Grabówkiem. Odtąd obie osady stały się własnością kościelną i dzieliły losy klasztoru, aż do 1772 r.

Z zachowanych rachunków klasztornych z XVI–XVII w. wynika, iż Gdynię zamieszkiwały rodziny 7 gburów i 4 zagrodników. W kolejnym stuleciu liczba zagrodników zwiększyła się do ośmiu. W wykazach gdyńskich gburów przewijają się takie kaszubskie nazwiska, jak: Foss, Konke (Kąkol), Miłosz, Lipka, Herber, Mach i Górski. Potomkowie tej ostatniej rodziny, notowanej w Gdyni od 1691 r., mieszkają w niej do dziś przy ul. Starowiejskiej, w kamienicy, która powstała w miejscu ich gburskiej zagrody. Przodek Skwierczów, innej, najbardziej dzisiaj znanej kaszubskiej rodziny w Gdyni, osiedlił się w tej wsi pod koniec XVIII w.

Od końca XIV w. w Gdyni funkcjonowała karczma, w miejscu współczesnej posesji Starowiejska 1. W 1614 r. u podnóża Kamiennej Góry, wówczas zwanej Gdyńskimi Górkami, kartuzi zbudowali cegielnię, która działała niecałą dekadę. Drugą karczmę kartuzi posiadali w Grabówku, gdzie w XVII–XVIII w. dodatkowo zorganizowali browar, dostarczający piwo dla karczem znajdujących się w ich dobrach. W 1734 r. Gdynia, podobnie jak większość nadmorskich wsi od murów Gdańska do Mostów, stała się areną działań w czasie wojny sukcesyjnej, prowadzonej przez stronników S. Leszczyńskiego i Augusta III. 12 maja tr. wspomniane wioski zostały doszczętnie spalone przez wojska rosyjskie, co miało jakoby zapobiec francuskiemu desantowi. Po tym wydarzeniu kartuzi na 3 lata zwolnili swoich poddanych z należnych im podatków, a odbudowa domostw i zabudowań gospodarczych zajęła mieszkańcom kilka lat. Z powodu śmierci sołtysa, z ruin nie podniosło się jedynie sołectwo. W 1739 r. kartuzi wystawili je na licytację, którą wygrał gdyński karczmarz J. Blumhoff I, pełniący już wcześniej funkcję strażnika brzegowego, którą odziedziczył po swym ojcu Marcinie.

Il. 2. Członkowie pierwszej Tymczasowej Rady Miejskiej w Gdyni na tle budynku pierwszego magistratu przy Pl. Kaszubskim. Wśród nich m.in. siedzą: Jan Radtke (drugi od lewej), Augustyn Grubba – przewodniczący Rady (trzeci od lewej); stoją: Franciszek Grzegowski (czwarty od lewej), Augustyn Krauze – pierwszy komisaryczny burmistrz Gdyni (piąty z prawej), kwiecień 1926 r. 

Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 r. i po przeprowadzeniu sekularyzacji dóbr kościelnych, Gdynia stała się własnością królów pruskich. W 1773 r. wieś zamieszkiwało 139 osób, a w 1782 r. liczba mieszkańców wzrosła do 154, w tym 2 innowierców. Nową sytuację polityczną wykorzystał gdyński sołtys J. Blumhoff III (wnuk ww.), który dzięki dobrym układom z władzą pruską już w 1775 r. otrzymał w dzierżawę folwark w Witominie, dawną własność gdańskich brygidek. Po jego bezpotomnej śmierci, sołectwo gdyńskie trafiło w ręce rodziny Kurrów alias Kurowskich, dotychczasowych karczmarzy z Oksywia.

W ostatnich dwóch dekadach XVIII w. z granic Gdyni wyłączono kompleks lasów i przyłączono je do utworzonego rewiru leśnego w Witominie. W tym też czasie z dawnego miejsca klasztornego na strądzie gdyńskim, służącego do składowania i handlowania drewnem, utworzono Królewskie Składy Drewna. Z kolei na tzw. Gdyńskich Górkach na pocz. XIX w. został założony folwark, który po wyłączeniu z granic wsi w 1806 r. oddano w dziedziczną dzierżawę generałowi-majorowi von Kauffbergowi. W 1809 r. po raz pierwszy teren ten nazywano Kamienną Górą (niem. Steinberg).

W 1808 r. gdyńscy gburzy zostali uwłaszczeni, a w 1824 r. dziedziczny sołtys M. Kurr wystąpił z wnioskiem o podział wspólnot użytkowych w myśl ustawy z 1821 r. Ostateczny reces (ugodę) w tej sprawie w 1829 r. podpisało 7 gburów, 5 półgburów, 11 chałupników.

Reformy agrarne nakładały na gminy wiejskie obowiązek zakładania i utrzymywania szkół elementarnych. Szkołę w Gdyni wybudowano w 1837 r., a pierwszym znanym gdyńskim szkólnym, notowanym w latach 1842–1859, był A. Gillmeister. Wielkie reformy służyły gburskim gospodarstwom, które odtąd rozwijały się jako kapitalistyczne przedsiębiorstwa. Jednakowoż wielu chłopów straciło ziemię i zasilili oni rzeszę robotników rolnych. Część z nich udała się na emigrację, a w przypadku Gdyni część zajęła się rybaczeniem. Gdyńska osada rybacka powstała pomiędzy obecnym Placem Kaszubskim i ul. Portową a ul. Waszyngtona. Rozbudowała się ona w bezpośrednim sąsiedztwie dużo starszej osady – Oksywskich Piasków, stąd obie tworzyły wrażenie istnienia „wioski rybackiej” tuż nad brzegiem morza.

Il. 3. Współczesny widok na Skwer Kościuszki i Zatokę Gdańską

Wielkie znaczenie dla rozwoju Gdyni miała budowa linii kolejowej z Koszalina do Gdańska w latach 1869–1870. W tym celu za wysokim odszkodowaniem wywłaszczono 22 właścicieli gruntów z terenu wsi. Pierwszy kolejowy przystanek osobowy powstał jednak dopiero w 1894 r. Jego istnienie pozwoliło gdynianom na łatwiejsze podróżowanie do odległych miejsc, zbywanie produktów rolnych lub ryb, a ponadto w dalszej perspektywie walnie przyczyniło się do rozwoju wsi jako nadmorskiego letniska. W 1875 r. Gdynia liczyła 1174 mieszkańców, w tym 17 właścicieli gospodarstw rolnych. W 1882 r. w szkole katolickiej powstała agencja pocztowa, która dwa lata później została podłączona do sieci telegraficznej oraz otrzymała rozmównicę telefoniczną. W tym czasie obok szkoły katolickiej zbudowano nową szkołę ewangelicką, gdyż od drugiej poł. XIX w. w Gdyni systematycznie zwiększała się liczba Niemców-ewangelików. W 1905 r. Gdynia liczyła 1229 mieszkańców, w tym 838 katolików i 131 ewangelików. We wsi funkcjonowały 3 cegielnie, wapniarnia, piekarnia, 2 rzeźnie, tartak, kuźnia oraz 4 karczmy. W żaden sposób nie przypominała więc wsi jedynie rybackiej, a tym bardziej ubogiej. Sukcesy gdynian, gospodarujących na nieurodzajnych ziemiach, były przyczyną niepochlebnych opinii ich sąsiadów. Dla nich Gdynia była ‘wszawa’, a jej mieszkańców określano mianem ‘szadé klósczi’, ponieważ w ich ocenie jadali oni wyłącznie kluski ziemniaczane. Jeszcze gorzej wypowiadali się helscy rybacy o swoich kolegach z Gdyni, używając wobec nich epitetów ‘Gnojcë’ lub ‘Srajcë’.

Chcąc wykorzystać walory rekreacyjne Gdyni, w marcu 1904 r. zawiązało się tu Gdyńskie Towarzystwo Kąpieli Bałtyckich (Ostseebad-Genosenschaft Gdingen) na czele z właścicielem ziemskim A. Janzenem z Grabówka, kierownikiem szkoły katolickiej P. Belowskim i nauczycielem szkoły ewangelickiej H. Rutzem. Członkami tej niemieckiej spółki byli również Kaszubi: A. Górski, J. Szczypior i J. Skwiercz. Od M. Skwierczowej z d. Górskiej (1839–1920), pierwszej gdyńskiej bizneswoman, spółka ta wykupiła liczącą ok. 2,5 ha działkę przy morzu (ob. Skwer Kościuszki), na której w lipcu 1904 r. oddano do użytku Dom Kuracyjny (Kurhaus) z 17 pokojami gościnnymi i zapleczem gastronomicznym. Wkrótce wybudowano specjalną drogę, omijającą wieś, prowadzącą ze stacji kolejowej do Domu Kuracyjnego, którą nazwano Kuracyjną (Kurhausstrasse) – obecnie ul. 10 Lutego. W następnych latach wzdłuż tej ulicy zaczęły powstawać kolejne pensjonaty dla letników przyjeżdżających tu z różnych ziem polskich. Wśród ludzi inwestujących w turystykę byli również Kaszubi, jak pochodzący z kartuskiego J. Plichta, który wybudował w Gdyni aż trzy budynki, oraz J. Radtke (1872–1958) z Dębogórza – późniejszy pierwszy polski sołtys Gdyni i wójt obwodu Chylonia. Nastawione na niemieckich klientów Towarzystwo Kąpieli Bałtyckich po dwóch latach działalności zbankrutowało, ale nie przerwało to rozwoju gdyńskiego letniska. W 1913 r. powstał Gdyński Związek Upiększania, który zlecił stworzenie nowego planu zagospodarowania przestrzennego wsi. Ambitny projekt przewidywał m.in. pociągnięcie linii tramwajowej z Oliwy. Wszystko jednak zniweczył wybuch I wojny światowej, podczas której pensjonaty przekształcono w lazarety dla rannych i chorych żołnierzy.

Il. 4. Muzeum Gdyńskie

Kiedy w 1920 r. Polska odzyskała dostęp do morza, bez najważniejszego portu w tym rejonie, jakim był Gdańsk, koniecznością stało się wybudowanie własnego. Wybór miejsca pod nowy port padł na zatoczkę między Oksywiem a Kamienną Górą. Początkowo (1921–1923) powstał Tymczasowy Port Wojenny i Schronisko dla Rybaków, dopiero w 1924 r. przystąpiono do budowy portu właściwego. Głównym projektantem i kierownikiem budowy portu był inż. T. Wenda z Warszawy. Natomiast człowiekiem, któremu tradycja przypisuje miano twórcy („ojca chrzestnego”) Gdyni, był inż. E. Kwiatkowski, minister przemysłu i handlu (1926–1930), następnie od 1935 r. wicepremier i minister skarbu. W budowie portu gdyńskiego i ożywieniu granicy morskiej widział on szansę przetrwania i rozwoju dla ówczesnej gospodarki Polski. Głównym towarem wywozowym w porcie gdyńskim był węgiel. Jego eksport wzrósł zwłaszcza po 1926 r., kiedy w Anglii wybuchł trwający ponad 6 miesięcy strajk górników. Wówczas przed polskim węglem otworzyły się bardzo chłonne rynki skandynawskie, a dla portu nadeszły lata prosperity. Przed wybuchem II wojny światowej obroty towarowe w porcie osiągnęły wielkość 9 milionów ton, co dawało mu pierwsze miejsce wśród portów nadbałtyckich.

Budowa portu morskiego spowodowała napływ dużej liczby ludności do Gdyni, która wywodziła się głównie z Pomorza i Kaszub, następnie z Wielkopolski oraz w mniejszym stopniu z innych dzielnic Polski. W 1921 r. w Gdyni mieszkało ok. 1300, w 1926 – 12 000, a w końcu 1938 r. 122 000 osób. Gwałtowny przyrost mieszkańców wymusił na władzach przekształcenie Gdyni w miasto, co dokonało się 10.02.1926 r. Na miejscu kilku sąsiadujących ze sobą kaszubskich wiosek: Gdyni, Oksywia, Obłuża, Chyloni, Cisowej, Pogórza, Witomina, Redłowa, Małego Kacka i Kolibek, w ciągu kilkunastu lat powstało miasto z modernistycznym centrum i mniej okazałymi, często wręcz biednymi, przedmieściami. Pierwszym komisarycznym burmistrzem przedwojennej Gdyni został Kaszuba z Pierwoszyna, A. Krause (1882–1959), również większość członków pierwszej Rady Miasta stanowili Kaszubi. W 1930 r. władzę nad miastem przejął Komisariat Rządu, a do 20-osobowej rady tylko połowę radnych mogli wybierać mieszkańcy. Do wybuchu wojny Kaszubi zawsze mieli swoją reprezentację w Radzie Miasta. Z niedawnych gburów stali się kamienicznikami – właścicielami okazałych kamienic i innych nieruchomości. W rozwijającym się mieście tworzyli swoje firmy, brali aktywny udział w życiu społecznym, fundowali powstające kościoły. W końcu lat 30. XX w. Gdynia była na tyle prężnym miastem, iż stała się również ważnym ośrodkiem organizowania się ruchu kaszubskiego. W Gdyni ukazała się „Zrzesz Kaszëbskô”, która jednak rychło przeniosła się do Kartuz. W 1938 r. doszło do połączenia prężnego Zrzeszenia Miłośników Kaszubszczyzny „Stanica” z Torunia z nieformalnym Zrzeszeniem Regionalnym Kaszubów w Gdyni, które przyjęło nazwę „Stanica” Zrzeszenie Regionalne Kaszubów. Staraniem gdyńskich Kaszubów wydano pracę A. Majkowskiego Historia Kaszubów. Do najaktywniejszych działaczy kaszubskich w Gdyni należeli wówczas: W. Roszczynialski, W. Kiedrowski, W. Hirsch, J. Skwiercz i J. Radtke.

Wszelką aktywność Kaszubów gdyńskich przerwał wybuch II wojny światowej, w której ponieśli oni wymierne straty. Wielu poniosło śmierć, zostało objętych wysiedleniem lub innymi formami represji (→ Krwawa Pomorska Jesień; → niemiecka lista narodowościowa).

Po wojnie, w nowej sytuacji politycznej, ludność Gdyni musiała się zmierzyć ze wszystkimi problemami, które dotykały całe ówczesne pomorskie społeczeństwo. W czasie tzw. odwilży grupa Kaszubów przystąpiła do tworzenia nowej organizacji pod nazwą Zrzeszenie Kaszubskie. Zebranie założycielskie Zrzeszenia odbyło się w Gdyni 28.10.1956 r., a pierwszy zjazd odbył się w Gdańsku 2 grudnia tr. Gdyński Oddział Zrzeszenia Kaszubskiego powołano do życia 12.12.1956 r. Jego założycielami byli: A. Jeka, H. Łukowicz, R. Bolduan (→ Bolduanowie), A. Jereczek (prezes), P. Szefka i L. Roppel. Po dwóch latach działalność zamarła i odrodziła się dopiero po 1980 r. pod prezesurą R. Klebby. Od 1997 r. Oddział wydaje kwartalnik „Gdinskô Klëka”, sprawuje patronat nad Chórem Męskim „Dzwon Kaszubski”, Zespołem Pieśni i Tańca „Gdynia”, Kaszubskim Forum Kultury, które powstało w 2016 r. z przekształcenia Ośrodka Kultury Kaszubsko-Pomorskiej w Gdyni. Od 1994 r. Zarząd Oddziału jako Kapituła przyznaje Medal „Srebrna Tabakiera Abrahama”, który jest wyróżnieniem za wybitne zasługi dla Kaszub i Pomorza (→ kaszubskie nagrody). Jednym z większych osiągnięć Oddziału jest wybudowanie pomnika A. Abrahama na Placu Kaszubskim.

Ulica Gdyńska funkcjonuje w wielu miastach i wsiach, zarówno w Polsce, jak i na Kaszubach. W Warszawie nad Wisłą na odcinku Starego i Nowego Miasta znajduje się Wybrzeże Gdyńskie. Imię „Gdynia” nosiło też 13 różnych typów statków i okrętów.

Tomasz Rembalski

Bibliografia:

  • Klebba R., Naji karno czyli spojrzenie na 40 lat Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Gdyni, Gdynia–Gdańsk 1997
  • Gdyńscy Kaszubi, red. J. Mordawski, Gdynia 2006, s. 136–157
  • Mielczarek R., Budowa portu handlowego w Gdyni w latach 1924–1939, Gdynia 2001
  • Rembalski T., Dzieje gdyńskich letnisk przełomu XIX i XX wieku, [w:] Arkadia. Gdyńskie letnisko przełomu XIX i XX w., red. J. Friedrich, Gdynia 2014, s. 8–58
  • Tenże, Właściciele wolnego sołectwa i karczmy w Gdyni (1362–1928). Studium genealogiczno-historyczne kaszubskiej elity wiejskiej (Blumhoffowie, Kurr-Kurowscy, Wojewódkowie, Ciskowscy, Skwierczowie), Gdańsk 2008
  • Sychta B., Kaszubskie grupy regionalne i lokalne. Ich nazwy i wzajemny stosunek do siebie, „Rocznik Gdański”, t. 17–18, 1958–1959, s. 223–249

Ikonografia:

  1. Fot. Roman Morawski
  2. Fot. Roman Morawski
  3. Fot. Danuta Stanulewicz
  4. Fot. Danuta Stanulewicz

« Powrót do listy haseł