Czôrlińsczi to bohater najbardziej znanego poematu humorystycznego →Hieronima Derdowskiego O panu Czorlińscim co do Pucka po sece jachoł (powstał w 1880). Jako główna postać utworu może uchodzić (i w większości tak był odbierany) za przykład Kaszuby, żyjącego w realiach kulturowych XIX w.
Pierwowzoru literackiego portretu Czôrlińscziego można upatrywać w dwóch autentycznych postaciach. Pierwszy to szlachcic pomorski Felicjan Schedlin-Czarliński, który był znany z działalności społeczno-politycznej i pieniactwa; opowieści o nim krążyły w kaszubskiej tradycji oralnej. Po drugie, rybak z parafii chmieleńskiej – Czôrlińsczi, który „słynął” ze sknerstwa, co odcisnęło się w satyrycznej „modlitwie” odmawianej w jego intencji, a przechowywanej w pamięci kulturowej tekstów ludowych. Derdowski poprowadził swoją kreację w jeszcze inną stronę, co pozwoliło mu ukazać wiele aspektów środowiska kaszubskiego, z jakiego się wywodził.
W warstwie fabularnej Czôrlińsczi jako kaszubski szlachcic-rybak zamierzał kupić dobre, trwałe sieci, stąd jego zamysł podróży do Pucka. Jednak już na początku wyprawy niesprzyjające okoliczności powodują, że musiał zmienić plany i co prawda pojechał do Pucka, lecz przez… Sianów k. Koszalina, ponieważ tam właśnie podążali Żydzi, którzy wynajęli Czôrlińskiego jako przewoźnika ich towarów. Jazda do Sianowa obfituje w tyleż zabawne, co chwilami niemiłe przygody, które doprowadziły do aresztowania tak Żydów (→Żydzi) jak i Czorlińskiego. Po uwolnieniu podążył on w stronę →Pucka, ale znowu nieco okrężną drogą, bo przez ziemię →Słowińców, napotykając na pobratymców-luteran, których już coraz mniej w niemiecko-protestanckiej okolicy. W dalszym etapie podróży do Pucka Czôrlińsczi odwiedził m.in. →Żarnowiec, →Wejherowo, →Hel, →Gdańsk, →Oliwę, aż wreszcie dotarł do celu i zakupił sieci. W chwale wrócił do →Chmielna, lecz połów ryb nowymi sieciami skończył się ich utratą, zaś Czôrlińsczi popadł w szaleństwo i… został burmistrzem →Bytowa.
Przedstawiany przez Derdowskiego główny bohater poematu jest przedstawicielem zubożałej szlachty kaszubskiej, zajmującej się rolnictwem, rybołówstwem lub rzemiosłem, żyjącej w poczuciu godności osobistej i poszanowaniu dla dawnych tradycji przodków. Wygląd zewnętrzny postaci, jego zachowania i styl myślenia, choć w przeważającej mierze ujęte komicznie i satyrycznie, nie miały być krytykowaniem cech osobowościowych Czôrlinscziego. Autorowi chodziło raczej o atrakcyjne wypromowanie postaci jako bohatera kultury ludowej, kogoś, kto poradzi sobie w każdej sytuacji życiowej, a jednocześnie wyposażony jest w system przekonań identyfikacyjnych. Kaszubski rybak-szlachcic jest zatem pobożnym katolikiem, który np. odwiedza →Kalwarię Wejherowską czy klasztor w Oliwie. Jest przy tym w swej wierze żarliwy, choć często powierzchownie traktuje przesłania chrześcijaństwa. Szanuje oczywiście symbole religijne, odmawia modlitwy czy poważa duchowieństwo, lecz jednocześnie ulega różnym przesądom, podkreśla też swoją wyższość wobec Żydów. Jeśli chodzi o postawę polityczno-obywatelską, Czorlińsczi jest kaszubsko-polskim partiotą, łączącym w nierozerwalną całość regionalną tożsamość kaszubską z polską racją polityczną. To z jego ust padają słowa, które potem stały się słowami →hymnu kaszubskiego Tam, dze Wisła òd Krakòwa/W pòlsczé mòrze płinie. W związku z takimi przekonaniami, właśnie Czôrlinscziemu przychodzi wypowiedzieć najważniejszą polityczną deklarację ideową utworu, zawartą w zdaniach: „Czujce tu ze serca toni skład nasz apostolści: Nie ma Kaszub bez Poloni/A bez Kaszub Polści”. W odniesieniu do innych nacji przebywających na Pomorzu główny bohater utworu Derdowskiego jest konsekwentnie antygermański, uważając Niemców za wrogów Kaszubów i całej słowiańszczyzny. Także i społeczność żydowska została w utworze satyrycznie skrytykowana w duchu ludowego stereotypu i przesądu rasowego.
Postać Czôrlinscziego stworzona przez Derdowskiego początkowo traktowana była przez samych Kaszubów nieufnie, jako figura nadmiernie satyryczna. Później wszakże stała się jednym z najbardziej popularnych portretów Kaszubów, przesłaniającym czytelnikom polskim i kaszubskim postacie z innych utworów autora. Sam poemat nie dotyczył tylko jednej postaci, chodziło o szerokie przedstawienie nadmorskiego ludu, który walczył o swoją godność, miał odmienne od ogólnopolskiego doświadczenie historyczne oraz ambicje tożsamościowe. Poza tym trzeba pamiętać o dedykacji dla Józefa Ignacego Kraszewskiego (zignorowanej zresztą przez niego), co było rodzajem politycznej deklaracji autora, pragnącego silniej włączyć sprawy kaszubskie w polski ruch partiotyczny.
Utwór Derdowskiego był czytany przez coraz to nowe pokolenia Kaszubów i adaptowany na scenę np. przez →Jana Karnowskiego czy też →Franciszka Gruczę. Bardzo dużą rolę w popularności utworu odgrywał humor utworu, trochę sowizdrzalski i nieco oratorski, grubą linią zarysowane postawy moralne oraz nieskomplikowany świat wartości. Wszystko zaś podawał autor w potocznym i barwnym języku kaszubskim.
Dzisiaj, ze względu na odległość czasową powstania poematu, postać Czôrlińscziego nie budzi już tak wielkiego zainteresowania i nie odgrywa tak ważnej roli identyfikacyjnej jak dawniej. Także i swoją wiejskością i typem patriotyzmu bohater utworu zdaje się w niewielkim stopniu odpowiadać ambicjom społeczno-kulturowym Kaszubów, choć wciąż jest dla nich niezbywalnym elementem identyfikacji. Zwłaszcza powiedzenia i różnego typu złote myśli z poematu są stałym elementem w publicznym manifestowaniu kaszubszczyzny, zaś pomniki czy tablice związane z Hieronimem Derdowskim uwieczniają tak pisarza, jak i powstanie jego najsłynniejszego dzieła (np. na starym mieście w Toruniu odnaleźć można tablicę wmurowaną w ścianę domu, w którym mieszkał pisarz podczas powstawania poematu o Czôrlińsczim; zob. również pomniki w Wielu i Rumi).
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- H. Derdowski, Ò panu Czôrlińsczim co do Pùcka pò sécë jachôł, oprac. J. Samp, J. Treder, E. Gołąbek, Gdańsk 2007.
- S. Janke, Derdowski, Gdańsk 2002.
- O życiu i twórczości Hieronima Dredowskiego (1982-1902), red. J. Borzyszkowski, Gdańsk-Wejherowo 2004.
Audiografia:
H. Derdowski, Ò panu Czôrlińsczim co do Pùcka pò sécë jachôł, audiobook, realizacja dźwięku: T. Korthals, Wydawca: Kaszubska Agencja Artystyczna, czyta: T. Fopke, 2015.
