Literatura kaszubska

« Powrót do listy haseł

Termin literatura kaszubska można stosować w odniesieniu do piśmiennictwa rozwijającego się od połowy XIX wieku za sprawą F. Ceynowy. Jednakże jej początek widać już w XVI-wiecznym ruchu ewangelickim. To wówczas wydawane językowe zabytki przekładów staropolskich jak Piesni duchowne Sz. Krofeja oraz Mały katechizm M. Pontanusa, kierowane do pomorskiego kościoła luterańskiego, świadczyły swoim kształtem językowym (w leksyce i fonetyce), że istnieje specyficzna odmiana języka protokaszubskiego. Dopiero jednak epoka romantyzmu i Ceynowy odważna propozycja opisu kaszubskiego języka, kultury i identyfikacji jako kategorii etnicznej istniejącej na równi z innymi żywiołami etnicznymi Słowiańszczyzny, stała się punktem wyjścia dla rozwoju literatury kaszubskiej. Wszakże drugi chronologicznie literat kaszubski H. Derdowski, sądził, że literatura kaszubska jest tylko częścią polskiej kultury, a zatem tworzenie w kaszubszczyznie jest praktykowaniem swoistej formy swojskości zanurzonej w polskie poczucie narodowe. Stanowisko trzeciego pokolenia, młodokaszubów, było rozwiązaniem pośrednim, uważali oni, że to, co kaszubskie jest również polskie, choć w sensie literatury warte do przedstawienia przede wszystkim w rodzimym języku. Różne podejścia do kwestii statusu języka i literatury Kaszubów, spowodowało, że po II wojnie światowej pojawił się termin literatura kaszubsko-pomorska, której krzewicielami byli L. Bądkowski, F. Fenikowski, R. Ostrowska, N. Gołębska czy A. Necel. W generalnym ujęciu termin ów przyporządkowywał w jedną kategorię twórczość powstającą w języku polskim i tematycznie związaną z obszarem Kaszub i Pomorza. Takie podejście jest o tyle zasadne, że w praktyce literackiej Kaszub typową sytuacją jest bilingwizm, a zatem publikowanie twórczości zarówno po kaszubsku, jak i po polsku, a czasami i trylingwizm (j. kaszubski, polski i niemiecki). W aktualnej sytuacji społeczno-kulturowej, stojąc na stanowisku, że pełnię poczucia podmiotowości osiąga dana twórczość za sprawą odrębnego języka wyrazu, warto przyjąć definicję literatury kaszubskiej jako zbiór tekstów kaszubskojęzycznych.

Il. 1.

Literatura kaszubska daje się opisać za pomocą periodyzacji, choć ze względu na niewielką w porównaniu z innymi literaturami narodowymi liczebność utworów, okresy literackie są reprezentowane bardzo skromnie. Przyjmując układ modelowy, za pierwszą z „epok” literatury kaszubskiej można uznać romantyzm i datę 1843 r. jako akt wydania pierwszego tekstu kaszubskojęzycznego F. Ceynowy. Schyłek nurtu wiąże się z jego śmiercią w 1881 r. Następna „epoka” literatury kaszubskiej to pozytywizm, który wiązać można z rokiem 1880 jako datą książkowego wydania poematu o panu Czorlińsczim H. Derdowskiego. Wówczas to idealistyczne idee romantyzmu w pełni przekształciły się w praktycystyczne ideały działania wspólnotowego, które wyrażane były na sposób charakterystyczny dla literatury pozytywizmu. Okres ten kończy się w okolicach daty śmierci Derdowskiego w 1902 r. i pojawieniem się nowego pokolenia twórców zwanych młodokaszubami. Ich literatura wiąże się z europejskim modernizmem, a więc trendami nowoczesności (cywilizacyjnej, filozoficznej, mentalnościowej). Okres ten zawiera się pomiędzy datami roku 1905 (wydanie tomiku poetyckiego Spiéwë i frantówczi A. Majkowskiego) a rokiem 1920 (włączenie większej części Kaszub w obręb odrodzonej II Rzeczypospolitej). Kolejna „epoka” istnienia literatury kaszubskiej to międzywojnie (1920 – 1939), która wiązała się z ożywieniem kultury polskiej i kaszubskiej na północnych krańcach Rzeczypospolitej. W czasie tym zaistniały aż trzy ugrupowania literackie: zrzeszyńcy, klekowcy oraz literaci „Przyjaciela Ludu Kaszubskiego”. Następny okres istnienia literatury kaszubskiej to czas totalitaryzmu (1939–1945), kiedy to literaci kaszubscy nie mieli możliwości publikacji, pisząc utwory autorefleksyjne lub patriotyczne, wydawane dopiero po zakończeniu hitlerowskiej okupacji. Po II wojnie światowej przyszedł czas na kaszubską literaturę socrealizmu, która ustała wraz z czasem „odwilży” (1956 r.) po śmierci Józefa Stalina. Od tego też czasu można odnotować „epokę” literatury kaszubsko-pomorskiej trwającą aż do 1989 r. jako daty końca dominacji w Polsce modelu państwa socjalistycznego. Natomiast od wydarzeń związanych z obradami okrągłego stołu do dziś literatura kaszubska rozwija się w „epoce” wielogłosu. Pojawił się on za sprawą środowisk czasopism kaszubskich czy grupy piszących z almanachu „Zymk”. Kaszubszczyzna jest wreszcie słyszalna w kręgach szkolnych oraz w życiu Kościoła katolickiego. Powołano w tym czasie Instytut Kaszubski oraz Radę Języka Kaszubskiego, które są czynnikami stymulującymi rozwój literatury.

Il. 2.

Literaturę kaszubską można charakteryzować również w porządku stylistycznym. Pierwszy z jej nurtów związany jest z etnografią – są to bowiem teksty, które powstały jako akt ludowej kultury kaszubskiej. Takie piśmiennictwo dokumentuje język, obyczaje, pieśń kaszubską, nie dążąc zbytnio do obróbki artystycznej. Drugi z nurtów obejmuje twórczość obrazującą sytuację społeczno-obyczajową Kaszub. Dokonuje się to poprzez poetykę realizmu i naturalizmu, które dążą do obiektywizmu niepozbawionego wszakże czynników satyry czy komizmu. Trzeci nurt literatury kaszubskiej dotyczy twórczości o profilu historyczno-tożsamościowym, podkreślającym najważniejsze czynniki identyfikacyjne. Są to utwory, które ukazują dawne fakty w ich aktualizacyjnym ujęciu, tym samym projektując kondycję dawnej i przyszłej kaszubskiej podmiotowości.

Literatura kaszubska tworzy również zespół miejsc, obrazów, osób i aktów wyobraźni, które można ułożyć w swoiste gniazda tematyczne. Co do opisywanych miejsc to można dostrzec napięcie semantyczne pomiędzy geografią fizyczną a geografią wyobrażoną, z jednej bowiem perspektywy opisywane są ze szczególną dbałością topograficznie sprawdzalne miejsca na Kaszubach, z drugiej jednak stale widać literacką tendencję do ich metaforyzowania. Co do pierwszej cechy występują w literaturze kaszubskiej przedstawienia Morza Bałtyckiego (→ Bałtyk/Bôłt), akwenów, jezior, rzek, wzgórz, lasów, pól uprawnych, błot i pustkowi. Osobne opisy dotyczą poszczególnych części Kaszub i główne miasta, wioski i osady… Co do drugiej, metaforyzowanej cechy miejsc Kaszub szczególnym względem cieszy się mit ziemi ojczystej jako Ziemi Świętej, uwidoczniony już u pierwszego autora kaszubskiego F. Ceynowy. Rozszerzoną wersją tej konstrukcji jest postrzeganie Pomorza zaodrzańskiego jako kaszubskiej krainy przodków (z symbolicznymi obrazami wyspy Rugii czy rzeki Reknicy). Miejscami pozytywnej mocy są również katedra w Oliwie oraz kalwaria wejherowska. W opozycji do nich pojawiają się miejsca mocy negatywnych, a więc lasy Piaśnicy i Szpęgawsku czy obóz koncentracyjny w Stutthof (→ wojna i okupacja).

Il. 3. Uczestnicy jednego z etapów konkursu Rodnô Mòwa – etap gminny w Brusach

W grupie tematycznej osób prezentowanych w literaturze kaszubskiej można zauważyć podobną zasadę ukazywania postaci objętych realizmem albo symbolizmem. W przedstawianiu władców Pomorza i Kaszub panuje głównie tendencja do uwznioślania i mityzowania, zwłaszcza książąt wschodniopomorskich ze Świętopełkiem i Mestwinem na czele. Pozytywnie opisywani są także duchowni: św. Wojciech i św. Otton z Bambergu, chrystianizatorzy Pomorza (→ apostołowie Pomorzan). W aurze świętości wspomina się również o ks. B. Domańskim i ks. bp. K. Dominiku. Z działaczy kaszubskich symbolizacji ulegają drzymalici kaszubscy, A. Abraham czy ks. J. Wrycza. Takiemu procesowi poddani są nawet literaci (F. Ceynowa, H. Derdowski, młodokaszubi, zrzeszyńcy).

Literaci kaszubscy przedstawiają oczywiście i siebie w różnego typu autocharakterystykach, traktując swoją pozycję kulturową jako spadkobierców Słowiańszczyzny północno-zachodniej. Pisał w tym duchu Ceynowa, zarzucając Niemcom celową i bezwzględną wobec Kaszubów politykę wynaradawiającą, zaś polskiej szlachcie i duchowieństwu katolickiemu nadmierne zlatynizowanie i obojętność wobec pobratymców. Pierwszy działacz kaszubski już zatem w połowie XIX wieku walczył ze stereotypem zapóźnionego cywilizacyjnie Kaszuby, jaki propagowali głównie Niemcy i niekiedy także polska szlachta. Inaczej akcentował kwestie tożsamościowe Derdowski, co widać zwłaszcza w tzw. hymnnie kaszubskim z poematu Ò panu Czôrlińsczim jego autorstwa. Sami siebie Kaszubi postrzegali w różnorodności grup zamieszkujących różne terytoria jako Słowińcy, Kabatkowie, Bylacy, Rybaki, Lesocy, Gochy, Borowiacy czy Krubanie. Dokonywali również podziałów wewnętrznych ze względu na pozycję ekonomiczno-społeczną: „fejn”-Kaszuba jest więc bogatym i rzutkim człowiekiem, natomiast „grëbi”-Kaszuba to ktoś biedny i nieudolny. W literaturze pisanej sprzed II wojny światowej widać również postacie pełne dumy szlacheckiej, choć w specyfice kaszubskiej należałoby pisać nie tyle o dziedzicach, co o panach na zagonie, z których najważniejszą grupą są tzw. gburzy, właściciele gospodarstw, zaś podlegli im są parobkowie czy komornicy (→ (auto)stereotyp Kaszuby).

W kaszubskiej literaturze pięknej z rzadka pojawiają się obrazy innych narodów. Oto wśród ujęć z tradycji ludowej odnotowanej przez ks. B. Sychtę, a także wśród utworów Derdowskiego oraz Majkowskiego okazjonalnie występują postacie Żydów ukazanych w artystycznych aktach krytycznych lub akceptacyjnych. Kilkakrotnie na kartach literatury kaszubskiej pojawili się również Czesi. Było to zaledwie kilka wzmianek tematycznych, z których najciekawsza jest chyba propozycja J. Karnowskiego w dramacie Libusza, zaopatrzonym w pozytywny obraz czeskiej księżniczki. Zgoła odmiennie wyglądają natomiast Szwedzi, zawsze ukazani jako ludzie podli i agresywni, co szczególnie wyraźnie widać w powieściach A. Necla.. Czasami pojawia się także nawiązanie do wymierających narodów słowiańskich jak Łużyczanie (→ Serbołużyczanie i Kaszubi), z którymi Kaszubi współodczuwają presję germanizacyjną. Marginalnie pojawiają się Amerykanie, których poznawali i poznają Kaszubi z perspektywy emigracji, a także Rosjanie, postrzegani głównie w świetle wydarzeń II wojny światowej oraz Anglicy, Holendrzy czy Norwegowie.

Literatura kaszubska zawiera w sobie wiele składników wyobraźni zbiorowej. Stąd też sporo w niej figur pochodzących z wierzeń, legend i podań przodków. Pojawiają się zatem tak pradawni bogowie Słowian (→ bogowie przedchrześcijańscy), jak i boscy obrońcy-opiekunowie Kaszubów. Występują symboliczne zwierzęta (kania, smok) i fantastyczne istoty domowe (kraśnięta), duchy pól i powietrza (Południca, Roztrębacz), duchy morza i wody (Klabaternik, Gosk, wiły, morzkulce i wodnice), wreszcie duchy lasu (Borowa Ciotka i Borowiec, Dzika Łowczyni). Wśród kaszubskich tekstów wywodzących się z folkloru nie brakuje demonów (Diabeł, Wieszczy, Upi, Czart, Purtk, Farmazon) i istot dobra (Anioł Kaszub) (→ demonologia ludowa).

Ponad przekazywaniem wartości własnej kultury literatura kaszubska ma dążenia uniwersalistyczne, wypracowując własny zespół sądów, projekcji oraz jakości. Układa się z tego określona wizja dziejów, wedle której jednym z tematów literackich jest opis pojawienia się Słowian na Pomorzu w IV-VI w. n.e. (A. Majkowski), następnie wzmianki o walkach Wieletów-Kaszubów ze światem germańskim (J. Trepczyk). Ze średniowiecznych wydarzeń historycznych ważny dla literatury kaszubskiej jest motyw wprowadzenia chrześcijaństwa na Pomorzu, powstanie księstwa wschodniopomorskiego Świętopełka II (L. Heyke), a także nieco późniejsze czasy naznaczone krzyżackim uciskiem (→ Krzyżacy), które zakończyły się pokojem toruńskim (S. Bieszk). Nowożytność to w ujęciach literatury kaszubskiej to upadek Rzeczypospolitej i początek rządów Prus, które doprowadziły do germanizacji oraz kulturkampfu (H. Derdowski). Dopiero koniec I wojny światowej zakończył niemiecką dominację i Kaszubi opisują realizację oczekiwanej swobody życia w odrodzonej Polsce (B. Sychta). Źle prowadzona polityka wewnętrzna II Rzeczypospolitej sprawiła jednak, że w literaturze kaszubskiej pojawiły się głosy tak akceptujące nowe porządki polityczne jak i im przeciwne (A. Labuda). Wszystkie spory stały się wszakże marginalne w obliczu doświadczeń II wojny światowej opisanych przez wielu literatów kaszubskich, wyrażających aresztowania, doświadczenia obozowe (J. Rompski), partyzantkę kaszubską (ks. F. Grucza), realia okupacji niemieckiej, przymusowe wcielanie do Wehrmachtu i wreszcie „kleskę wyzwolenia” ze strony Armii Czerwonej (J. Kiedrowski). Po II wojnie światowej literaci kaszubscy nie stali się propagatorami socrealizmu, choć poetyka owa odcisnęła się u niektórych autorów szukających dla siebie szansy na rozwój (J. Piepka), bądź poszukujących możliwości pisania o sprawach kaszubskich z domieszką poruszania topiki socjalistycznej (L. Roppel, H. Suchecki, L. Bądkowski). Wydarzenia czasów Solidarności a potem tzw. okrągłego stołu przedstawiane były w literaturze kaszubskiej rzadko (S. Janke, A. Jabłoński), co świadczy, że jest to dla autorów temat czasowo zbyt bliski.

Wymienione cechy literatury kaszubskiej formułowane są w rodny mòwie, a więc w języku kaszubskim, którego zachowanie i rozwijanie jest niejako celem najwyższym działań literata kaszubskiego. Każdy z nich robił to przez wydawanie utworów w osobnych pozycjach książkowych, lecz trzeba zaznaczyć, że istniała również szersza przestrzeń wymiany myśli w postaci czasopism, w których sprawy kaszubskie były omawiane. Ważną rolę w rozwijaniu się literatury kaszubskiej pełniły również oficyny wydawnicze (np. Wydawnictwo Morskie, Czec, Region, Rost, Wydawnictwo ZKP, Wydawnictwo Instytutu Kaszubskiego), dzięki którym słowo kaszubskie docierało do odbiorcy. Dzisiaj literatura kaszubska dostępna jest również w mediach radiowych i telewizyjnych (np. audycje Radia Kaszëbë, Radia Gdańsk czy Radia Koszalin). Na podobnej zasadzie pojawiały się ona w programach tematycznych Telewizji Teletronik / Wybrzeże, czy Twojej Telewizji Morskiej. Przykłady literatury kaszubskiej można także odnaleźć w najnowszym kanale komunikacyjnym – Internecie: (kaszubia.com; kaszubi.pl; skarbnicakaszubska.pl; muzeum.wejherowo.pl; miesiecznikpomerania.pl). Formą stymulowania rozwoju i promocji literatury kaszubskiej jest Konkurs Literacki im. Jana Drzeżdżona organizowany w Wejherowie, który się odbywał w latach 1996–2008 i ponownie od 2013 r. do dziś, a jego owocem jest osiem antologii tekstów, pokazujących różnorodność literatury kaszubskojęzycznej. Od roku 2018 pojawiła się również prestiżowa Kaszubska Nagroda Literacka.

Literatura kaszubska jest tradycją istniejącą stosunkowo krótko i obejmującą niewielką liczbę użytkowników, jednakże pomimo silnego wpływu polskiego życia kulturalnego i zjawisk ogólnoświatowych wciąż ma swoich twórców i odbiorców, co pozwala optymistycznie spojrzeć na jej przyszłość.

Daniel Kalinowski

Bibliografia:

  • Bądkowski L., Zarys historii literatury kaszubskiej, Gdańsk 1958
  • Bibliografia Kaszub, t. I, Gdańsk 2012, t. II, Gdańsk 2015
  • Borzyszkowski J., O historii literatury kaszubskiej i jej twórcach, Gdańsk 2011
  • Bukowski A., Regionalizm kaszubski, Poznań 1950
  • Drzeżdżon J., Piętno Smętka. Z problemów kaszubskiej literatury regionalnej lat 1920–1939, Gdańsk 1973
  • Tenże, Współczesna literatura kaszubska 1945–1980, Warszawa 1986
  • Grzybowski J., Literatura piękna w języku kaszubskim, Gdańsk 1992
  • Kalinowski D., Raptularz kaszubski, Gdańsk 2014
  • Tenże, Sylwa kaszubskie, Słupsk-Gdańsk 2017
  • Kuik-Kalinowska A., Tatczëzna. Literackie przestrzenie Kaszub, Słupsk-Gdańsk 2011
  • Kuik-Kalinowska A., Kalinowski D., Literatura kaszubska. Rekonesans / Kaszëbskô lëteratura. Wezdrzënié, Gdańsk 2017
  • Kuik-Kalinowska A., Kalinowski D., Od Smętka do Stolema. Wokół literatury Kaszub, Słupsk-Gdańsk 2009
  • Linkner T., Z lirycznej i epickiej twórczości Leona Heykego, Bolszewo 2015
  • Tenże, Z literatury Młodokaszubów. Aleksander Majkowski. Studia i szkice, Bolszewo 2013
  • Neureiter F., Geschichte der kaschubischen Literatur, München 1978, wyd. II: 1991 (polskie tłumaczenie: Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu, przeł. M. Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1982)
  • Obracht-Prondzyński C., Bibliografia do studiowania spraw kaszubsko-pomorskich, Gdańsk 2004
  • Popowska-Taborska H., Szkice z kaszubszczyzny. Dzieje badań. Dzieje języka. Zabytki. Etymologia, Gdańsk 2006
  • Samp J., Smętek. Studium kreacji literackich, Gdańsk 1984
  • Treder J., Historia kaszubszczyzny literackiej. Studia, Gdańsk 2005

Ikonografia:

  1. Źródło: Instytut Kaszubski
  2. Źródło: Instytut Kaszubski
  3. Źródło: Instytut Kaszubski

« Powrót do listy haseł