Piaśnica

« Powrót do listy haseł

Na zachód od szosy wiodącej z Wejherowa do Krokowej rozciągają się Lasy Piaśnickie, miejsce masowych mordów na ludności cywilnej Kaszubów, Polaków, wielu osób niepełnosprawnych oraz ludności niemieckiej i czeskiej, dokonanej przez niemieckich nazistów. Miejsce to położone jest w zachodniej części Puszczy Darżlubskiej w pobliżu kaszubskich wsi Wielka Piaśnica i Mała Piaśnica, od zachodu graniczące z rzeką Piaśnica. Na obszarze leśnym obejmującym blisko 250 km², około 10 km na północ od Wejherowa Niemcy popełnili zbrodnię uznawaną za jedną z pierwszych w tej skali w Europie, największą na Pomorzu po obozie koncentracyjnym Stutthof. Zbrodnia piaśnicka miała ścisły związek z celami politycznymi III Rzeszy, tj. zdobycia nowej przestrzeni życiowej – tzw. Lebensraum – oraz likwidacji polskich elit.

Piaśnica (po kaszubsku Piôsznica) w świadomości historycznej mieszkańców Pomorza, a szczególnie Kaszubów, ma ogromne znaczenie symboliczne: jest miejscem martyrologii, nazywana również „pomorskim Katyniem” lub „Kaszubską Golgotą”.

We wrześniu 1939 r. po wkroczeniu wojsk Wehrmachtu ziemie te weszły w skład Okręgu Rzeszy GdańskPrusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreussen). Władzę nad okręgiem sprawował Gauleiter NSDAP Albert Forster.

Masowe egzekucje w lasach Piaśnicy rozpoczęły się pod koniec października 1939 i były kontynuowane do początków 1940 r. Do Piaśnicy zwożono skazańców pochodzących nie tylko z powiatu morskiego, lecz także z terenu III Rzeszy. Jeszcze przed rozpoczęciem agresji na Polskę niemiecka policja bezpieczeństwa opracowała tzw. Sonderfahndungsbuch Polen („Specjalna księga Polaków ściganych listem gończym”), w której znalazło się 80 tys. nazwisk i adresów przedstawicieli „polskiej warstwy przywódczej”, a zaliczano do niej: księży katolickich, nauczycieli, lekarzy, urzędników, prawników, pisarzy, dziennikarzy, pracowników służb mundurowych, kupców, posiadaczy ziemskich, oficerów w stanie spoczynku, absolwentów szkół średnich i wyższych. Ścigano członków partii politycznych oraz stowarzyszeń krzewiących polskość przede wszystkim Polskiego Związku Zachodniego, Ligi Morskiej i Kolonialnej, Kurkowego Bractwa Strzeleckiego, Towarzystwa Powstańców i Wojaków, Związku Strzeleckiego „Strzelec” oraz Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Grupom operacyjnym, a także Selbstschutzowi powierzono zadanie politycznego oczyszczania wspomnianego obszaru. Pierwsza faza eksterminacji na Pomorzu trwała cały wrzesień 1939 r. Główną rolę odegrał Wehrmacht, grupy operacyjne policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa.

Il. 1. Kaplica-mauzoleum w Lesie Piaśnickim

Już 1 września 1939 r. aresztowano pierwsze osoby z Wolnego Miasta Gdańsk w ramach Akcji Tannenberg. Kolejna operacja Säuberungsaktion (akcja oczyszczania) została przeprowadzona pomiędzy 14 a 30 września 1939 r. W październiku 1939 r. w ramach Intelligenzaktion: „akcji przeciw inteligencji” aresztowano większość księży, nauczycieli, urzędników i kupców, ale również działaczy robotniczych, którzy mieli z miejscowymi Niemcami zatargi osobiste lub wyróżniali się pracą w organizacjach politycznych i społecznych. Nierzadko chodziło o zemstę i sąsiedzkie porachunki.

Około 20 października 1939 r. w powiecie morskim oraz w Gdyni członkowie SS, policja gdańska i miejscowi Niemcy rozpoczęli aresztowania. Wskutek licznych aresztowań więzienie w Wejherowie było przepełnione, a więźniowie brutalnie przesłuchiwani. Po dokonanej selekcji więźniowie zostali załadowani do samochodów ciężarowych i wywiezieni do Lasów Piaśnickich. Najwięcej osób wysłano na śmierć 11 listopada 1939 r., w dniu polskiego Święta Niepodległości. Strzałem w tył głowy zamordowano tego dnia 314 osób. W gronie ofiar znalazło się m.in. 120 mieszkańców Gdyni, 34 duchownych z terenów powiatu morskiego (w tym dyrektorka gimnazjum i liceum żeńskiego siostra Alicja Kotowska, oraz dziewięciu jezuitów z Gdyni), grupa cywilnych obrońców Gdyni, a także grupka dzieci żydowskich, nauczyciele seminarium nauczycielskiego oraz Kazimiera i Stanisława Pankówny, córki dr. F. Panka czy nadleśniczy wejherowski R. Kuniewski (1888-1939). Ponadto rozstrzelano tego dnia licznych kupców, rzemieślników, nauczycieli, lekarzy, sędziów i urzędników z terenów powiatu morskiego.

W skład plutonu egzekucyjnego wchodzili esesmani z Gdańska, następnie esesmani ze specjalnego oddziału Wachsturmbann „Eimann” oraz członkowie paramilitarnego Selbstschutzu. Dowódcą powiatowym Selbstschutzu w Wejherowie był H. Söhn, który wraz ze swoim sztabem zajął willę dr. F. Panka. Willa stała się miejscem zarządzania działaniami związanymi z egzekucją. W zajętym przez Niemców domu i ogrodzie gromadzona była odzież i przedmioty należące do ofiar.

Il. 2. Miejsce spalenia zwłok 1944

Pluton egzekucyjny składał się z 40-60 osób wybranych przez K. Eimanna. Egzekucja dokonywała się w odległości około pół metra, strzałem w tył głowy. Grupa 5-6 więźniów, stała lub klęczała nad wykopanym grobem w oczekiwaniu na strzał. W odległości około 200 metrów kolejne grupy czekały na egzekucję. Same mordy przeprowadzano tu z niezwykłą brutalnością. Niektóre ofiary nie zginęły od strzału, żyły jeszcze w momencie zakopywania. Ofiary zbrodni w Lasach Piaśnickich pogrzebano w 35 masowych grobach.

Rannych dobijano ciosami kolb karabinowych, o czym mogą świadczyć roztrzaskane czaszki odnalezione w mogiłach. Relacje świadków mówią o bestialskim zabijaniu małych dzieci poprzez rozbijanie ich główek o pnie drzew. O sposobie dokonywania egzekucji informują zeznania m.in. E. Ellwart, dawnej mieszkanki Orla, która na początku listopada 1939 r. przypadkowo trafiła na miejsce jednej z egzekucji.

Elżbieta Ellwart w 1962 r. zeznała:
„Spostrzegłam też pod innym drzewem dwóch mężczyzn w białych koszulach, czarnych spodniach i butach z cholewami oraz czarnej furażerce na głowie. Obaj byli mocno zakrwawieni, a jeden z nich trzymał dziecko, może dwuletnie, za nóżki, rozdzierał je, a potem uderzał główką kilkakrotnie o drzewo. (…) Rozejrzałam się wokół siebie i zobaczyłam świeżo rozkopany, prostokątny dół, a w nim wielu zabitych. Rozpoznałam wśród nich mężczyzn i kobiety. Widziałam także zabitych, leżących na ziemi obok dołu, oraz kilkanaście osób czołgających się po ziemi”.

W listopadzie i grudniu 1939 r. rozstrzelano osoby, które zostały aresztowane w ramach operacji Tannenberg i „operacji przeciw inteligencji”, w sumie około 2000 Polaków i ŻydówGdyni, WejherowaPucka oraz powiatu kartuskiego i Gdańska. Do Piaśnicy zwożono ludzi aresztowanych i uwięzionych w Gdańsku, Gdyni, Sopocie, Tczewie, Pucku, Kartuzach. Pośród ofiar znalazły się osoby przywiezione z III Rzeszy: chorzy psychicznie, przeciwnicy ideologii nazistowskiej, jak również Polacy i Czesi mieszkający w Niemczech przed wojną. Transporty z Rzeszy docierały do Wejherowa koleją. Do pociągów relacji Lębork-Gdańsk, przyczepiano na końcu 2-3 „wagony specjalne” pełne mężczyzn, kobiet i dzieci przeznaczonych na stracenie w Piaśnicy. W wagonach znajdowano później dziecięce zabawki, gry towarzyskie oraz polskie i niemieckie gazety. Na rampie dworca w Wejherowie ładowano ofiary do autobusów i samochodów ciężarowych. Dróżnik, Teofil Mudlaff z Domatówka, w czasie zeznań podał, iż w sumie zaobserwował około 500 wypełnionych samochodów ciężarowych i autobusów przejeżdżających szosą krokowską z Wejherowa do Piaśnicy. Władze niemieckie dbały o utrzymanie zbrodni w tajemnicy. Wiosną 1940 r. teren egzekucji został skutecznie zamaskowany. Posadzono krzewy i drzewa, a miejsce zbrodni objęto specjalną kontrolą policji.

Pod koniec sierpnia 1944 r. Niemcy rozpoczęli akcję usuwania śladów zbrodni w Piaśnicy. W tym celu przywieziono 36 więźniów z obozu koncentracyjnego Stutthof (Himmelskommando), których zmuszono do wykopania ofiar, a następnie spalenia ciał zamordowanych.

Po 6 tygodniach, kiedy zakończono już akcję usuwania dowodów, esesmani zamordowali wszystkich członków komanda i spalili ich ciała.

Gazetka „Ziemie Zachodnie Rzeczypospolitej” w 1943 r. tak opisywała dramat Pomorza:
„Kto nie przeżył tych lat okupacji na Pomorzu, ten nie może sobie wyobrazić tamtego piekła. Bo Pomorze znalazło się na samym dnie piekła okupacyjnego (…). Nie było różnicy między mężczyzną, kobietą i dzieckiem. Od samego początku noce rozbrzmiewały krzykiem, płaczem, wystrzałami karabinowymi”.

W Piaśnicy zginęli przedstawiciele wszystkich warstw polskiego społeczeństwa, zaangażowani w latach międzywojennych w działalność polityczną, oświatową, kulturalną społeczną, sportową oraz religijną.

Z inicjatywy Polskiego Związku Zachodniego, po zakończeniu działań wojennych utworzono specjalną komisję ekshumacyjną, która w dniach 7-22 października 1946 r. razem z Okręgową Komisją Badania Zbrodni Niemieckich w Gdańsku przystąpiła do badania śladów zbrodni w Lasach Piaśnickich. Pracami kierował sędzia śledczy Sądu Okręgowego w Gdańsku, A. Zachariasiewicz. Odkryto miejsca po 26 grobach i 2 groby zawierające niespalone zwłoki 305 osób.

W Piaśnicy zamordowano kilkanaście tysięcy osób. W gronie ofiar zbrodni pomorskiej znaleźli się liczni zasłużeni działacze kaszubscy, m.in.: W. Kiedrowski (1900-1939), współzałożyciel oraz sekretarz Kaszubskiego Zrzeszenia Regionalnego „Stanica” w Gdyni; ks. Anastazy Kręcki (1888-1939), proboszcz parafii Strzelno koło Pucka; ks. Władysław Wielewski (1902-1939) – społecznik i proboszcz parafii w Łebczu; ks. Bolesław Witkowski (1873-1939) – proboszcz parafii w Mechowie; Hipolit Roszczynialski (1897-1939) – wójt gminy Rumia-Zagórze, ale również kaszubscy rybacy jak Jan Nadolski (1895-1939) i rolnicy, np. Paweł Ellwart z Luzina, Józef Styn z Pucka czy kobiety Anna Szulc, akuszerka z Pucka, Maria Napierała z Kąpina, Elżbieta Nagel z gminy Krokowa czy uczniowie: Franciszek Baran, Jan Bistram, Józef Jarmulewski. Po dokonaniu ekshumacji 26 października 1946 r. pochowano 30 ciał na Cmentarzu Wojskowym w Gdyni-Orłowie, reszta ofiar, za zgodą rodzin, spoczęła w masowych grobach numer 1 i 2. Szacuje się, iż na całym Pomorzu w czasie trwania Krwawej Pomorskiej Jesieni” zginęło około 30-50 tysięcy ludzi. Niektórzy spośród nich zostali wyniesieni na ołtarze jako męczennicy (m.in. błogosławiona siostra Alicja Kotowska).

Odpowiedzialność karną za zbrodnie w Piaśnicy poniosło zaledwie kilka osób. Gauleiter Albert Forster, namiestnik Rzeszy w Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie, skazany został przez Najwyższy Trybunał Narodowy w 1948 r. na karę śmierci. SS-Gruppenführer Richard Hildebrandt, Wyższy Dowódca SS i Policji w Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie latach 1939–1943, został skazany przez sąd w Bydgoszczy na karę śmierci. Wyrok wykonano 10 marca 1951 r.. W Hanowerze w latach 1962–1968 toczył się proces byłego dowódcy Wachsturmbann „Eimann” K. Eimanna, oskarżonego o udział w eksterminacji chorych psychicznie w ramach akcji T4. Otrzymał wyrok czterech lat pozbawienia wolności, z czego odsiedział zaledwie dwa lata. W 1947 r. sąd w Wuppertalu skazał byłego dowódcę Selbstschutzu i szefa placówki Gestapo w Wejherowie H. Söhna na karę trzech lat i siedmiu miesięcy pozbawienia wolności. Wyrok nie dotyczył jednak zbrodni, które oskarżony popełnił w czasie służby w Wejherowie. W 1959 r. Centrala Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu wszczęła śledztwo w sprawie zbrodni popełnionych na terenie Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie, w którym H. Söhn był jednym z podejrzanych. Ostatecznie zostało ono jednak umorzone przez zachodnioniemiecką prokuraturę. Okupacyjny wiceburmistrz Wejherowa Gustaw Bamberger, uczestnik „selekcji” w tamtejszym więzieniu, nie został skazany. Po wojnie został wiceburmistrzem Hanoweru.

We wrześniu 1955 r., z inicjatywy lokalnej społeczności oraz Polskiego Związku Zachodniego, w Lesie Piaśnickim postawiono Pomnik Ofiar Piaśnicy projektu A. Wieckiego. Na jego frontowej ścianie widnieje napis: „Miejsce uświęcone krwią Polaków poległych za wolność Ojczyzny”.

W listopadzie 1962 r., dzięki badaniom prowadzonym przez B. Bojarską, pracownika Instytutu Zachodniego w Poznaniu, udało się odnaleźć w Piaśnicy ślady kolejnych dwóch palenisk oraz mogiłę więźniów obozu KL Stutthof. Wieloletni wysiłek wspomnianej badaczki i wielu innych osób pozwolił na rozpoznanie 852 nazwisk ofiar.

W 1989 r. utworzono Społeczny Komitet Opieki nad Mogiłami Piaśnicy oraz Stowarzyszenie Rodzina Piaśnicka, powstałe w 1996 r. przy parafii Chrystusa Króla w Wejherowie. W kościele Chrystusa Króla w Wejherowie znajduje się Kaplica Królowej Męczenników poświęcona ofiarom zbrodni w Piaśnicy z kamiennymi płytami, które zawierają nazwiska zamordowanych. 24 października 2004 r. przy Pomniku Ofiar Piaśnicy odsłonięto tablicę pamiątkową z napisem:
„Ta nekropolia kaszubska uświęcona krwią męczeńską 12.000 ofiar woła o pokój i pojednanie narodów. Chwałę zmartwychwstania upraszają i hołd wdzięczności składają wejherowianie. 2004 r. – w 65-lecie kaźni”.

Śledztwo, które od 2011 r. jest prowadzone przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku ukaże nowe spojrzenie na fakty zbrodni w Lesie Piaśnickim oraz ustali tożsamość kolejnych zamordowanych.

Piaśnica jest dziś miejscem uroczystości patriotycznych. W opiekę nad grobami Piaśnicy zaangażowane są pomorskie instytucje i placówki edukacyjne, m.in. Szkoła Podstawowa Nr 8 w Wejherowie im. Martyrologii Piaśnicy oraz urząd gminy Wejherowo. Opiekę nad sanktuarium sprawuje proboszcz kościoła parafialnego pw. Chrystusa Króla i bł. s. Alicji Kotowskiej.

Na przestrzeni lat powstawały liczne utwory literackie, aby upamiętnić wydarzenia w Lasach Piaśnickich, m.in. autorstwa Lecha Bądkowskiego , Jerzego Sampa , Augustyna Necla, Edmunda Puzdrowskiego czy Franciszka Fenikowskiego, zebrane w antologii z 1971 r. pt. Piaśnica. Poezja i fragmenty prozy (wybór i red. W. Kiedrowski). Do zbrodni w Lasach Piaśnickich nawiązuje również powieść E. Drawz pt. W cieniu Piaśnicy (2014) oraz komiks Las Piaśnicki (2017) T. Meringa czy tomik poezji Pamiętaj o Piaśnicy J. Ryszowskiej z 2019 r. Natomiast Stanisław Janke jest autorem wiersza wCzej jô mëszlã Piôsznica. Oto jego fragment:

Le czasama chtos chto òdwiédzô
Zamòrdowónëch w zadbónëch
Mòdżiłach dëszi w sobie cëchi
Chlëch zwątpieniô w człowieka.

16 grudnia 2015 r. Zarządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego P. Glińskiego zostało powołane Muzeum Piaśnickie w Wejherowie, które jest oddziałem Muzeum Stutthof w Sztutowie pamięci niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady (1939–1945).

W tym samym roku została zakupiona przedwojenna willa dr. F. Panka w Wejherowie (nazywana obecnie Villa Musica), gdzie będzie się mieścić siedziba muzeum. Tymczasowy adres muzeum to: Muzeum Piaśnickie w Wejherowie ul. Św. Jacka 11/2, 84-200 Wejherowo.

Na stronie internetowej muzeum znajdują się materiały edukacyjne, m.in. przewodniki, fabularyzowany komiks historyczny autorstwa Tomasza Meringa „Las Piaśnicki” oraz film, wirtualne zwiedzanie Lasów Piaśnickich.

Każdego roku, w październiku odbywają się uroczystości patriotyczno-religijne ku pamięci pomordowanych w Piaśnicy. Ponadto od kilku lat organizowany jest również Motocyklowy Rajd Piaśnicki, którego głównym celem jest rozwijanie wiedzy i świadomości o zbrodni piaśnickiej wśród mieszkańców Pomorza. Upamiętnieniem wydarzeń w Lesie Piaśnickiem zajmuje się również „Fundacja Sedlaka” w ramach realizowanego od 2017 r. projektu Piaśnica – kultura miejsca, który polega na organizacji cyklu interdyscyplinarnych zdarzeń, łączących różne dziedziny kultury i sztuki.

Aleksandra Kurowska-Susdorf

Bibliografia:

  • Bojarska B., Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień-grudzień 1939), Poznań 1972, s. 15, 130-131.
  • Bojarska B., Piaśnica miejsce martyrologii i pamięci. Z badań nad zbrodniami hitlerowskimi na Pomorzu, Pelplin 2009, s.44-49, 71, 114-143.
  • Borzyszkowski J., Historia Kaszubów w dziejach Pomorza. T.IV: Kaszubi w II RP i w latach II wojny światowej (1920-1945), Gdańsk 2019, s. 780-793.
  • Drywa D., Säuberungsaktion na Pomorzu Gdańskim w świetle dokumentów KL Stutthof (1939-1942), Gdynia 2015, s. 6, 31, 94.
  • Przewodnik Piaśnica. Miejsce niemieckich zbrodni na Pomorzu w 1939 roku, s. 4-10.
  • Las Piaśnicki, Fabularyzowny komiks historyczny. Wstęp historyczny Bogdan Chrzanowski, Wejherowo 2016, s. 5-10.

Netografia:

Filmografia:

  • Las Piaśnicki (1990) WFDiF (reż. T. Wudzki)
  • W lasach Piaśnicy (2008), MK Production (reż. L.A. Kujawski)
  • Pamięć. Tajemnica lasów Piaśnicy (2011) (reż. M. Krzyszkowski, D. Walusiak)
  • Piaśnica (2018) (reż. M. Sławiński)
  • Kamerdyner (2018) (reż. F. Bajon)

Ikonografia:

  1. Źródło: zbiory własne AKS
  2. Źródło: zbiory własne AKS

« Powrót do listy haseł