Gryf

« Powrót do listy haseł

„Dziwaczne to stworzenie ten Gryf! Z postaci ni to ptak, ni to zwierz, albo jedno i drugie razem. Z przodu orzeł, z tyłu lew. A przy tym ma niby ośle uszy. Może się wydawać, że Pan Bóg w trakcie tworzenia świata się pomylił, albo też kończąc swe dzieło spostrzegł, iż pozostały mu dwie różne części – ptaka i zwierza, a nie chcąc nic uronić z materiału złączył je razem i na ziemię wysłał”.

(F. Sędzicki, Pochodzenie Gryfa)

Gryf (gr. gryps, łac. gryphus, niem. Greif) jest mitycznym zwierzęciem przedstawiającym najczęściej tułów, łapy i ogon lwa z głową, szponami i skrzydłami orła oraz uszami osła lub konia. Najstarsze wyobrażenia tej istoty pochodzą z Mezopotamii sprzed ok. 3 tys. lat p.n.e., stamtąd trafiły do Egiptu, a w starożytnej Europie były już znane ok. 1600 lat p.n.e. W licznych mitach stworzeniom tym przypisywano wiele dobrych, jak i złych cech. Do swych potrzeb gryfa zaadaptowało również chrześcijaństwo. Ponieważ był on połączeniem zwierzęcia lądowego i powietrznego, motyw gryfa był postrzegany jako symbol Chrystusa, którego natura była połączeniem pierwiastka boskiego i ludzkiego.

Il. 1. Gryf na chorągwi księcia pomorskiego Kazimierza V, zdobytej przez wojska polskie pod Grunwaldem

Według jednej z legend gryfy miały z upodobaniem polować na konie, stąd rycerze chętnie umieszczali je na swoich tarczach, aby odstraszały przeciwników. Część heraldyków wyznaje pogląd, iż gryf trafił na tarcze herbowe ze średniowiecznych bestiariuszy. W tamtych czasach ugruntował się też obecny wygląd gryfa, kiedy stał się bardzo popularną figurą chimeryczną na licznych herbach znanych z terenu niemal całej Europy. Używali go również książęta piastowscy Bolesław Pobożny i Leszek Czarny, książęta meklemburscy oraz władcy Pomorza Zachodniego. Jako pierwszy miał podobno użyć tego znaku na swej, uważanej za zaginioną, pieczęci z 1191/1194 r. ks. Kazimierz II. Miała ona wyobrażać postać męża trzymającego w prawej ręce miecz, a w lewej tarczę z gryfem. Obecnie za najstarsze wyobrażenie gryfa uznaje się bezsprzecznie to z pieczęci ks. Bogusława II, przywieszonej do dokumentu z 1214 r. Następne gryfy pojawiły się na pieczęciach książąt Barnima I w 1239 r. i Warcisława III w 1242 r. Dowodnie od początku drugiej połowy XV w., od nazwy przyjętego herbu, cały ród książąt zachodnio-pomorskich zaczął siebie nazywać Gryfitami, choć przypuszcza się, iż mogło mieć to miejsce już w XIII w. Dopiero z XV w. znane są barwy herbów książęcych. Na zdobytej przez Polaków pod Grunwaldem chorągwi ks. Kazimierza V widnieje czerwony gryf o złotych pazurach i dziobie w srebrnym polu. Uznaje się, że czerwony gryf w srebrnym polu był herbem całego księstwa, lecz nie wyklucza się, iż wcześniej herbem księstwa był znak starszej, wołogoskiej linii książęcej przedstawiający czarnego gryfa w złotym polu. Na przełomie XV/XVI w. w heraldyce pomorskiej pojawił się herb dziewięciopolowy, w którym odzwierciedlenie znalazły wszystkie ważniejsze ziemie księstwa: 1. czerwony gryf w błękitnym polu (Szczecin), 2. czerwony gryf w srebrnym polu (→ Pomorze), 3. czarny gryf w złotym polu (Kaszuby), 4. czerwony gryf w zielone pasy w skos w srebrnym polu (ziemia wendyjska), 5. tarcza dwudzielna w pas złoto-błękitna, w górnym polu pół ukoronowanego czarnego lwa, w dolnym krokiew z trzech czerwonych cegieł (→ Rugia), 6. srebrny rybogryf (Uznam), 7. czarny gryf z dwoma białymi piórami na skrzydłach w złotym polu (Barth/Bardo), 8. czerwony krzyż skośny z czterema czerwonymi różami między ramionami w złotym polu (Gützkow/Choćków), 9. tarcza dwudzielna w pas, w pierwszym polu srebrny półgryf w czerwonym polu, w drugim polu szachownica błękitno-żółta (Wolgast/Wołogoszcz). W późniejszym czasie do herbu przyłączono dwa dodatkowe pola: 10. krwawe pole, barwy czerwonej, które było symbolem praw udzielonych książętom przez cesarza, 11. czerwony krzyż w srebrnym polu, oznaczający biskupstwo kamieńskie, po sekularyzacji którego każdorazowymi biskupami byli książęta pomorscy.

Il. 2. Herb Księstwa Pomorskiego z XVII w.

Po wygaśnięciu dynastii Gryfitów, wraz ze śmiercią ks. Bogusława XIV w 1637 r., heraldyka i tytulatura przeszła na ich sukcesorów, którymi ostatecznie w 1648 r. zostali Hohenzollernowie. Na ich wielkim herbie również widnieją herby pomorskie, w tym kaszubski czarny gryf. Z tej racji ostatnim formalnym księciem Pomorza, Słowian i Kaszubów (Herzog zu Pommern, sowie auch der Wenden und Kaschuben) był cesarz niemiecki Wilhelm II. Jak ustaliła to współczesna historiografia, herbem książąt gdańsko-pomorskich z dynastii Sobiesławiców (→ książęta gdańscy) była lilia, która do dzisiaj widnieje na średniowiecznej Bramie Chlebnickiej w Gdańsku. Z tej dynastii jedynie ks. Sambor II tczewski (zm. ok. 1276/78) używał jako herbu gryfa od lat 50. XIII w.

Przypisywanie gryfa innym przedstawicielom tego rodu przez starszą literaturę okazało się być błędem, tak jak i pogląd o ich pochodzeniu z rodu Gryfitów. Tym niemniej, kiedy w XVII w. urządzano na nowo wystrój kościoła cystersów (dziś archikatedra) w Oliwie, pod tablicami z wizerunkami książąt gdańsko-pomorskich, fundatorów klasztoru, umieszczono srebrne gryfy w czerwonym polu. Alabastrowy gryf ze złoceniami wisi również na ścianie za sarkofagiem książąt z tej dynastii. Jednakowoż lilię, właściwy herb Sobiesławiców, zamieszczono na tarczy pomnika Świętopełka Wielkiego, autorstwa W. Sampa, który odsłonięto 22.08.2010 r. w Gdańsku.

Il. 3. Wielki herb Królestwa Prus, 1871 r.

Herbem z wyobrażeniem gryfa w średniowiecznej Polsce pieczętowało się około 120 rodzin rycerskich, zaś w czasach nowożytnych używało go ponad 220 rodzin szlacheckich. Paradoksalnie gryf w różnych odmianach był bardzo rzadki w heraldyce (→ herby kaszubskie) szlachty kaszubsko-pomorskiej (→ szlachta kaszubska). Posiadały go w swych herbach rodziny: Jadunka z Lublewa, Tadenowie z Nieznachowa, Bożepola i Dzięcielca, Rosen Modrzejewscy z Modrzejewa oraz Putkamer Kleszczyńscy z Kleszczyńca. Podobnym do gryfa herbem był orłoryb, częściej zwany jednak rybogryfem, którym pieczętowała się można rodzina Święców (→ zdrada Święców) i związani z nimi Putkamerowie oraz wywodzący się z tych ostatnich Rexinowie i Górkowie.

Zdaniem S.K. Kuczyńskiego, czerwony gryf jako herb Gryfitów stał się herbem całego Pomorza, w tym także zależnego od Korony lenna słupskiego, a później województwa pomorskiego, funkcjonującego w ramach Prus Królewskich w latach 1466–1772. Widoczny jest on już, ale bez korony, na drzeworycie przedstawiającym sejm polski w Statutach J. Łaskiego z 1506 r. Nieco inny herb podał w Kronice Polski z 1597 r. J. Bielski; opisując polską heraldykę ziemską, stwierdził: „… [woj.] pomorskie używa jeszcze gryfa czarnego na białym polu, stąd iż Swatopełk trzymał długo pomorską ziemię, którego to herb był”. Gryf Bielskiego także nie miał korony. Ostatecznie herbem ziemskim woj. pomorskiego stał się jednak czerwony gryf w złotej koronie kroczący w heraldyczną lewą stronę w srebrnym polu, tak jak przedstawiony jest on w herbarzu B. Paprockiego z 1584 r., który książąt gdańskich utożsamiał z Gryfitami. W nawiązaniu do tradycji przedrozbiorowej, czerwony ukoronowany gryf był także herbem woj. pomorskiego w II RP. Rozporządzeniem wojewody gdańskiego z 11.09.1996 r. woj. gdańskie, które istniało do 1998 r., przybrało jako swój herb czarnego gryfa w lewo w złotym polu, projektu W. Sampa. Po reformie administracyjnej z 1999 r. dyskusje nad nowym herbem utworzonego wówczas woj. pomorskiego trwały ponad dwa lata. Uchwałą Sejmiku Województwa Pomorskiego z 27.08.2001 r. herbem woj. ustanowiono „…wizerunek gryfa czarnego, z wzniesionymi skrzydłami, z wysuniętym językiem koloru czerwonego, umieszczony w polu tarczy herbowej koloru złotego”. Projekt herbu stworzył W. Samp. Projekt ten spotkał się z negatywną opinią Komisji Heraldycznej przy MSWiA z 9.11.2001 r., która podkreślała jego ahistoryczność. W odpowiedzi Sejmik uchwałą z 28.01.2002 r. przyjął ponownie jako herb czarnego gryfa w złotym polu, motywując to tym, iż: „…opinia MSW[iA] nie jest wiążąca dla Sejmiku, a ponadto nie stwierdza ona, iż przyjęty wzór herbu jest niezgodny z zasadami heraldyki, weksylologii i miejscową tradycją historyczną…”. W 2010 r. dokonano nieznacznej korekty plastycznej herbu. Województwo zachodniopomorskie w swoim herbie od 2000 r. ma czerwonego wspiętego gryfa ze złotymi pazurami i dziobem w prawą stronę w srebrnym polu.

Il. 4. Herb Województwa Pomorskiego z okresu II RP

Il. 5. Herb Województwa Pomorskiego z lat 2008–2010

Gryf od średniowiecza obecny był również w heraldyce miejskiej, a później samorządowej. Przede wszystkim używały go miasta, które również w swojej nazwie miały człon gryf: zaodrzańska Gryfia (Greifswald) lokowana w 1250 r. oraz przedodrzańskie Gryfino (Greifenhagen) w 1254 r. i Gryfice (Greifenberg) w 1262 r. Gryf widnieje także w herbach zachodniopomorskich miast: Białogardu, Dąbia, Nowogardu, Płotów, Polic, Pyrzyc, Reska, Stargardu, Szczecina, Szczecinka, Trzebiatowa i Wolina. Z kolei trzy miasta związane ze Święcami, Darłowo, Sławno i Słupsk, mają w herbach rybogryfy.

Na Pomorzu Wschodnim (Gdańskim) w średniowiecznej heraldyce miejskiej gryf w zasadzie nie występował, co miało związek z lokowaniem miast w okresie rządów Zakonu Krzyżackiego. Wyjątkiem jest jedynie Tczew, który w średniowieczu uzyskał herb z wyobrażeniem gryfa. Zawdzięczał to swym związkom z ks. Samborem II. Na kolejny herb z wizerunkiem gryfa na Pomorzu Gdańskim należało czekać aż do XX w. W 1922 r. A. Majkowski zaproponował władzom Kartuz, aby za swój herb obrały głowę czarnego gryfa (kaszubskiego) i siedem gwiazd zakonu kartuskiego (→ klasztory). Pod koniec lat 80. XX w. prawa miejskie otrzymały dwie duże wsie na Kaszubach. W 1988 r. były to Brusy, które jedenaście lat później obrały sobie dwupolowy herb. W górnym srebrnym widnieje czerwony półgryf w prawo, trzymający w szponach błękitną literę B, w dolnym błękitnym trzy złote świerki. W 1989 r. prawa miejskie otrzymało Żukowo, którego herbem jest srebrna tarcza z haftem kaszubskim, zaś nad nim błękitna tarcza z czarnym ukoronowanym gryfem w prawo, trzymającym w szponach złotą tarczę z czarną literą Ż (→ herby kaszubskie).

Il. 6. Herb Województwa Pomorskiego od 2010 r. 

W okresie transformacji ustrojowej po 1989 r. samorządy na Kaszubach zaczęły masowo przyjmować herby, co w odniesieniu do gmin wiejskich było nowością. Na projektowanych i przyjmowanych przez rady gmin herbach dominować zaczęły czarne gryfy, co gdański heraldyk B. Śliwiński z niepokojem określał „zagryfieniem” Pomorza Gdańskiego. Szczególnie odnosi się to do terenów kaszubskich woj. pomorskiego, gdzie w różnych konfiguracjach gryfa w swoich herbach przyjęły powiaty: bytowski, chojnicki, kartuski, kościerski (→ Kościerzyna), pucki, starogardzki i wejherowski (→ kalwarie kaszubskie). Powiat lęborski (→ Lębork) ma dwa gryfy w swym herbie, czerwonego w lewo i czarnego w prawo, zaś powiat tczewski gryfa czerwonego. Czerwonego półgryfa ma w swoim herbie pow. słupski. Spośród gmin wiejskich czarnego gryfa, oczywiście w różnych konfiguracjach, mają gminy: Lipnica, Parchowo, Studzienice, Sierakowice, Przodkowo, Krokowa, Luzino, Szemud, Wejherowo (gmina wiejska) oraz Wicko.

Ukoronowany czarny gryf na pocz. XX w. stał się wreszcie symbolem rodzącego się ruchu kaszubskiego, w czym swój udział miał zapewne A. Majkowski, współtwórca Towarzystwa Młodokaszubów oraz redaktor pisma dla spraw kaszubskich „Gryf”, który pisał: „Wspólnym dla wszystkich ziem kaszubskich godłem zawsze był gryf, którego kolor i tarcza odmieniały się w odnoszeniu do szczepów i ich ziem”. A T. Bolduan (→ Bolduanowie) dodawał: „…nie bardzo wiemy, o jakie szczepy i ziemie chodziło autorowi »Historii Kaszubów«”. Z kolei ks. W. Wojciechowski (→ młodokaszubi) pisał w 1912 r. na łamach „Gryfa”: „Herb kaszubski Gryf, pod którym to znakiem sławny Świętopełk wielkie prowadził wojny, został zdeptany, zarzucony i zapomniany. […] Gryf odżył; herb kaszubski widnieje już nie na chorągwi wojennej, lecz na okładce czasopisma miesięcznego, które pod swoim godłem skupia około siebie pracowników na niwie kaszubskiej, daje wyraz dążnościom ruchu młodokaszubskiego i jest dzisiaj w pewnym znaczeniu przedstawicielem Kaszub”.

Il. 7. Herb Województwa Zachodniopomorskiego

W okresie międzywojennym gryf stał się symbolem Zrzeszenia Regionalnego Kaszubów (→ zrzeszyńcy), zaś po wojnie Zrzeszenia Kaszubskiego, a później Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Widnieje on na pieczęciach i sztandarach tej organizacji oraz na niezliczonych pomnikach czy tablicach pamiątkowych. W późniejszym czasie z barw herbu wyłoniła się czarno-żółta kolorystyka flagi kaszubskiej. Logo Stowarzyszenia Osób Narodowości Kaszubskiej Kaszëbskô Jednota jest czarno-złota tarcza w skos, a ukoronowanego czarnego gryfa w złotym polu uznają jej członkowie za herb Kaszub i „narodu kaszubskiego”.

W okresie okupacji niemieckiej pod znakiem gryfa, w organizacjach wojskowych „Gryf Kaszubski”, a później „Gryf Pomorski”, został zorganizowany kaszubski ruch oporu. Zaś po wojnie, a zwłaszcza po 1989 r., gryf pojawił się w pomorskiej chrematonimii. Stał się on logo lub częścią nazwy licznych firm i przedmiotów. W swojej nazwie miały i mają go statki, kluby sportowe, odznaczenia, galerie handlowe, biura itp. W przestrzeni publicznej, na Kaszubach w barwie czarnej, a na Pomorzu Zachodnim w barwie czerwonej, gryf jest wszechobecny.

Tomasz Rembalski

Bibliografia:

  • Bolduan T., Gryf godło Pomorza, Gdańsk 1971
  • Dz. Urz. Woj. Gdańskiego z 1996 r. Nr 29, poz. 78
  • Herby Rycerztwa Polskiego na pięcioro xiąg rozdzielone przez Bartosza Paprockiego, Kraków 1584
  • Możejko B., Śliwiński B., Herby miast, gmin i powiatów województwa pomorskiego, t. I–II, Gdańsk 2000–2004
  • Pragert P., Herbarz szlachty kaszubskiej, t. I–V, Gdańsk 2005–2018
  • Rusakiewicz A., Najdawniejsze godła książąt wschodniopomorskich: lilia i gryf, [w:] Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, nr 9: Biskupi, lennicy, żeglarze, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2003, s. 147–188
  • Rymar E., Dlaczego i od kiedy Gryfici, [w:] Znak gryfa. Gryfici i ich pomorskie dziedzictwo. Materiały z sesji naukowej 29 września 2014 roku, praca zbiorowa pod red. K. Kozłowskiego, B. Igielskiej, R. Stoltmanna, Szczecin 2016
  • Sędzicki F., Baśnie kaszubskie, Gdańsk 1987
  • Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993
  • Śliwiński B., Poczet książąt gdańskich. Dynastia Sobiesławiców XII–XIII wieku, Gdańsk 1997
  • W[ojciechowski W.], Gryf w Gdańsku! „Gryf”. Pismo dla spraw kaszubskich, R. IV, 1912, nr 1–2, s. 1–9
  • Znak gryfa. Gryfici i ich pomorskie dziedzictwo. Materiały z sesji naukowej z 29 września 2014 roku, red. K. Kozłowski, B. Igielska, R. Stoltmann, Szczecin 2016

Netografia:

Ikonografia:

  1. Źródło: Banderia Prutenorum | Polona, [dostęp: 3.12.2023 r.]
  2. Rys. Przemysław Pragert
  3. Źródło: Preussen_-_coat_of_arms_(1871).jpg (1200×1612) (wikimedia.org), [dostęp: 3.12.2023 r.]
  4. Źródło: POL województwo pomorskie II RP COA – Województwo pomorskie (II Rzeczpospolita) – Wikipedia, wolna encyklopedia [dostęp: 3.12.2023 r.]
  5. Źródło: POL województwo pomorskie COA 2008-2010 – Herb województwa pomorskiego – Wikipedia, wolna encyklopedia [dostęp: 3.12.2023 r.]
  6. Źródło: POL województwo pomorskie COA – Herb województwa pomorskiego – Wikipedia, wolna encyklopedia [dostęp: 3.12.2023 r.]
  7. Źródło: POL województwo zachodniopomorskie COA – Herb województwa zachodniopomorskiego – Wikipedia, wolna encyklopedia [dostęp: 3.12.2023 r.]

« Powrót do listy haseł