Dębki

Nadmorska miejscowość (w powiecie puckim w gm. Krokowa) położona malowniczo przy ujściu rzeki Piaśnicy do Morza Bałtyckiego. Od 1279 r. okolice te należały do klasztoru cysterek, a następnie benedyktynek w Żarnowcu, który posiadał m.in. przywilej połowu ryb w morzu. Nazwa pochodzi najprawdopodobniej od osadzonych w początkach XVIII w. dwóch chłopów o nazwisku Dębek (Dembek), dzierżawców dóbr klasztornych. Mało urodzajne ziemie spowodowały, iż mieszkańcy miejscowości zajmowali się przede wszystkim rybołówstwem i w mniejszym stopniu rolnictwem. W 1738 r. Piotr Dębek za dom „u morza” i użytkowaną ziemię płacił 15 zł czynszu rocznie, a w 1772 r. Piotr Dębek „młody” 14 zł. W 1773 r. w Dębkach osiedlił się rybak Krystian Felknar, który według kontraktu osadniczego miał płacić klasztorowi 15 zł czynszu za dom i ziemię. Miał prawo swobodnego połowu ryb w morzu, musiał za to dostarczyć do klasztoru 15 łososi rocznie i jesiotra „gdy się ułowi” ; musiał też pilnować klasztornego lasu. Także znaleziony bursztyn powinien odstawiać do klasztoru. Mógł hodować i wypasać 4 sztuki bydła. „Tymże samym sposobem miał kontrakt Maciej Dębek na drugą chałupę u morza” (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, II: 13). Z biegiem czasu liczba mieszkańców zwiększyła się, a głównym zajęciem pozostawało rybołówstwo. W 1881 r. w Dębkach funkcjonowały trzy maszoperie zrzeszające razem 30 rybaków; była to jedna z większych miejscowości rybackich na Pobrzeżu Kaszubskim.

Po I wojnie światowej Dębki stały się miejscowością nadgraniczną – wzdłuż Piaśnicy biegła granica między Polską a Niemcami. W 1921 r. miejscowość liczyła 45 mieszkańców, a w ciągu kilku następnych lat przekształciła się w popularne letnisko wymieniane w większości międzywojennych przewodników o polskim wybrzeżu (m.in. M. Orłowicza, P. Palińskiego). „Odkrywcą” Dębek był najprawdopodobniej prof. A. Jurasz (senior), otolaryngolog, który w 1922 r. zawitał do tej najdalej położonej na zachód miejscowości na polskim wybrzeżu. Zauroczony nią rozreklamował ją wśród pracowników Uniwersytetu Poznańskiego tak skutecznie, iż z jedenastu gospodarstw, jeszcze w tym samym i następnym roku, właścicieli zmieniły cztery – trzy kaszubskie i jedno niemieckie. Po sprzedaży Kaszubi nabyli większe gospodarstwa w nieodległych miejscowościach (J. Groen w Bolszewie, a J. Fleming w okolicach Żarnowca), w których ziemia jest bardziej urodzajna, natomiast Niemiec Katschke wyprowadził się z Polski. Jedną z posesji wykupiła Spółka Profesorska, która zobowiązała się zapewnić dożywotnio dawnej właścicielce, p. Dettlaff, jeden pokój oraz utrzymanie dla krowy. Gospodarstwa podzielono na działki rekreacyjne, na których w krótkim czasie powstały domy letniskowe – dominującą grupę właścicieli stanowiły osoby związane z Uniwersytetem Poznańskim i ich rodziny.

Zmiana ta spowodowała, iż w krótkim czasie Dębki stały się znaną miejscowością letniskową, w której w miesiącach letnich oprócz naukowców gościli artyści, politycy, duchowieństwo. Przebywał tu znany kompozytor F. Nowowiejski autor opery Legenda Bałtyku, generałowie J. Haller i K. Sosnowski, politycy, np. minister C. Ratajski, duchowni – metropolita krakowski A. Sapieha, biskup chełmiński S. Okoniewski. Nowi właściciele i ich goście podjęli szereg działań na rzecz miejscowej społeczności. Wspomniany już C. Ratajski, prezydent Poznania, minister spraw wewnętrznych i jednocześnie prezes Fundacji Nauka i Praca przyczynił się do wybudowania w Dębkach nowej murowanej szkoły z mieszkaniem dla nauczyciela. Miało to duże znaczenie dla umacniania polskości na pograniczu polsko-niemieckim. Wcześniej ta sama fundacja kupiła w Dębkach działkę oraz namioty i przez kilka lat organizowała obozy dla harcerzy, a następnie wybudowała stylizowany drewniany Dom Wakacyjny dla Młodzieży, mieszczący jednorazowo 50 osób. Oprócz harcerzy wypoczywali w nim duchowni ze Zgromadzenia Chrystusowców, niewidome dzieci z zakładu w Laskach k. Warszawy, prowadzonego przez Towarzystwo Opieki na Ociemniałymi, sodalistki z Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie. Celem Fundacji Nauka i Praca, której podstawę stanowiły prywatne środki finansowe H. Święcickiego, pierwszego rektora Uniwersytetu Poznańskiego i jego żony, była pomoc dla niezamożnej młodzieży, zwłaszcza akademickiej, pracowników nauki (głównie wdów i dzieci) i likwidacja bezrobocia poprzez podniesienie kwalifikacji, ukończenie szkół różnych typów. Stypendystami Fundacji byli także mieszkańcy Kaszub – A. Dominik z Porębu (kolonia wsi Żarnowiec), gawędziarz i pisarz kaszubski czy rzeźbiarz T. Pliński z Wiela. Dzięki Fundacji ukończył on najpierw szkołę zdobniczą w Poznaniu, a następnie Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie.

Staraniem M. Wrzoskowej (z d. Dąbrowskiej) urządzono w Dębkach prowizoryczną kaplicę, a następnie na działce, podarowanej przez jej męża, księża zmartwychwstańcy z Poznania w 1935 r. pobudowali kaplicę i dom wypoczynkowy. Autorem ołtarza do kaplicy był wspomniany już kaszubski rzeźbiarz T. Pliński.

Przedsięwzięciem o charakterze kulturalnym, ale także politycznym, było utworzenie prywatnego Muzeum Kaszubskiego. Jego twórcą był prof. A. Wrzosek, lekarz, antropolog, a także etnograf-amator. Początkowo był związany z Krakowem, gdzie wykładał na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przeniósł się do Poznania, gdzie był dziekanem i organizatorem Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego. Jego zainteresowanie etnografią narodziło się w latach pobytu w Krakowie. To tam od 1911 r. istniało Towarzystwo Muzeum Etnograficznego w Krakowie, skupiające wielu profesorów UJ, wśród których był A. Wrzosek. Zainteresowania ludoznawcze i pasja kolekcjonerska spowodowała, że A. Wrzosek w 1922 r. kupił od J. Groena największy we wsi murowany dom stojący na miejscu chaty założyciela miejscowości. Po przebudowie przeznaczył jeden pokój na parterze z oddzielnym wejściem na muzeum. Swoją działalność kolekcjonerską na Kaszubach rozpoczął w 1923 r., a najlepszym sposobem pozyskiwania eksponatów, bądź informacji o nich, okazały się wizyty pacjentów. Mieszkańcy okolicznych miejscowości, korzystając z sezonowego pobytu lekarza, przychodzili do niego po porady lekarskie (często bezpłatne), a ten na koniec wizyty pytał o dawne kaszubskie sprzęty, meble, sztukę ludową. W ten sposób A. Wrzosek w krótkim czasie zebrał dużą kolekcję artefaktów, a w 1926 r. otworzył Muzeum Kaszubskie w Dębkach. Było to drugie po wdzydzkim działające w tym czasie muzeum na Kaszubach (→Gulgowscy Teodora i Izydor). Celem A. Wrzoska było dokumentowanie kultury i sztuki północnych Kaszub (utworzone przez A. Majkowskiego w 1913 r. Muzeum Kaszubsko-Pomorskie w Sopocie nie zostało reaktywowane po zakończeniu I wojny światowej) (→muzea).

Szybki przyrost liczby eksponatów spowodował, iż wkrótce zabrakło na nie miejsca, toteż A. Wrzosek zbudował na potrzeby muzeum oddzielny drewniany dom z podcieniem szczytowym i dwuspadowym dachem krytym trzciną, nawiązujący do tradycyjnego budownictwa kaszubskiego. Wkrótce dom, a także strych zapełniły się artefaktami, a właściciel z powodu braku miejsca musiał ograniczyć nabywanie kolejnych eksponatów. W 1936 r. A. Wrzosek wygłosił odczyt o swoim muzeum na posiedzeniu Komisji Etnograficznej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, ilustrowany fotografiami i akwarelami. Trzy lata później, w sierpniu 1939 r., Muzeum Kaszubskie w Dębkach liczyło 240 eksponatów – w tym 10 skrzyń wianowych, 4 łóżka, 5 kredensów-szelbiągów, sprzęty gospodarcze, narzędzia rolnicze, różnorodne wyroby z korzeni sosny. Bardzo rozbudowany był dział rybołówstwa, zawierający m.in. drewnianą kaszubską łódź rybacką z drugiej poł. XIX w., sieci i sprzęty rybackie. Oddzielny dział poświęcony został ulubionej przez Kaszubów tabace – zawierał zarówno zbiór różnorodnych tabakierek, jak też narzędzi do wyrobu tabaki. Natomiast kolekcja sztuki ludowej obejmowała m.in. sześć unikatowych, haftowanych czepców kaszubskich, dziewięć drewnianych rzeźb, przykłady kaszubskich haftów, obrazek na szkle, polichromowane lica skrzyń i wiele innych. Zadaniem muzeum wg Wrzoska było nie tylko dokumentowanie dawnej kultury Kaszubów, ale dostarczenie wzorów zdolnym rękodzielnikom i twórcom ludowym. Dokumentacja zbiorów była prowadzona w sposób profesjonalny – eksponaty posiadały numery, metryczki, była też prowadzona księga inwentarzowa.

Zbiory A. Wrzoska uległy zniszczeniu w czasie II wojny światowej – zarówno te, które zostały na miejscu, jak i część wywieziona przez niego w końcu sierpnia 1939 r. do Poznania. Wcześniej całość swojej kolekcji opisał szczegółowo w niedużej książce Kaszubski przemysł ludowy (Poznań 1937).

Popularność Dębek sprawiła, iż latem 1939 r. przystąpiono do budowy brukowanej drogi z Dębek do Odargowa. Niestety, wybuch II wojny światowej spowodował, że inwestycję dokończono dopiero na początku lat 70. XX w.

Dębki ucierpiały podczas II wojny światowej. Wiele domów zostało zniszczonych lub zdewastowanych – w tym dom Wrzosków i Muzeum Kaszubskie. Zebrana dużym nakładem sił i środków kolekcja eksponatów została zlikwidowana. Wrzoskowie wyremontowali dom, lecz nie odtworzyli Muzeum. Po 1945 r. Wrzosek wraz z innymi osobami próbował uratować majątek Fundacji Nauka i Praca poprzez wyłączenie jej spod działania dekretu o reformie rolnej. Niestety, działania te nie powiodły się i w latach 1952–1953 Fundacja została zlikwidowana, a jej majątek znacjonalizowany. Natomiast w 1948 r. księża zmartwychwstańcy odbudowali dom wypoczynkowy, który w połowie lat 70. rozebrali i wznieśli większy ośrodek rekolekcyjno-wypoczynkowy. M. i A. Wrzoskowie swoją posiadłość zapisali „Caritas”. Jednak dopiero po transformacji systemowej w 2001 r. nieruchomość została przejęta przez „Caritas” Archidiecezji Poznańskiej, która utworzyła tu Ośrodek Charytatywno-Wypoczynkowy „Gwiazda-Morza”, nazywany Domem Profesora Wrzoska. Jego centrum stanowi przebudowany, zmodernizowany stylizowany dworek.

Mimo przemian społeczno-politycznych i gospodarczych po II wojnie światowej Dębki utrzymały status elitarnej miejscowości letniskowej – szczególnie chętnie wypoczywali tu i budowali domy letniskowe ludzie kultury – aktorzy, plastycy, muzycy. Na odpoczynek przyjeżdżali mieszkańcy dużych miast – zwłaszcza Warszawy.

Transformacja systemowa i związane z nią zmiany gospodarcze spowodowały wzrost prywatnych inicjatyw gospodarczych – z jednej strony powstało szereg sezonowych sklepów, lokali gastronomicznych, pubów, a także nowe domy (nierzadko budowane bez zezwolenia). Dębki, zdaniem dawnych bywalców, stały się gwarne i hałaśliwe, czym upodobniły się do innych miejscowości wypoczynkowych. Spowodowało to, że część osób mających domy letniskowe w Dębkach sprzedała je i przeniosła się do miejscowości położonych dalej na zachód od Dębek, jak Lubiatowo i Kopalino. Skończyła się legenda Dębek jako elitarnej miejscowości wypoczynkowej cenionej przez artystów, naukowców. Mimo to w pamięci ludzi zachowały swoją specyfikę związaną z rolą, jaką pełniły w latach międzywojennych.

Anna Kwaśniewska

Bibliografia:

• Janke S., Ludzie Dębek, „Pielgrzym”, 1991, nr 1, s. 8-9
• Tenże, Spór o Dębki, „Pomerania”, październik 1996, s. 2-4
• Kwaśniewska A., Adam Wrzosek jako etnograf i twórca Muzeum Kaszubskiego w Dębkach, [w:] W kręgu badaczy kultury Kaszub i Pomorza XIX i XX wieku, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk-Słupsk 2008, s. 123-137
• Maćkowiak Z., Musielak, M., Adam Wrzosek. Życie i działalność, Poznań 2000
• Obracht-Prondzyński C., Kaszubskich pamiątek skarbnice. O muzeach na Kaszubach – ich dziejach, twórcach i funkcjach społecznych, Gdańsk 2008, s. 137-143
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. II, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1881, s. 13
• Wrzosek A., Przedwojenne Muzeum Kaszubskie w Dębkach, „Lud”, t. 44, 1957, s. 453-477
• Tenże, Dębki pod Żarnowcem – przedwojenny ośrodek wypoczynkowy dla profesorów i studentów Uniwersytetu Poznańskiego, „Kronika Wielkopolski”, 1996, nr 1, s. 91-96

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski