Partyzanci kaszubscy

Już w pierwszych tygodniach okupacji hitlerowskiej (→ wojna i okupacja) powstały na Kaszubach ogniwa pomorskiego ruchu oporu, w tym organizacja początkowo o charakterze charytatywnym „Pomoc Polakom”, wkrótce „Polska Żyje” w Wejherowie. Jednocześnie zaistniały grupy ludzi ukrywających się w podziemiu – w leśnych bunkrach i na pustkowiach, nazywanymi „bunkrarzami”, z których gros weszło w skład różnorodnych organizacji konspiracyjnych i ich oddziałów partyzanckich. Ich dzieje to przedmiot różnorodnych relacji, wspomnień, legendarnych opowieści, reportaży, powieści oraz pisanych prac historyków.

Zdaniem niektórych historyków wśród pierwszych miała być Organizacja Wojskowa Młodzieży Kaszubskiej, jakoby powstała już w 1939 r. w okolicy Wiela – Osowa i Karsina, mająca działać pod patronatem ukrywającego się ks. J. Wryczy. Zaistniała ona głównie w relacji jej mitycznego twórcy i przywódcy B. Richerta… Legendarną okazała się też przypisana ks. Wryczy organizacja „Koral”. – Od obu tych wyimaginowanych podmiotów, czołowy i legendarny bohater partyzantki kaszubskiej ks. ppłk. J. Wrycza w swoich relacjach się odcinał.

Na przełomie 1939/40 roku powstała w Czarlinie k. Stężycy z inicjatywy nauczyciela J. Dambka Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Kaszubski”, wchłaniająca z czasem inne grupy konspiratorów – partyzantów, m.in. braci Kulasów z Gostomka, którzy mieli kontakty z ks. J. Wryczą, cieszącym się powszechnym autorytetem. Podczas spotkania 7.07.1941 r. w Czarnej Dąbrowie podjęto decyzję o scaleniu grup i zmianie nazwy „Gryfa Kaszubskiego” na TOW „Gryf Pomorski”. Ks. Wrycza przyjął funkcję (raczej honorową) prezesa Rady Naczelnej, a jego zastępcą i szefem wydziału organizacyjnego, faktycznym przywódcą został J. Dambek. Według deklaracji programowej przyjęto, iż „Gryf Pomorski” jest organizacją wojskową, kierującą się dyrektywami rządu polskiego z Londynu i zarządzeniami wodza naczelnego. Głównym celem stała się walka z odwiecznym wrogiem i barbarzyńskim okupantem, z myślą o powrocie do RP całego Pomorza po Szczecin. W tejże deklaracji dał o sobie lekko znać duch regionalistów kaszubskich, a przede wszystkim program społeczny i polityczny endecji, bardzo związanej z Kościołem katolickim.

W gronie przywódczym znalazł się jako komendant naczelny J. Gierszewski, ps. Ryś, cieszący się szczególną popularnością wśród grup partyzanckich, zwłaszcza na Gochach i Zaborach, skąd pochodził. W szczytowym okresie rozwoju organizacji „Gryf Pomorski” liczył kilkanaście tysięcy członków, w tym w 1943 r. wg spisu J. Dambka 1319 „bunkrarzy” – partyzantów, wspieranych przez osoby pozostające na stopie legalnej, zwłaszcza leśników i kobiety różnych zawodów, decydujące o łączności oraz pracy charytatywnej i oświatowej nie tylko tej organizacji. Partyzantkę spod znaku „Gryfa Pomorskiego” reprezentują m.in. oddziały: „Młynki” J. Bińczyka w pow. chojnickim, Braci Kulasów w kościerskim, A. Leppera z Koleczkowa i B. Michałki z Luzina w wejherowskim – morskim oraz A. Jeki – w Sulicicach w pow. puckim. Najwięcej grup partyzanckich działało w Borach Tucholskich, z których pierwszą był oddział J. Meggera z Czerska, współpracującego z „Gryfem” i AK oraz radziecką grupą wywiadowczą „Wołga”, a najliczniejszą S. Gussa i A. Bruskiego ps. „Grab” o nazwie „Świerki”, która weszła w 1944 r. w skład zgrupowania AK „Cisy” – „Bory”, funkcjonującego pod dowództwem „Graba” w ramach planu – akcji „Burza”.

W wyniku różnic politycznych i stosunku do zasad konspiracji, doszło do konfliktu między Dambkiem a Gierszewskim. (Chodziło m.in. o podporządkowanie „Gryfa Pomorskiego” w ramach akcji scaleniowej AK, czemu przeciwny był Dambek i prowadzoną przezeń – wbrew decyzjom prezesa i RN – ewidencję członków). Jego tragicznym efektem była bratobójcza śmierć „Rysia”, zastrzelonego według relacji na podstawie wyroku sądu organizacji w bunkrze k. leśniczówki Dywan w czerwcu 1943 r., co spowodowało odcięcie się od organizacji ks. Wryczy i padło tragicznym cieniem nie tylko na postać Dambka, ale też na pamięć o całej organizacji w następnych pokoleniach, zwielokrotnionym przez podpisanie wcześniej przez Dambka porozumienia z ogólnopolską organizacją „Miecz i Pług”, inwigilowaną już wówczas przez warszawskie gestapo, o czym na Kaszubach wtedy nie wiedziano.

„Gryf Pomorski” był także od początku przedmiotem inwigilacji i prześladowań ze strony gdańskiego gestapo, które reprezentował J. Kaszubowski vel Hans Kassner. On to m.in. odkrył kryjówkę J. Dambka, zastawiając nań pułapkę, w której zastrzelił go podczas próby ucieczki nad jeziorem w Gołubiu Kaszubskim. Przejął wówczas przechowywaną przez Dambka dokumentację, w tym spisy członków, będące podstawą do fali kolejnych, najbardziej masowych aresztowań gryfowców, jacy znaleźli się najczęściej w więzieniu gdańskim gestapo i w KL Stutthof. Niemniej organizacja przetrwała, działając do końca wojny, a jej prezesem po Dambku był A. Westphal, który wydał m.in. ostatnie rozkazy dotyczące intensyfikacji walki z Wehrmachtem i podjęcie współpracy z Armią Czerwoną oraz ogłosił decyzję władz „Gryfa” o rozwiązaniu organizacji 21.03.1945 r. Tym ostatnim rozkazem złożył też hołd poległym i podziękował wszystkim za ofiarność i walkę o wolność Ojczyzny, zalecając zdolnym wstępować w szeregi MO, a pozostałym przystępowanie do pracy zawodowej.

W kręgu „Gryfa Pomorskiego” spędził okupację w Kornem m.in. F. Sędzicki, autor najbardziej popularnej pieśni – dumki partyzantów kaszubskich, której zwrotki głoszą:

„Śpiewka partyzancka

Trąbi trąbka, trąbi –
hej, muzyczka gra!
A nas w dal upędza
ciężka dola, zła. |bis
(…)
Czy pioruny, słota,
czyli słońca blask,
idziem w nocne mroki
jak i w ranny brzask. |bis
(…)
Choć w zażartej walce
nasz zwycięski bój,
mordem się na ziomkach
zemści pruski zbój. |bis
Po burzliwej nocy
przyjdzie ranny świt
i mnie zajaśnieje
miły, trwały byt. |bis
Powitam Ojczyznę
w blaskach rannych zórz.
Ale was, druhowie,
nie zobaczę już.
1943”.

(F. Sędzicki, Jestem Kaszubą, Warszawa 1956, s. 63-65).

Bardzo zróżnicowane i najczęściej tragiczne były losy poszczególnych grup partyzanckich, które niekiedy zmieniały swoją przynależność organizacją. Przykładem grupa „Szyszki” J. Szalewskiego ps. „Sokół”, która uczestniczyła w największej bitwie partyzantów kaszubskich, nie tylko „Gryfa Pomorskiego”, stoczonej pod Łubianą. Wiele lat po wojnie w 1984 r. w Kornem na rozstaju szosy z Kościerzyny do Chojnic i Bytowa, stanął oryginalny pomnik. (Podobnie zostały upamiętnione walki, a właściwie polegli tam gryfowcy, m.in. w Koleczkowie i Sulicicach. Najbardziej znany pomnik poświęcony kaszubsko-pomorskim partyzantom stoi na Złotej Górze pod Kartuzami).

Dowódca oddziału „Gryfa” w bitwie pod Łubianą – „Soból” związał się już wcześniej z Polską Armią Powstania, której przywódcą w rejonie kościerskim był S. Lesikowski z Kościerzyny ps. „Las”, obejmującą bliskie kontakty z Grudziądzem. Na koncie ich dokonań znalazły się tzw. zamachy na Hitlera – słynne wykolejenia pospiesznych pociągów na trasie Berlin – Królewiec w okolicy Zblewa, dokonane w 1942 r. Grupa partyzancka Szalewskiego i rejon kościerski PAP zostały włączone do AK, współtworząc Inspektorat Chojnicko-Tczewski.

Komendantem Okręgu Pomorskiego AK od lata 1943 r. był pochodzący z Kaszub pułk. J. Pałubicki (1897–1982), ps. „Piorun”, „Grom”. W okręgu tym wyróżnili się partyzanci i konspiratorzy z Podokręgu Morskiego m.in. w zakresie przerzutów ludzi z Gdyni drogą morską do Szwecji, jak również rozpracowania umocnień obronnych w rejonie Gdyni, w czym zasłynęli gdyńscy harcerze z „Szarych Szeregów”.

Największy oddział partyzancki, określany jako legendarny, stworzył wspomniany już nauczyciel S. Guss (1905–1971), pochodzący z rodziny kaszubsko-kociewskiej, działający w ramach AK pod nazwą „Świerki” w Borach Tucholskich, którym od 1944 r. dowodził Kaszuba A. Bruski, ps. „Drwal”, „Grab” (1914–1946), urodzony w Piechowicach. Był on jednocześnie organizatorem i pierwszym dowódcą Obwodu Tczewskiego ZWZ – AK, przekształconego w Inspektorat Rejonowy Tczew-Chojnice. Przykładowo A. Bruski po wojnie, oskarżony m.in. o udzielenie pomocy oddziałowi „Łupaszki”, został skazany na karę 10 lat więzienia, a „za wstawiennictwem” Bieruta – zamienionej na karę śmierci. Zginął w więzieniu we Wronkach (→ Urząd/Służba Bezpieczeństwa a Kaszubi). Jego symboliczna mogiła i poświęcona mu tablica znajduje się w kościele w Dziemianach.

Niejeden z gryfowców z otwartymi rękami witał oddziały Armii Czerwonej, a po serdecznym przyjęciu z ich strony znalazł się dzięki NKWD wśród ziomków deportowanych za Ural, skąd tylko niektórym, jak np. E. Cysewskiemu, ps. „Sokół” (1915–1983), udało się po 2 latach wrócić do domu… (→ Syberia). Jego partyzanckie wspomnienia, w opracowaniu K. Ciechanowskiego, jednego z pionierów wśród badaczy kaszubskiego i pomorskiego ruchu oporu, zostały opublikowane pod tytułem Był taki czas, kiedy las był moim domem, Gdańsk 1972. Niestety, powojenne losy gryfowców, ich dyskryminacja ze strony ludowej władzy, wewnętrzne konflikty, mimo legendy i dokonań historyków, są nadal przedmiotem manipulacji i fałszów, wspieranych przez pewne siły polityczne.

Indywidualne losy kaszubsko-pomorskich partyzantów i ich grup zaprezentował K. Komorowski w książce Konspiracja Pomorska 1939–1947. Leksykon, Gdańsk 1993, a jeszcze bardziej, pełniej zrobiła toruńska Fundacja Gen. Elżbiety Zawackiej, w której oficynie ukazało się m.in. kilka monografii pomorskich (kaszubskich) organizacji podziemnych, tom studiów o powojennych losach konspiracji pomorskiej (Toruń 1994) oraz wielotomowy Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej (Toruń 1994–2013), gdzie zamieszczono też wiele „kaszubskich” biogramów.

Józef Borzyszkowski

Bibliografia:

• Chrzanowski B., Gąsiorowski A., Steyer K., Polska Podziemna na Pomorzu w latach 1939-1945, Gdańsk 2005.
• Ciechanowski K., Pomorze pod okupacją hitlerowską. Spór o specyfikę egzystencji i walki, Gdańsk 1981.
• Tenże, Ruch oporu na Pomorzu Gdańskim 1939-1945, Warszawa 1972.
• Tenże, TOW „Gryf Pomorski”, Gdańsk 1972.
• E. Cysewski, Był taki czas, kiedy las był moim domem, oprac. K. Ciechanowski, Gdańsk 1972.
• Gąsiorowski A., Jan Kaszubowski i służby specjalne Gestapo – Smiersz – UB…, Gdańsk 2008.
• Tenże, Polska Armia Powstania. Największa tajemnica pomorskiej konspiracji, Toruń 1997.
• Gąsiorowski A., Steyer K., Członkowie TOW „Gryf Pomorski” w KL Stutthof. Działalność – aresztowanie – obóz, Sztutowo 2016.
• Gąsiorowski A., Steyer K., Tajna Organizacja Wojskowa Gryf Pomorski, Gdańsk 2010.

Ikonografia:

1. Fot. Kazimierz Rolbiecki
2. Źródło: Instytut Kaszubski