Historiografia kaszubska

Najważniejsze, jak dotąd, dzieło z historiografii kaszubskiej to zaprojektowana i zainicjowana przez prof. G. Labudę pięciotomowa Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, wyd. Instytut Kaszubski. Jej kolejnych tomów autorzy: G. Labuda (t. I), Z. Szultka (t. II), J. Borzyszkowski (t. III i IV) oraz C. Obracht-Prondzyński (t. V) stworzyli tę syntezę, dokonując swoistej eksploatacji całości dorobku dotychczasowej historiografii kaszubskiej (nie pomijając źródeł archiwalnych), którą można by też nazwać kaszubsko-pomorską. Przyjmuje się bowiem od dawna, że Kaszubi to resztka Słowian nadbałtyckich, zakorzenionych od wczesnego średniowiecza na Pomorzu – między Odrą a Wisłą, od Bałtyku do Noteci. Stąd obok ww. Historii Kaszubów w dziejach Pomorza niemal równie ważną pozycją w historiografii kaszubskiej jest wielka synteza wydawana od 1969 r. Historia Pomorza, zaprojektowana przez i powstająca również pod red. G. Labudy, a po jego śmierci kontynuowana do dziś przez kolejnych redaktorów i liczne grono autorów, czyli będąca wciąż in statu nascendi…

Autorzy wstępów do kolejnych tomów obu syntez, zwłaszcza tej drugiej – kaszubskiej, zaprezentowali w nich niemal całość dorobku historiografii kaszubskiej, a i kaszubsko-pomorskiej.

Powstający w 1996 r. Instytut Kaszubski w swym programie – wśród celów – zadań – na pierwszym miejscu umieścił: „opracowanie historii Kaszubów oraz pełnej naukowej monografii regionalizmu kaszubsko-pomorskiego na tle innych podobnych ruchów w Polsce i Europie”. Jako drugie zadanie postawiono „opracowanie i wydanie serii biografii naukowych głównych twórców regionalizmu kaszubsko-pomorskiego”. I trzecie zadanie (wśród jedenastu!) brzmiało: „opracowanie i wydanie bibliografii kaszubskiej”.

Dziś można powiedzieć, iż ta część zadań Instytutu Kaszubskiego została niemal w pełni zrealizowana.

W 2004 r. ukazała się w Gdańsku Bibliografia do studiowania spraw kaszubsko-pomorskich, opracowana przez C. Obracht-Prondzyńskiego. Od lat jest ona w swoisty sposób uzupełniana na łamach instytutowego rocznika „Acta Cassubiana” w postaci stałego działu Recenzje, omówienia i noty bibliograficzne.

C. Obracht-Prondzyński opracował też dwie naukowe monografie dotyczące dziejów regionalizmu kaszubsko-pomorskiego: Kaszubi – między dyskryminacją a regionalną podmiotowością, Gdańsk 2002 i Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 1956-2006, Gdańsk 2006.

Warto też pamiętać o wcześniejszym opracowaniu J. Borzyszkowskiego, Istota ruchu kaszubskiego i jego przemiany od połowy XIX wieku po współczesność, Gdańsk 1982 oraz T. Bolduana, Nie dali się złamać. Spojrzenie na ruch kaszubski 1939-1945, Gdańsk 1996.

W dorobku wydawniczym Instytutu Kaszubskiego znalazły się jak dotąd m.in. biografie: F. Ceynowy, H. Derdowskiego (opr. zbior.), A. Majkowskiego, J. Karnowskiego, F. Sędzickiego, B. Szczęsnego, J. Wryczy, T. i I. Gulgowskich oraz licząca 26 tomów seria Pro memoria…, zawierająca szkice i materiały biograficzne odnośnie twórców i działaczy ruchu kaszubsko-pomorskiego, przygotowana przez J. Borzyszkowskiego.

Przymiarkę do syntezy Historia Kaszubów w dziejach Pomorza stanowią liczne artykuły G. Labudy, prezentujące koncepcję tego dzieła i główne problemy badawcze, zebrane w tomach Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk 1996 i Zapiski kaszubskie, pomorskie i morskie, Gdańsk 2000. Szczególnie istotne są zawarte w nich dwa artykuły: Historiograficzne założenia historii Kaszubów (pierwodruk w: „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 41, 1996, nr 1) i Zastanowienie: Jak pisać syntezę historii Kaszubów, w: Gdańsk i Pomorze. Mała ojczyzna Kaszubów, pod red. J. Borzyszkowskiego, Gdańsk 1995. Bibliograficzno-analityczną podstawą do przygotowania syntezy Kaszubów stanowi też tom Badania kaszuboznawcze w XX wieku. Materiały pokonferencyjne pod red. J. Borzyszkowskiego i C. Obracht-Prondzyńskiego, Gdańsk 2001.

G. Labuda opracował t. I Historii Kaszubów w dziejach Pomorza, wydany pierwotnie w Gdańsku w 2006 r., ponownie w 2020 r., otwierający całość tej syntezy, opublikowanej w latach 2019, 2020 i 2023. On też wskazał imiennie jej kontynuatorów…

Pomijając tu szczegóły dotyczące koncepcji i zawartości wszystkich tomów ww. syntezy, a i drugiej – Historii Pomorza, w której wątek kaszubski w pierwszych tomach niemal nieobecny, gdzie narastał on wraz ze wzrostem dorobku historiografii kaszubskiej, rozwijającej się głównie w ośrodku akademickim Gdańska. Niemały w tym udział ma również środowisko historyczne skupione w Towarzystwie Naukowym w Toruniu, jak i młodsze ośrodki, np. szczeciński i inne na całym, tzw. Labudowym Wielkim Pomorzu, obejmującym także m.in. Olsztyn.

Zarówno w Historii Pomorza, jak i Historii Kaszubów w dziejach Pomorza, zaprezentowana historiografia obejmuje najstarsze kroniki pomorskie, powstałe na Pomorzu Zachodnim w państwie Gryfitów. Najstarsza kronika księstw kaszubsko-pomorskich, autorstwa J. Bugenhagena (1485-1555) pt. Pomerania, napisana w języku łacińskim, powstała w 1518 r., obejmująca kraj i państwa pomorskie od Wisły po Odrę i dalej na zachód po Pianę wraz z Rugią, została uznana za pierwszą historię Pomorza; zapoczątkowała ona historiografię kaszubsko-pomorską we właściwym tego pojęcia znaczeniu. Autor wykorzystał w niej wcześniejsze opracowania i kroniki autorów średniowiecznych dotyczące Słowian oraz m.in. klasztorne, istniejące na całym Pomorzu, łącznie z Kroniką Oliwską… Po raz pierwszy dzieło Bugenhagena zostało opublikowane w Gryfii w 1728 r. przez J.H. Baltasara z jego obszernym wstępem i przypisami. Autor dzieła zawarł w nim m.in. genealogię książąt Pomorza, obejmującą obie rodziny panujących – Pomorza Zachodniego i Wschodniego – Gdańskiego. Sprawca wydania dołączył też uzupełniające dzieło Bugenhagena w formie aneksu wyciągi W. Eicksteta z innych źródeł dotyczące książąt pomorskich i katalog biskupów kamieńskich. Eickstet dedykował je Ilustrissimo principi ac domino Joanni Friderico Stettinensium, Pomeranorum, Cassuborum…

Od lat w Szczecinie trwają prace nad przekładem Pomeranii na język polski i wydaniem wraz z wersją oryginalną w tłumaczeniu i opracowaniu M. Cieśluk, autorki m.in. artykułu Genius Pomeranicus w „Pomeranii” Jana Bugenhagena (zob. bibliografia). Bugenhagen swoje dzieło zadedykował „Najznakomitszym władcom i panom, Bogusławowi ojcu, Jerzemu, Kazimierzowi i Barnimowi synom, książętom ziemi szczecińskiej, pomorskiej, kaszubskiej i Słowian, a nadto władcom Rugii…”. Kaszubi są dlań pozostałością słowiańskich ludów Pomorza, które stanowiło już wówczas państwo Pomorzan niemieckich.

Następcą J. Bugenhagena, autorem drugiej Kroniki Pomorskiej, uznanym za najwybitniejszego historiografa pomorskiego przed XIX stuleciem i „ojca historiografii pomorskiej” jest T. Kantzow (ok. 1505-1542). Jego Kronika Pomorza powstała w pierwszej wersji w języku dolnoniemieckim. Jej oryginalny tytuł w przekładzie na język polski głosi: POMERANIA Starożytne i historyczne początki ludów oraz krajów Pomorzan, Kaszubów, Wendów, Szczecinian i Rugian zebrane i spisane przez Tomasza Kantzowa byłego sekretarza książąt wołogoskich. Druga i trzecia wersja zostały napisane w języku górnoniemieckim. Dopiero w XIX i XX w. doczekały się one publikacji drukiem, wykorzystywane jednak wcześniej przez wielu dziejopisarzy – zwłaszcza pomorskich. Jest i czwarta rękopiśmienna, ostateczna wersja Pomeranii Kantzowa, odnaleziona w II poł. XX w. w Kopenhadze, nazwana pośmiertną, wzbogacona mapkami, zatytułowana: Pomerania. Pochodzenie, starożytność i historia ludów i krajów Pomorzan, Kaszubów i Wendów (…) ułożona i napisana przez Tomasza Kantzowa i jego testamentem przekazana i ofiarowana mnie, Mikołajowi von Klempzen. Dzieło Kantzowa wydane zostało w języku dolno- i górnoniemieckim w latach 1816-1817, 1835, 1840, 1897, 1898, 1908 i 1929. Na bazie ostatniego, oprac. przez G. Gaebla, przygotowane zostało tłumaczenie na język polski, bogato ilustrowane pt. Pomerania. Kronika pomorska z XVI wieku, t. I i II, tłum. K. Gołda, przypisy i komentarze T. Białecki i E. Rymar, Szczecin 2005. Oryginalne dzieło poprzedza ciekawy szkic J. Strzelczyka Tomasz Kantzow jako historyk na tle epoki.

T. Kantzow, ów ojciec historiografii pomorskiej, prezentuje dzieje Wielkiego Pomorza, głównie państwa Gryfitów, uwzględniając jednak bardzo gęsto postacie i wydarzenia z Pomorza Gdańskiego. Traktuje je jako pierwotną jedność z państwem Gryfitów – całość oraz relacje obu księstw z Polską. Akcentuje zmagania obu rodów książęcych o zachowanie niezależności ich państw od sąsiadów, w szczególności od Polski. Niemniej, już J. Bugenhagen zauważył, że ci mieszkańcy Pomorza, którzy mieszkali na wschód od Koszalina aż do granic Polski, pozostając Słowianami, „zaczęli odczuwać nienawiść do swych braci Pomorzan, już Niemców”. (Ks. XIII, s. 37-39 – G. Labuda, Historia…, s. 22).

Ośrodek szczeciński w swoim najnowszym dorobku wydawniczym zapisał wydanie przez Zamek Książąt Pomorskich w języku oryginału – niemieckim i tłumaczeniu na język polski (M. Cieśluk) dzieła Eilharda Lubinusa podróż przez Pomorze – Szczecin 2013, przybliżającą okoliczności powstania jego Wielkiej Mapy Księstwa Pomorskiego, wydanej pierwotnie w 1618 r. Reprodukcjom tytułowej i innych map Lubinusa w sygnalizowanym dziele, stanowiącym katalog do wystawy muzealnej, towarzyszą ciekawe opracowania kilku autorów, zaprezentowane pod red. R. Skryckiego.

W powstałych wówczas – epoce nowożytnej dziełach historyków, dotyczących Pomorza, także Prus Królewskich, Kaszubi jako jeden z podmiotów historii tego kraju nie istnieją lub pojawiają się jedynie marginalnie.

Przykładem m.in. Geschichte der Lande Preussen Polnisches Antheils unter dem Könige August dem zweyten… G. Lengnicha, Danzig 1755 oraz równie oryginalne dzieło bpa Warmii M. Kromera Polonia, w tłumaczeniu na język polski „Polska”, Olsztyn 1977. Dokonania następców Bugenhagena i Kantzowa zaprezentował przejrzyście i krytycznie pod koniec XVIII wieku T. Gadebusch w rozprawie Über die Geschichte von Pommern, Greifswald 1771. Jednocześnie sformułował program badań i edycji dokumentów historycznych, realizowany przez potomnych. Sam zaprezentował zarys dziejów Pomorza Zachodniego pt. Grundriss der pommerschen Geschichte, Rostock-Stralsund 1778.

Wśród realizatorów tego programu był P. Kanngiesser, autor Geschichte von Pommern bis auf des Jahr 1129, Greifswald 1824, który jako pierwszy wśród historyków niemieckich z Pomorza wprowadził Słowian, w tym Polskę i Polan, Kaszuby i Kaszubów jako współtwórców dziejów regionu. Tymczasem jego krytycy i następcy, autorzy wielkich syntez dziejów Pomorza i Prus z XIX w., nie dopatrzyli się niemal obecności na Pomorzu Zachodnim Kaszubów, podobnie, jak inni na Pomorzu Wschodnim… Dotyczy to również autora najwybitniejszej z syntez historii Pomorza Zachodniego – szczecińskiego badacza, M. Wehrmanna Geschichte von Pommern, Stettin 1903 (wyd. II: 1919, wyd. III: 1982).

Jak zauważył G. Labuda, w historiografii polskiej z całkowitego zapomnienia wydobył Kaszubów dopiero S. Kujot w syntezie Dzieje Prus Królewskich, cz. 1: do roku 1309 oraz cz. 2: Pomorze i Ziemia Chełmińska 1309-1380, opublikowanej na łamach „Roczników Towarzystwa Naukowego w Toruniu” w latach 1913-1924! Uczynił to jednak, będąc dalekim od przypisania im roli współtwórców dziejów i uznania Subisławców za książęta kaszubsko-pomorskie.

Można powiedzieć, że podmiotową rolę Kaszubów w dziejach Pomorza zasygnalizował dopiero F. Ceynowa (1817-1881). Wśród wielu jego pionierskich dzieł trzeba zwrócić uwagę na Trzë rospravë oraz Kile słóv wó Kaszëbach e jich zemji, wydane w Krakowie w 1850 r. Pierwsza z rozpraw pt. Xąże Svjętopółk stanowi próbę przedstawienia najdawniejszych dziejów Kaszubów, przy wyeksponowaniu roli księcia Świętopełka, zmagającego się skutecznie tak z Polakami, jak i Krzyżakami, a i Duńczykami, o zachowanie niezależności swego księstwa.

Druga rozprawa, Wó zmjemczenju Kaszëbov nadwódrzanskich, stanowi prezentację dziejów kaszubskich w tym kraju pod panowaniem Gryfitów w świecie niemieckim z przywołaniem m.in. zapisów T. Kantzowa i praw dyskryminujących ludność słowiańską, której panujący Niemcy przeznaczyli rolę służebną.

Trzecia rozprawa to Wuvogi nad móvą kaszëbską. Autor, skupiając uwagę na języku, siłą rzeczy prezentuje jego dzieje w kontekście polsko-niemieckim, przywołując pionierską rolę Mrongowiusza i z badaczy rosyjskich – Prajsa. Dalej wskazuje sam siebie jako ich kontynuatora, przedstawiając specyfikę języka kaszubskiego – jego odrębność wobec polskiego, czym może się zadziwić niejeden z współczesnych językoznawców, a nawet kaszubologów.

Namiastką historii Kaszubów jest zasygnalizowany na stronie tytułowej publikacji Ceynowy dodatek pt. Kile słov wó Kaszebach e jich zemji. Zawiera on geograficzno-historyczny opis Kaszub i miejsca ówczesnego zasiedlenia Kaszubów na Pomorzu.

G. Labuda, pomijając rolę F. Ceynowy, zasługę wydobycia na światło dzienne własnej historii Kaszub i Kaszubów przypisał F. Lorentzowi (1870-1937) i A. Majkowskiemu (1876-1938), którzy uczynili to w I połowie XX w., będąc współtwórcami ruchu młodokaszubskiego z początków tegoż stulecia (→ młodokaszubi). W tym kontekście trzeba przywołać cenne artykuły historyczne J. Karnowskiego (1886-1939) z łamów „Gryfa” – zwłaszcza Ludność kaszubska w ubiegłym stuleciu z 1910 r. oraz jego biografię F. Ceynowy. Także A. Majkowskiemu historia już wówczas nie była obca.

F. Lorentz, będąc Meklemburczykiem, na całe dorosłe życie związał się jako językoznawca i etnograf z Kaszubami. Niemal pod koniec życia napisał Geschichte der Kaschuben, Berlin 1926, skupiając się na dziejach Pomorza Wschodniego, szczególnie latach 1308-1920. W odczuciu bliskich mu młodokaszubów stworzył historię nie tyle Kaszubów, ile ich germanizacji. Z kolei A. Majkowski, dr med., pisarz, dziennikarz, polityk, historyk amator, autor Historii Kaszubów, Gdynia 1938 (II wyd. z posłowiem G. Labudy, Gdańsk 1991), bardzo wiele uwagi poświęcił średniowiecznym dziejom księstw wschodnio- i zachodniopomorskiemu, aż do wygaśnięcia Subisławców (1294) i zachodniopomorskich Gryfitów (1637). W skromnym zakresie potraktował dzieje nowożytne, pomijając niemal całkowicie najnowsze, w których sam odegrał podmiotową rolę.

W dwudziestoleciu międzywojennym po stronie polskiej wypada odnotować m.in. znaczący dorobek historiograficzny Towarzystwa Naukowego w Toruniu i Instytutu Bałtyckiego, a także duchownych historyków diecezji chełmińskiej. Systematyczne badania dziejów i kultury Pomorza, a z czasem także Kaszubów, zaistniały dopiero po II wojnie światowej. Pomnikowe znaczenie ma wspomniana wyżej Historia Pomorza, której pierwsze dwa tomy, obejmujące dzieje do 1815 r., ukazały się w Poznaniu w latach 1969 i 1976 pod red. G. Labudy z jego własnym udziałem autorskim.

Dorobek II połowy XX w., a raczej jego IV ćwierćwiecza, umożliwił opracowanie przez grono autorów polskich, a także niemieckich, w dwujęzycznej postaci pierwszej pełnej naukowej syntezy historii Kaszubów, pt. Pomorze – mała ojczyzna Kaszubów (historia i współczesność)/Kaschubisch-pommersche Heimat (Geschichte und Gegenwart), pod red. J. Borzyszkowskiego i D. Albrechta, Gdańsk-Lubeka 2000. Niemniej nadal mamy do czynienia z dwoma nurtami w historiografii kaszubskiej, które można nazwać kierunkami „polonizacyjnym” i „kaszubsko-pomorskim”. W przypadku tego drugiego można powiedzieć, iż stworzył on warunki konieczności powrotu do koncepcji „kaszubizacji” dziejów Pomorza, co zawdzięczamy nie tylko historykom, ale także językoznawcom i historykom literatury kaszubskiej.

Bazę wyjściową do powstania wspomnianej na początku Historii Kaszubów w dziejach Pomorza stanowiły liczne monografie problemowe, będące dorobkiem niemieckich i polskich, pomorskich głównie autorów z różnych dyscyplin humanistyki. To także XIX- i XX-wieczne monografie dziejów wsi, miast i powiatów kaszubskich oraz współczesne serie w rodzaju Wielkie Pomorze, powstająca w środowisku słupskim pod kier. D. Kalinowskiego. Nie do przecenienia jest wartość prac dotyczących dziejów prasy i ruchu narodowego na Pomorzu (w tym kaszubskiego) w XIX i XX w., a także owoce badań genealogicznych. Podobnie nie do przecenienia jest źródłowa wartość wspomnień i sag rodzinnych, jak i tomy źródeł w rodzaju Pomorze Gdańskie 1807-1850. Wybór źródeł, opr. i wstęp A. Bukowski, Wrocław 1958.

Istotną cechą historiografii kaszubskiej jest rosnące uwrażliwienie jej twórców na zróżnicowanie etniczne ziemi kaszubsko-pomorskiej i znaczącą wielokulturowość mieszkańców małej ojczyzny Kaszubów. Można to dostrzec nie tylko w Historii Kaszubów w dziejach Pomorza, ale także w opracowaniach poświęconych historii i historii literatury oraz ruchu kaszubsko-pomorskiego – z popularnonaukowej i dwujęzycznej (polsko- i kaszubskojęzycznej) serii Vademecum, wydawanego przez Instytut Kaszubski i Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie pod red. C. Obracht-Prondzyńskiego od 2014 r. Obie syntezy uwzględniają także dzieje emigracji kaszubsko-pomorskiej z II poł. XIX wieku, szczególnie silnie trwającej przy swojej tożsamości w kanadyjskiej prowincji Ontario.

Znaczącym faktem historiograficznym jest odkrywanie stołeczności dla Kaszubów i wielokulturowości Gdańska, w tym obecności w nim i losów nie tylko wśród dominującej do 1945 r. niemieckiej rzeczywistości, ale także społeczności żydowskiej, jak i szeroko pojętej kultury pamięci (→ Niemcy na Kaszubach; → Żydzi). Wiele prac monograficznych powstało we wszystkich ośrodkach akademickich Pomorza – od Szczecina i Gdańska po Toruń i Bydgoszcz, a także w miastach powiatowych i w takich instytucjach jak np. Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach i Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie.

Swoistym zwieńczeniem dorobku historiografii kaszubskiej z początków XXI w. jest obok pięciotomowej syntezy Historia Kaszubów w dziejach Pomorza pod red. J. Borzyszkowskiego, równie oryginalne dzieło pt. Gniazdo Gryfa. Słownik kaszubskich symboli, pamięci i tradycji kultury pod red. C. Obracht-Prondzyńskiego, Gdańsk 2020.

Józef Borzyszkowski

Bibliografia:

• Boras Z., Książęta Pomorza Zachodniego, Poznań 1996
• Borzyszkowski J., Historia Kaszubow/Historiô Kaszëbów, tłum. J. Treder, Gduńsk 2014
• Tenże, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. III, W Królestwie Pruskim i Cesarstwie Niemieckim (1815-1920), Cz. 1: Kaszubi i Pomorze na drodze do kapitalizmu i społeczeństwa obywatelskiego (1815-1870); Cz. 2: W Cesarstwie Niemieckim – oraz za Wielką Wodą na emigracji (1871-1920), Gdańsk 2019
• Tenże, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. IV, Kaszubi w II RP i w latach II wojny światowej (1920-1945), Gdańsk 2019
• Bugenhagen J., Pomerania, Ed. Otto Heinemann, Stettin 1900
• Tenże, POMERANIA. Faksimiledruck und Übersetzung der Handschrift von 1517/18, Herausgegeben von durch Norbert Bruske, übersetzt von Lore Poelchau, Schwerin 2009
• Tenże, Pomerania, Köln-Wien-Böhlau 1986
• Eilharda Lubinusa podróż przez Pomorze/Eilhard Lubinus Reise durch Pommern, Szczecin 2013
• Fenrych W., Kroniki Jana Bugenhagena i Tomasza Kantzowa o dziejach Pomorza Zachodniego w latach 1370-1464. Studium z zakresu ideologii politycznej, Szczecin 1965
• Gniazdo Gryfa. Słownik kaszubskich symboli, pamięci i tradycji kultury, red. C. Obracht-Prondzyński, Gdańsk 2020
• Historia Pomorza, t. IV (1850-1918). Cz. II: Polityka i kultura, red. S. Salmonowicz, Toruń 2002
• Jubileusz dwudziestolecia Instytutu Kaszubskiego (1996-2016), oprac. C. Obracht-Prondzyński, M. Borzyszkowska-Szewczyk, T. Rembalski, Gdańsk 2016
• Kalinowski D., Kuik-Kalinowska A., Literatura kaszubska. Rekonesans/Kaszëbskô literatura. Wezdrzëne, tłum. na kaszëbsczi D. Majkòwsczi, Gduńsk 2017
• Kallaur K., Ludwig Wilhelm Brüggemann i jego dzieło, Słupsk 2011
• Kantzow T., Chronik von Pommern in niederdeutscher Mundart…, herausgegeben…, durch Wilhelm Böhmer,…, Stettin 1835
• Tenże, Pomerania. Kronika pomorska z XVI wieku, t. I i II, tłum. K. Gołda, przypisy i komentarze T. Białecki i E. Rymar, Szczecin 2005
• Labuda G., Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. I, Czasy średniowieczne, red. naukowy J. Borzyszkowski, Gdańsk 2020
• Obracht-Prondzyński C., Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. V, Dzieje najnowsze (po 1945 r.), Gdańsk 2019
• Tenże, Fopke T., Kulikowska K., Współczesna kultura kaszubska/Terôczasnô kaszëbskô kùltura, tłum. na j. kaszubski D. Majkòwsczi, Gduńsk 2018
• Pomorze Zachodnie poprzez wieku, red. J.M. Piskorski, Szczecin 1999
• Rymar E., Rodowód książąt pomorskich, Szczecin 2005
• Strzelczyk J., Tomasz Kantzow jako historyk na tle epoki, [w:] T. Kantzow, Pomerania…, Szczecin 2005
• Szultka Z., Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. II, Czasy nowożytne, Gdańsk 2023
• Wesołowska S., Postać Johanna Bugenhagena na tle reformacji na Pomorzu, [w:] Z dziejów chrześcijaństwa na Pomorzu, red. L. v. Zitzewitz, Kulice 2002
• Wijaczka J., Związki Jana Bugenhagena z Prusami Królewskimi i Prusami Książęcymi, „Komunikaty Warmińsko-Mazurskie”, 1992, nr 1