Słowniki

Badanie języka – jak pokazują dzieje lingwistyki i filologii – zaczyna się od zbieractwa słów i tekstów. Najdawniejsze przykłady wyrazów kaszubskich (jako takie zostały zakwalifikowane) występują w słownikach porównawczych różnych dialektów słowiańskich tworzonych przez sąsiadów: Łużyczan i Rosjan (→ badania języka kaszubskiego). Mieszkańcy nadbałtyckiej ziemi podobnie, a jednak inaczej niż pozostali Słowianie, nazywali Boga, członków rodziny, rzeczy codziennego użytku, wytwory pracy itp. i te nazwy na początek dopełniały obraz kultury Słowian jako ciekawe paralele, ale wydostane ze swoich komparatywnych gniazd dały impuls do poszukiwania dalszych informacji o ludziach i ich mowie w pracach naukowych i w terenie.

Pierwszym, który ułożył słownik stricte kaszubski (kaszubsko-niemiecko-polski), był K.C. Mrongowiusz. Ten rękopis – odnaleziony przez prof. Z. Szultkę w Archiwum Państwowym w Szczenienie – przechodził ciekawe perypetie (→ Kabatkowie), a jego odpis w sprawozdaniu Prejsa (→ Rosjanie o Kaszubach, też zob. J. Treder „Pomerania”, 1999, nr 4) – miał doniosłe znaczenie, m.in. zainteresował rodzimym słownictwem Kaszubę, F. Ceynowę.

Ceynowa ułożył kilka wykazów słów, nie wszystkie były publikowane, niektórych nie odnaleziono. Znane są właściwie trzy jego „słowniczki”, wszystkie związane ze współpracą z Petersburską Akademią Nauk. W 1856 – mieszkał już wówczas w Bukowcu – 4 dni podróżował po Kaszubach z A. Hilferdingiem, któremu przekazał spis ok. 460 wyrazów, a rosyjski badacz wcielił je do słownika na końcu dzieła Ostatki Slavjan na jużnom beregu Baltijskogo Morja (1862). W 1861 I.I. Sriezniewski wydał Sbornik osnownych slow Kaszubskago narjeczija (1340 wyrazów), a w 2001 r. H. Popowska-Taborska przygotowała z odnalezionego w spuściźnie po Sriezniewskim rękopisu Ceynowy filologiczne opracowanie Małego zbiorku wyrazów kaszubskich… jako słownik kaszubsko-rosyjski; rękopis opatrzony datą 1850; osiem stron formatu A2 zapisanych drobnym pismem wyrazy w porządku alfabetycznym, ale kolejno po przecinku: rosyjskie cyrylicą, obok każdego kaszubski odpowiednik łaciną: 1106 wyrazów!

Rodowity Kaszuba ks. G. Pobłocki (1840–1915) – przeciwnik Ceynowy i wyznawca poglądu, że kaszubszczyzna jest polskim dialektem – wydał w 1887 r. własnym sumptem Słownik kaszubski z dodatkiem idyotyzmów chełmińskich i kociewskich (Chełmno). We wstępie niesprawiedliwie i obraźliwie ocenił wszystkich swoich poprzedników: Mrongowiusza, Hilferdinga, Ceynowę czy Baudouin de Courtenay (potem sporo od nich przejął), ale podjął też próbę wyjaśnienia, „czym się mowa kaszubska różni od języka książkowego”. W tym pierwszym drukowanym w języku polskim słowniku kaszubskim Pobłocki zgromadził ok. 1800 wyrazów autentycznie kaszubskich (choć niedoskonały zapis nie zawsze to oddaje) i nie ograniczył się tylko do prostego podania znaczeń, czasem wyjaśnił etymologię, dodał etnograficzne opisy, podał lokalizację wyrazu albo przykładowe wyrażenie (ok. 150 tytułowych „idiotyzmów”, tj. frazeologizmów). Tym wszystkim przysłużył się upowszechnieniu wiedzy o kaszubszczyźnie w Polsce; chwalili go lub wytykali błędy, ale pracę znali m.in. J. Karłowicz, L. Biskupski, S. Ramułt, K. Nitsch, F. Lorentz. Poznał tę niewielką książeczkę już jako gimnazjalista B. Sychta, autor niepowtarzalnego pod każdym względem Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej; G. Pobłocki był wujem matki B. Sychty. Jako dziecko Sychta zapisywał kaszubskie słówka, a odkrywszy, że istnieje już Słownik kaszubski, zaniechał tego. Kiedy jednak przekonał się, że krewny nie odnotował wszystkich wyrazów, wrócił do swoich badań.

Powstanie dwóch innych słowników XIX-wiecznych zawdzięczać można konkursowi lingwistycznemu im. S.B. Lindego (1876–1922), organizowanemu przez Akademię Umiejętności w Krakowie (dzieje konkursu i prace konkursowe opisała Halina Horodyska w monografii Dzieje konkursu leksykograficznego im. Samuela Bogumiła Lindego (1876-1922), Wrocław 1989). W 1892 r. został nagrodzony L. Biskupski za Słownik kaszubski porównawczy wydany w Warszawie (1891) pod ps. Aleksandra Berki, a w 1889 AU pierwszą nagrodę przyznała Słownikowi języka pomorskiego, czyli kaszubskiego S. Ramułta z Małopolski.

Ramułt, uznając kaszubszczyznę – podobnie jak Ceynowa i Kalina – za odrębny język słowiański, ułożył dwujęzyczny słownik przekładowy, tzn. korpus leksykalny tworzą w nim wszystkie wyrazy kaszubskie, także te podobne do polskich, a wyjaśnieniem jest najczęściej jednowyrazowy ekwiwalent polski. Okoliczności powstania dzieła J. Treder przedstawia następująco: „Jeśli [Ramułt] już w 5-6 lat po studiach oddał na konkurs gotowy Słownik, to musiał go zacząć przygotowywać w trakcie studiów, a więc zrazu bez bezpośredniego kontaktu z Kaszubami, tj. rozpisując kaszubskie teksty literackie Ceynowy i Derdowskiego, ewentualnie potem sprawdzając ten materiał w terenie. Ponoć »korespondował z wszystkimi prawie działaczami kaszubskimi, m.in. Cenôwą, Derdowskim w Ameryce«, tego drugiego pomieścił wśród informatorów Statystyki, gdzie też mówi o spotkaniu z nim w 1881 r. Znane są też dwa listy kaszubskie z listopada 1880 r. Ceynowy do Ramułta (…), któremu prekursor regionalizmu kaszubskiego odpowiada na konkretne pytania, np. o stosunek Polaków do Kaszubów. Ich treść i forma (np. zwroty: Szanowni Słowianinie, Carissime; zwraca uwagę ironizujące: kochani filozofie) jednoznacznie wskazują, iż są to pierwsze (a zatem i jedyne) listy starego już Ceynowy do Ramułta-studenta”.

Nikt wcześniej nie zgromadził tak pokaźnej jak Ramułt liczby wyrazów (14 tysięcy) i nie zapisał haseł tak konsekwentnie, mimo że to zbiór niejednorodny: słownictwo literackie i gwarowe, od inteligencji i od ludu. Nadto – jak wykazali badacze – wiele wyrazów Ramułt dotworzył, chcąc uzyskać symetryczność przekładową. Wcześniejsze słowniki nie stosowały jednolitej ortografii i normy fleksyjnej, gdy Ramułt-językoznawca uczynił to programowo, zacierając różnice między słownictwem dawnym a współczesnym, dialektalnym a literackim. Już w tytule został wyrażony sąd o odrębności języka, co dobitnie oddawał wstęp pt. Kilka słów o Kaszubach i ich mowie, który najbardziej przyczynił się do wywołania dyskusji zwanej „wojną kaszubską”. Wielkiego formatu księga z pieczęcią AU na stronie tytułowej miała przemożny wpływ na świadomość językową elit kaszubskich, zwłaszcza J. Karnowskiego i zrzeszyńców, którzy wzięli sobie do serca apel Ramułta o zbieranie podań, przysłów i innych tekstów ludu (Ramułt podał 47 tekstów) i o tworzenie literatury: „Byłoby też rzeczą nadzwyczaj pożądaną i pochwały godną, aby ci, co władają językiem kaszubskim w mierze dostatecznej, zechcieli próbować sił swoich na polu literatury i zapoznawać ogół polski z mową wielkich ongi Pomorzan. Nauka polska i w ogóle nauka, jako taka, byłaby im za to bardzo wdzięczna, a kaszubskich książeczek choćby dziesięć nie przyniesie jeszcze ani literaturze polskiej, ani polskiemu społeczeństwu żadnej szkody ni ujmy”.

W 1982 r. H. Horodyska odnalazła drugą część Słownika (4847 wyrazów) nagrodzoną przez AU w 1898 r. i wydała ją w 1993 (zob. „Pomerania”, 1984). Rewizja dzieła Ramułta po stu latach od pierwszego wydania wpisała się w rozgorzałą na nowo – w zmienionej sytuacji społeczno-politycznej Polski – dyskusję o statusie językowym kaszubszczyzny. Wokół tych zagadnień powstało kilka rozpraw naukowych J. Tredera, który zwieńczył badania przygotowaniem Słownika (2003) w wersji scalonej i znormalizowanej wg zasad pisowni z 1996 r. To wydanie rekompensowało brak słowników normatywnych współczesnej kaszubszczyzny (chociaż tu słownictwo przełomu XIX i XX w., a więc dość stare), przyczyniając się niechybnie do standaryzacji języka w szkole, w mediach i pracy twórczej piszących po kaszubsku.

Początek XX w. przyniósł Kaszubom triadę słowińską F. Lorentza, której ostatnim elementem po gramatyce (1903) i tekstach (1905) był Slovinzisches Wörterbuch (1908–1912). Niemiecki uczony już w 1902 r. wyraził pogląd, że słowiński i kaszubski to dwa odrębne języki, więc po zakończeniu pracy nad słowińszczyzną, rozpoczął badania wśród Kaszubów; kolejno wydawał: Teksty pomorskie (kaszubskie) z mapą (1913–1924) i Gramatykę pomorską (1927–1937; wcześniej Kaschubische Grammatik, 1919), a Pomoranisches Wörterbuch do jego śmierci w 1937 r. nie został ukończony. W 1958 r. tom pierwszy z rękopisu Lorentza wydał F. Hinze (1931–2004), potem kolejne, w których wykorzystał – oprócz materiałów Lorentza – nowe źródła, tzn. kaszubskie piśmiennictwo po roku 1945, Atlas językowy kaszubszczyzny i Słownik gwar kaszubskich B. Sychty. W efekcie Hinze zgromadził materiał o dużej czasowej rozpiętości i różnej precyzji zapisu, stąd badacze wyraźnie rozgraniczają tom pierwszy od pozostałych.

Pomoranisches Wörterbuch (A–P) liczy ok. 25 tys. wyrazów (w tym z Slovinzisches Wörterbuch jako zbiór archaicznego odłamu kaszubszczyzny), w dużej części pozyskanych w badaniach terenowych. F. Hinze pisał: „Miôł Lorentz przewãdrowóné całé Kaszëbë, wies za wsą, wëbùdowanié za wëbùdowanim (…) pòdle swégò pëtownika (…) jakò co brzmi i jak sã zwie”. Lorentz był na Kaszubach postacią rozpoznawaną, co z kolei K. Nitsch wspominał: „W ciężkich warunkach materialnych, wędrował po kraju pieszo, znany wszędzie (…) z napotkanym np. w drodze, pasącym chłopem siadał na brzegu rowu i upewniwszy się o jego pochodzeniu, wprost mu zadawał przygotowane niemieckie pytania (…). Po krótkiej rozmowie zarzucił na plecy swój turystyczny worek, zawiesił u pasa zabezpieczone przed deszczem bieżące notatki i poszliśmy ku Wielkiej Wsi”.

Poza materiałem z żywej mowy Lorentz przejął wyrazy poprzedników (Pobłocki, Berka [Biskupski], Ramułt) oraz z dzieł pisarzy (Ceynowa, Derdowski, Heyke, Majkowski, Sędzicki, Labuda, Trepczyk). Jako redaktor „Przyjaciela Ludu Kaszubskiego” poznał twórczość J. Bilota i A. Budzisza, których teksty redagował do druku (pisownia i gramatyka) i ich słownictwo także ekscerpował. W ten sposób, kontynuując praktykę Ramułta, przyczynił się Lorentz do poważnego pomieszania w zasobach autentycznej kaszubszczyzny mówionej. Jednocześnie – może mimowolnie – pisząc gramatykę, pilnując jednolitego zapisu publikacji kaszubskojęzycznych w prasie, a nadto jako leksykograf ma wielkie zasługi dla normalizacji kaszubszczyzny literackiej.

Równolegle z Pomoranisches Wörterbuch w oprac. Hinzego (II–V, 1968–1983) zaczął się ukazywać Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej (t. I–VII, 1967–1976) B. Sychty, dzieło monumentalne, choć zrodzone z okruchów mowy, o czym pisze autor w liście do H. Popowskiej-Taborskiej:

„A teraz muszę Pani napisać, jakie piękne słowo zapisałem ostatnio nad morzem na oznaczenie ‘mówić, posługiwać się jakimiś wyrazami’. Chodzi mianowicie o słowo piastowac. »Jô pamiãtajã, taczé słowò mòja nënka piastowała, ale dzys ju nicht taczich słów nie piastuje« – rzekł mi pewien mężczyzna, pochodzący znad Jeziora Żarnowieckiego. Tak mi się ten wyraz spodobał, że w pierwszej chwili, gdy go usłyszałem, zamierzałem go umieścić w tytule Słownika, np. »Piastunowie słowa«, a w podtytule »Słownik kaszubski« lub »Piastunowie mowy kaszubskiej«, tylko w tym sęk, że byłby to tytuł zbyt poetyczny jak na Słownik” (2.09.1963).

Słownik Sychty zawiera materiał zebrany podczas wędrówek po Kaszubach (61 tys. wyrazów z gwar kaszubskich, 12 tys. frazeologizmów, w tym 4 tys. przysłów), które ksiądz – jak deklaruje we wstępie – na „własne uszy usłyszał”. Autor nie wzbogaca leksykonu wypisami z literatury, wręcz przeciwnie: w swoich dramatach wykorzystuje materiał Słownika. Wyrazy występują w swoich kontekstach użycia (wypowiedzi informatorów i teksty folkloru w uproszczonym zapisie fonetycznym, który stanowi pewną trudność dla odbiorcy nieobytego z taką konwencją) i stanowią hasła wywoławcze do opisów materialnej i niematerialnej kultury Kaszubów. Dzieło to nie ma odpowiednika w żadnym języku słowiańskim, w badaniach slawistycznych jest unikatowe. Poświadczenia form słowotwórczych i frazeologii Sychty są zapisem mowy Kaszubów sprzed ponad pół wieku, ale dziś Słownik – w sytuacji przerwania przekazu pokoleniowego mowy – stał się bazowym źródłem dla kaszubszczyzny literackiej in statu nascendi, czego dowodzą wypowiedzi piszących po kaszubsku. Oparte o dzieło Sychty badania języka kaszubskiego wspomagają proces standaryzacji. Tworzenie nowych słów z elementów już w języku istniejących – obok zapożyczeń i nadawania istniejącym wyrazom nowych znaczeń – to najbardziej rozpowszechniony w kaszubszczyźnie sposób pozyskiwania wyrazów. Tak też nad rozwojem kaszubszczyzny literackiej pracowali zrzeszyńcy.

A. Labuda ułożył dwa słowniczki dyferencjalne i dwustronne. Słowniczek kaszubski (1960, kaszubsko-polski, ale z indeksem wyrazów polskich) wydano w Zakładach Wydawnictw Szkolnych, chcąc wesprzeć w pracy na Kaszubach nauczycieli spoza regionu, a w 1982 r. wyszedł Słowôrz kaszëbskò-pòlsczi współoprawny z polsko-kaszubskim (ok. 10 tys. haseł) dla tych piszących i mówiących po kaszubsku, którym „brak słów” na nazwanie pojęć i terminów niewystępujących w żywej mowie. W obu słownikach pojawiło się wiele wyrazów osobliwych. Do najbardziej charakterystycznych należą kilkustopniowe zdrobnienia np. mówkajkaj, róbkajkaj czy zbudowane wg prawideł słowotwórczych działających w języku, ale Kaszubom nieznane neologizmy, np. cyżeń ‘pociąg’ od cygnąc ‘ciągnąć’, drótowac ‘telefonować’ od drót ‘drut’. Miały one – zgodnie z ideą zrzeszyńców – podkreślać kaszubską odrębność językową.

Prace Labudy postanowił dopełnić J. Trepczyk. Jego dwutomowy Słownik polsko-kaszubski (1994) liczy ok. 60 tys. haseł polskich, przy których pojawia się nierzadko kilka odpowiedników kaszubskich. Ta synonimia jest świadectwem przeobrażeń języka w procesie standaryzacji. Autor kierował się swoją znajomością kaszubszczyzny, dużo przejął z Sychty, stworzył też kalki i adaptacje wyrazów polskich czy niemieckich oraz niemało neologizmów. Brak kwalifikatorów stylistycznych czy dodatkowej informacji o zakresie użycia synonimów sprawia, że poprawnie ze Słownika korzystają ci, którzy znają język i umieją odpowiednio umieścić wybrany ekwiwalent w kontekście znaczeniowym – i taki cel przyświecał Trepczykowi: „służyć i być pomocnym tym wszystkim, którzy piszą po kaszubsku lub pragną pisać i tworzyć kaszubską prozę i poezję”. Trzeba przyznać, że wiele propozycji „apartnoscy kaszëbsczich” Labudy i Trepczyka przyjęło się w kaszubszczyźnie literackiej, np. badéra ‘badacz”, ùsôdzca ‘twórca’, cësk ‘nacisk, wpływ’.

Rozwój kaszubszczyzny literackiej jest zależny od aktywności językowej w różnych sferach życia. Dość duży udział mogą w tym mieć leksykografowie, m.in. tworząc słowniki specjalistyczne. Tymczasem rolę słownika ortograficznego i poprawnościowego pełni E. Gołąbka Kaszëbsczi słowôrz normatiwny (2005), który zawiera 23 tys. wyrazów-haseł. To pierwszy w dziejach słownik napisany w całości po kaszubsku. Gołąbek, twórca kaszubski, autor tłumaczenia Biblii na kaszubski (→ kaszubszczyzna w Kościele) i opracowania kryteriów poprawnościowych Wskôzë kaszëbsczégò pisënkù (1997), od 2012 r. układa i wydaje w Wydawnictwie ZKP wielki Słownik polsko-kaszubski (tomy I–III pod red. naukową J. Tredera, t. IV (2019) – D. Pioch, M. Cybulski). Słownik ten, pomyślany jako zestawienie propozycji leksykalnych wszystkich poprzedników, z uzupełnieniem przykładowych kontekstów składniowych (zwroty, wyrażenia, także frazeologiczne i przysłowia), w umiarkowanym zakresie rekompensuje brak słownika frazeologicznego (→ frazeologia kaszubska). Kaszubskie przysłowia i frazeologia są reprezentowane w sześciojęzykowych słownikach selektywnych Západoslovanské paremiologické dědictví (2010) i Západoslovanská rčení (2016), oba wydane w Ostrawie pod red. E. Mrhačovej.

Inną rolę mają do spełnienia słowniki przekładowe. Tłumaczenia weryfikują możliwości komunikacyjne i kreacyjne języka, co w dalszej perspektywie sprzyja jego rozwojowi. Takie słowniczki można znaleźć w Internecie, a wydano m.in. Kleines Wörterbuch Deutsch-Kaschubisch M.M. Bobrowskiego (2008), kilka wersji autorskich polsko-angielsko-kaszubskich w różnych porządkach (M. Jelińsczi, D. Shulist, S. Frymark), a w 2017 r. Kašupsko-srpski rečnik D.-V. Paždjerskiego i H. Makurat. Popularyzacji kaszubszczyzny sprzyjają małe słowniczki polsko-kaszubskie (R. Drzeżdżona, G. Schramkego lub E. Gołąbka i M. Szmidki), a edukację wspomagają ilustrowane słowniki dla dzieci Marzeny Dembek (2013) czy Ludmiły Gołąbek (2014). Od 2008 r. w Biuletynach Rady Języka Kaszubskiego publikowane są kolejne zbiory tematyczne wyrazów, np. z zakresu teorii literatury, pojęć gramatycznych, matematycznych, informatycznych, związanych ze słownictwem medialnym, sportowym, muzycznym, religijnym itp. RJK kodyfikuje też pisownię nazw własnych, np. imion i nazw instytucji, a w 2018 r. z inicjatywy i wysiłkiem RJK opracowane zostały Polsko-kaszubski słownik nazw miejscowych (2017) i rok później nazw fizjograficznych.

Kaszubszczyzna ma już dobry Słownik etymologiczny kaszubszczyzny W. Borysia i H. Popowskiej-Taborskiej, t. I–VI (1994–2010); tom 6. ma indeksy wyrazowe, z płytą [zob. recenzja J. Tredera]. Ten dyferencjalny w stosunku do współczesnej polszczyzny ogólnej Słownik ma ambicję ukazania dziejów poszczególnych słów „w czasie i przestrzeni”. Analizuje leksykę kaszubską (objaśniono ok. 9 tys. kaszubskich wyrazów) z naciskiem na jej archaiczny bądź innowacyjny charakter. Poszerzone o rekonstrukcje prasłowiańskie tło językowe uwzględnia również dawniejsze zapożyczenia z sąsiadujących z kaszubszczyzną dialektów dolnoniemieckich. SEK ułatwia historykom, politologom, znawcom literatury i kultury wejście w tajniki kaszubskiego słownictwa i kultury słowiańskiej.
Taki dorobek leksykografii kaszubskiej jest dziś nieodzownym komponentem studiów slawistycznych naukowców z całego świata.

Justyna Pomierska

Bibliografia:

• Breza E., Leksykografia kaszubska (historia, osiągnięcia, potrzeby), Komunikaty Instytutu Bałtyckiego, z. 21, Gdańsk 1974.
• Całe życie pod urokiem mowy kaszubskiej. Pokłosie Sesji Naukowej KHNiT PAN Warszawa 25 kwietnia 1994 r., pod red. H. Horodyskiej, Warszawa 1995. (rec. Z. Szultki)
• Horodyska H., Dzieje konkursu leksykograficznego im. Samuela Bogumiła Lindego (1876-1922), Wrocław 1989.
• Horodyska H., Nieznany rękopis drugiej części Słownika Ramułta odnaleziony, „Pomerania”, 1984, nr 7 (135), s.
• Kalina A., Mowa kaszubska jako narzecze języka polskiego, „Prace Filologiczne” 1893, s. 905-936.
• Oracki T., Dyskusje i polemiki wokół Słownika Stefana Ramułta w latach 1893-1914, „Acta Cassubiana”, t. XVIII, 2016, s. 81-103.
• Pomierska J., Stefan Ramułt i sprawa kaszubska a Akademia Umiejętności – ich udział w rozwoju kaszubologii, w: Kaszubi i Pomorze a Kraków. O zainteresowaniach sprawami kaszubsko-pomorskimi w kręgu Polskiej Akademii Umiejętności, pod red. J. Borzyszkowskiego, PAU, Kraków 2016, s. 103-132.
• Popowska-Taborska H., Boryś W., Leksyka kaszubska na tle słowiańskim, Warszawa 1996.
• Popowska-Taborska H., Słownictwo kaszubskie w osiemnastowiecznych porównawczych słownikach Europy i Azji, „Rocznik Slawistyczny”, XLIX, z. 1, 1994, s. 41–46.
• Popowska-Taborska H., Raz jeszcze o materiałach kaszubskich w “Słownikach porównawczych języków i narzeczy Europy i Azji”, „Rocznik Gdański”, LVIII/1, 1998, s. 163–171.
• Mały zbiór wyrazów kaszubskich, mających większe podobieństwo z językiem rosyjskim aniżeli z językiem polskim [F. Ceynowy], oprac. H. Popowska-Taborska, w: Słownik Floriana Ceynowy [Biblioteka Kaszubska] Wejherowo-Rumia-Pelplin 2001.
• Ramułt S., Słownik języka pomorskiego, czyli kaszubskiego, scalił i znormalizował J. Treder według wydań AU z roku 1893 i PAU z roku 1993, Gdańsk 2003, ss. 520; , fototypowe s. 457/IX-520/298 zawierające teksty tylko w wyd. 1, w kolejnych wyd. Wydawnictwa Region stron tych nie ma.
• Słownik Floriana Ceynowy, Biblioteka Kaszubska, Wejherowo-Rumia-Pelplin 2001.
• Kaszubskie słowniki Ramułta po stu latach, w: „Studia Dialektologiczne”, t. I, pod red. B. Dunaja i J. Reichana, Kraków 1996.
• Treder J., Kaszubskie słowniki Ramułta po stu latach, w: „Studia Dialektologiczne”, t. I, pod red. B. Dunaja i J. Reichana, Kraków 1996.
• Treder J., Prejs, Mrongowiusz i Kaszuby, „Pomerania”, 1999, nr 4, s. 43-45.
• Treder J., Piotr I. Prejs i Izmael I. Sriezniewski a Kaszuby, w: 200 лет русско-славянской филологии, „Slavica Tartuensia” V, 2003, s. 228-244. Wersja ang. Piotr Preis, Izmail Sreznevskii, and Kashubia, w: Россия и русские глазами инославянских народов: язык, литература, культура 1. Slavic Eurasia Papers No. 3, Hokkaido University, Sapporo 2010, s. 145-166.
• Treder, Słownik kaszubski Ramułta po stu latach, „Gdańskie Studia Językoznawcze”, t. VI, 1995.
• Treder J. Słowniki językowe kaszubszczyzny (na podstawie tegoż. Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, wyd. 2. popr. i poszerz., Gdańsk 2006, s. 233-240).
• Walkusz J., Piastun słowa. Ks. Bernard Sychta 1907-1982, Gd.-Pelplin 1997.

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski
3. Źródło: Instytut Kaszubski
4. Źródło: Instytut Kaszubski