Tożsamość

Tożsamość Kaszubów, jako grupy żyjącej na obszarze pogranicza społeczno-kulturowego, jest niejednoznaczna i wielopoziomowa oraz nieustannie podlega zmianom. Na jej specyfikę wpływa m.in. fakt zamieszkania przez Kaszubów przed 1939 r. w różnych organizmach państwowych, co skutkowało posiadaniem przez nich różnego statusu prawnego i świadomości grupowej, a po 1945 r. fakt zamieszkiwania w różnych jednostkach administracyjnych. Istotne znaczenie ma także zasiedziałość terytorialna, obecnie w zdecydowanej większości w jednym województwie, tj. pomorskim oraz funkcjonowanie ruchu kaszubskiego i własnej organizacji regionalnej Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, a także wykształcenie własnych elit i inteligencji kaszubskiej, skupionej w dużej mierze w stowarzyszeniu Instytut Kaszubski.

Niewątpliwie na tożsamość kasz. wpłynęło wielowiekowe oddziaływanie trzech głównych kultur na Pomorzu, tj. polskiej, niemieckiej i kaszubskiej, wpływ katolicyzmu i ewangelicyzmu, skomplikowane procesy narodowościowe na Pomorzu w XIX w. oraz powojenna polityka władz pol. dotycząca niwelowania zróżnicowań regionalnych.

Zasadniczo można wyróżnić pewne cechy specyficzne tożsamości etnicznej i/lub narodowej Kaszubów. Jej istotą jest ciągłość i zmiana (taki podtytuł nosi kluczowa książka B. Synaka: Kaszubska tożsamość. Ciągłość i zmiana: studium socjologiczne, Gdańsk 1998). Tożsamość kasz. jest najczęściej podwójna i występuje w różnych konfiguracjach, zasadniczo pol.-kasz. lub kasz.-pol. Identyfikacja z kaszubskością występuje najczęściej na poziomie etnicznym, zaś z polskością na poziomie narodowym, obywatelskim. Podwójna tożsamość Kaszubów nie jest procesem sprzecznym, ponieważ zachodzi na zupełnie odmiennych poziomach odniesienia – narodowym i etnicznym.

Kluczowa dla kształtowania się tożsamości kaszubskiej, jednostkowej i grupowej, jest rola wartości rdzennych, czyli najważniejszych. Wśród Kaszubów występuje zwarty kompleks wartości rdzennych, takich jak: język kaszubski, religia katolicka, pamięć zbiorowa, pochodzenie („więzy krwi”) oraz terytorium. Język kaszubski i religia nabrały szczególnego znaczenia dla wyborów tożsamościowych Kaszubów głównie w XIX w., w okresie Wiosny Ludów, kiedy nie mieli dostatecznie silnego i ukształtowanego poczucia tożsamości i wspólnoty etnicznej. Wówczas na terenach zamieszkałych przez Kaszubów katolicyzm i księży posługujących się językiem pol. i kasz. utożsamiano z polskością, a protestantyzm z niemieckością. Stąd utrwalił się stereotyp Polaka-katolika i Niemca-ewangelika. Wtedy też m.in. za sprawą F. Ceynowy pojawiła się „kwestia kaszubska”, zrodził się kasz. ruch etniczno-regionalny, który włączył się do nurtu niepodległościowego narodu pol. jako całości.

O ile badania socjologiczne, prowadzone w latach 80. i 90. XX w., wykazały, że język kasz. stanowił dla Kaszubów istotną wartość i powszechną formę komunikowania w rodzimej społeczności, o tyle w XXI w. język kasz. traci funkcję wartości centralnej i funkcjonuje głównie w sferze symbolicznej. Badania socjologiczne potwierdzają bowiem, że w kształtowaniu tożsamości kasz. nastąpiło przesunięcie kluczowej dotychczas funkcji językowej w stronę kryteriów genealogicznych i zamieszkiwania na obszarze kasz. Podobnie jest z religią katolicką, która pełni funkcję szczątkowej wartości rdzennej. Jest to po części także efekt polityki asymilacyjnej prowadzonej przez władze pol. po 1945 r. Kaszubi podzielili los wszystkich innych grup pragnących zachować swoją kulturową, etniczną i językową odrębność. Dlatego dyskusje nad statusem kaszubszczyzny miały wówczas także wymiar polityczny i prestiżowy.

Występuje zatem obustronna zależność, w której waloryzacja kaszubszczyzny wpływa na prestiż grupowy i niwelowanie kompleksu kaszubskiego, a wysoki status i znaczenie grupy wspiera status języka kasz. Elity kasz. podejmowały w ciągu powojennych dekad świadome, konsekwentne i zinstytucjonalizowane działania zmierzające do uznania języka kasz. Ukoronowaniem tych starań jest przyznanie kaszubszczyźnie statusu jedynego, jak dotąd, języka regionalnego w Polsce, na mocy Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z dnia 6.01.2005 r. W odniesieniu do języka kasz. oznaczało to uregulowanie zasad związanych z jego używaniem, tj. z procedurami związanymi z nauczaniem j. kasz. i w j. kasz., używaniem dodatkowych tradycyjnych nazw miejscowości, ulic i obiektów fizjograficznych w języku kasz., posługiwaniem się językiem pomocniczym (kaszubskim) przed organami gminy, prawem do używania pisowni imion i nazwisk zgodnie z zasadami pisowni j. kasz. W myśl przepisów Ustawy z 2005 r. to język kasz., a nie Kaszubi jako grupa, został objęty ustawową ochroną i regulacjami. Od tego czasu realizowanie praw językowych Kaszubów w znaczącym stopniu nabrało tempa i zyskało na jakości, co ma wpływ na wzrost akceptacji tożsamości kasz.

Istotą tożsamości kasz. jest poczucie przynależności grupowej, bycia Kaszubą. Wyrazem tego jest częste uważanie się za innego Polaka, co oznacza identyfikację w kategoriach nie tylko Kaszuby, ale przede wszystkim polskiego i nie-niemieckiego Kaszuby. Ta cecha najsilniej wyróżnia Kaszubów spośród innych grup ludności rodzimej, bowiem w zdecydowanej większości pozostali przy narodowej opcji pol. Podkreślanie swojej polskości przez Kaszubów jest także przejawem tożsamości postkolonialnej, w której postrzegają oni siebie jako bardziej pol., niż są za takich uważani przez otoczenie. Jednocześnie kultura pol. jako dominująca nie jest postrzegana jako obca przez zdecydowaną większość Kaszubów. Pod tym względem wyjątkiem są osoby o kasz. identyfikacji narodowej, jako jedynej, związane z Kaszëbskô Jednota. Nieliczni Kaszubi stali się po 1989 r. członkami mniejszości niem. na Pomorzu Gd. (→ Niemcy na Kaszubach). Związane jest to z faktem, iż na Pomorzu Gd. w skład mniejszości niem. wchodzą Kaszubi zamieszkali na terenach należących przed 1939 r. do Niemiec jak i Kaszubi zamieszkali na obszarze międzywojennego województwa pom. Motywy członkostwa Kaszubów w stowarzyszeniu mniejszości niem. nie mają wymiaru czysto tożsamościowego (narodowościowego), lecz uwarunkowane były głównie społeczno-ekonomicznie, traktowane jako rodzaj odreagowania i rekompensaty za krzywdy wojenne i doznane w okresie PRL-u. Wśród części Kaszubów, zwłaszcza młodego pokolenia oraz neofitów, występuje zjawisko tzw. tożsamości opancerzonej, przejawiającej tendencje do nadawania grupie zamkniętego, izolowanego statusu.

Złożona tożsamość kasz. ujawniła się w wynikach Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 i 2011 r. (→ statystyka Kaszubów). Pomijając kwestie metodologii spisowej, część osób zadeklarowała w spisach kaszubską opcję narodową, odpowiednio 5062 i 16 377 osób (identyfikacja pierwsza i zarazem jedyna). W kontekście wyników spisowych uaktywniło działalność Stowarzyszenie Osób Narodowości Kaszubskiej Kaszëbskô Jednota. Złożoność i wielopoziomowość kasz. tożsamości przedstawił Tomasz Słomczyński w wydanym w 2021 r. zbiorze opowiadań Kaszëbë.

Wyrazem tożsamości kaszubskiej, i zarazem ją kształtującą, są symbole grupowe. Przyczyniają się one do utrzymania spoistości grupowej i międzypokoleniowej transmisji kultury. Na kasz. symbole grupowe składają się herb-godło i flaga kasz., hymn kasz. (→ hymny kaszubskie), oraz szereg rytuałów, miejsc, postaci i wydarzeń istotnych dla kultury kasz. Herbem Kaszub jest czarny gryf z wzniesionymi skrzydłami, z wysuniętym językiem koloru czerwonego, na złotym tle, który jest także oficjalnym godłem ZKP. Symbolika gryfa jest silnie utrwalona na Pomorzu i w ruchu kasz.-pom., m.in. na sztandarach, pieczęciach i odznakach, nazewnictwie organizacji, w herbie województwa gdańskiego z 1996 r. oraz w herbie województwa pom. w 2002 r., a także w wielu historycznych herbach kasz. i pom. miast. Flaga kasz. związana jest z herbem, u góry ma kolor czarny, na dole żółty (złoty). Flaga widoczna jest zarówno podczas imprez organizowanych przez ZKP, jak i podczas pielgrzymek, imprez sportowych (→ sport na Kaszubach po 1945 r.) itp. W wielu miejscowościach na Kaszubach flaga kasz. wisi stale obok flagi państwowej i lokalnej. Barwy kasz., czarna i żółta oraz gryf są coraz bardziej powszechne w krajobrazie kulturowym Kaszub i Pomorza, używane są w różnych formach, miejscach i przy najróżniejszych okazjach, np. na koszulkach, naklejkach na samochodach, na czapkach, szalikach, krawatach, kubkach, publikacjach, długopisach, gadżetach turystycznych itp. Z kolei hymnem kasz. jest utwór muzyczny pt. Hymn kaszubski, skomponowany przez F. Nowowiejskiego, wykonywany do słów zaczerpniętych z Marsza Kaszubskiego opublikowanego w 1880 r. w epopei Ò panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë jachôł, której autorem jest H. Derdowski. Słowa hymnu, zaczerpnięte z refrenu, stanowią swoisty manifest tożsamości kasz. 21.01.2017 r. Rada Naczelna ZKP przyjęła uchwałę w sprawie hymnu kasz., w której zaleca strukturom ZKP wykonywanie przynajmniej pierwszej zwrotki i refrenu ww. utworu według współczesnej pisowni kasz. Część osób i środowisk kaszubskich uznaje za swój hymn powstałą w 1954 r. pieśń Zemia rodnô, której autorem jest J. Trepczyk.

Bodaj najbardziej dyskusyjnym i wzbudzającym emocje symbolem Kaszubów jest stolica (→ stolice Kaszub). Dyskusja na ten temat, trwająca wiele dziesięcioleci, stała się zarówno przedmiotem sporów, np. między Kościerzyną a Kartuzami, jak i obiektem humorystycznych rozważań.

Coraz częściej za stolicę Kaszub uznawany jest Gdańsk.

Aktywność Kaszubów w zakresie umacniania sfery symbolicznej, jaką można zaobserwować po 1989 r., zwłaszcza na początku XXI w., jest istotnym elementem podkreślającym, kreującym i wzmacniającym tożsamość kaszubską. Z jednej strony działania te są spontaniczne, z drugiej strony wyzwalane są przez instytucje ruchu kaszubskiego i elity kaszubskie.

Magdalena Lemańczyk

Bibliografia:

• Galus H., Kaszubi w zbiorowości społecznej Pomorza po 1945 r. – kontynuacja tożsamości, „Przegląd Zachodni”, 1990, nr 2.
• Kożyczkowska A., Kaszubszczyzna. Pedagogicznie o języku i tożsamości, Gdańsk 2019.
• Mazurek M., Język, przestrzeń, pochodzenie. Analiza tożsamości kaszubskiej, Gdańsk 2010.
• Obracht-Prondzyński C., Kaszubi „inni swoi”, czyli o problemie bycia „normalnym Polakiem”, w: Jak się dzielimy i co nas łączy?, red. M. Głowacka-Grajper, E. Nowicka, Kraków 2006.
• Obracht-Prondzyński C., Kaszubi – między dyskryminacją a regionalną podmiotowością, Gdańsk 2002.
• Synak B., Kaszubska tożsamość. Ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne, Gdańsk 1998.
• Słomczyński T., Kaszëbë, Wołowiec 2021.

Ikonografia:

1. Fot. Kazimierz Rolbiecki.