Gryfia / Greifswald

« Powrót do listy haseł

Jest to jedno z najważniejszych historycznie miast Pomorza. Spełnia funkcję ważnego ośrodka miejskiego (wg danych z 2008 r. zamieszkuje go ok. 50 tys. mieszkańców) w północnoniemieckim kraju związkowym Meklemburgia-Pomorze Przednie także jest siedzibą powiatu. Leży nad rzeką Ryck, w odległości kilku kilometrów od Zatoki Greifswaldzkiej przynależnej do Morza Bałtyckiego.

Miejscowość założyli cystersi w 1199 r. wraz z budowanym wówczas klasztorem. Nazwa Greifswald wiązała się z właścicielami gruntów – dynastią →Gryfitów – oraz lesistą wówczas okolicą. W 1250 r. Gryfia otrzymała prawa miejskie (lubeckie) z rąk księcia pomorskiego Warcisława III (1211-1264). Już w 1283 r. przystąpiła do Hanzy, szybko również uzyskała przywilej (1296) zwalniający mieszkańców ze służby wojskowej w oddziałach książąt pomorskich. Potwierdzeniem wysokiej rangi miasta i wyrazem ambicji rajców oraz rodzimej dynastii Gryfitów było ufundowanie w poł. XV w. (1456) uniwersytetu, który był pierwszym tego typu ośrodkiem na Pomorzu. Gryfia była miastem Księstwa Pomorskiego aż do wojny trzydziestoletniej, która przyniosła załamanie dotychczasowej koniunktury. W 1627 r. miasto zostało zajęte przez wojska Świętego Cesarstwa Rzymskiego, lecz w 1631 r. przejęli je Szwedzi. Zgodnie z ustaleniami pokoju westfalskiego w 1648 r. Gryfia została włączona w terytorium Pomorza Szwedzkiego, a więc znalazła się w obrębie królestwa Szwecji. Panowanie Szwedów nie uchroniło miasta od pożarów w 1713 i 1736 r., choć jednocześnie to właśnie wtedy, w 1763 r., założono imponujący miejski ogród botaniczny. W 1815 r. Szwecja zrzekła się terytorium, które uzyskała na mocy pokoju westfalskiego. Przypadło ono królestwu Prus, które ustanowiło w tym regionie prowincję Pomorze. Po dalszych przekształceniach państwa pruskiego prowincja z Gryfią/Greifswaldem stała się w 1871 r. częścią zjednoczonych Niemiec, aż do zakończenia II wojny światowej. W latach 1949-1990 Gryfia/Greifswald wraz z całym Pomorzem Przednim była częścią Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Samo miasto w tym czasie i latach późniejszych (1947-2012) było siedzibą władz Pomorskiego Kościoła ewangelickiego, a od 1950 r. jego biskupów. Poza tym w mieście znajduje się Sąd Finansowy i Sąd Administracyjny dla całego kraju związkowego.

Il. 1. Gryfia w XVII wieku

Jednym z najważniejszych, a przy tym najstarszych obiektów historycznych Gryfii jest klasztor w Eldenie (obecniedzielnica miasta). To tutaj cystersi założyli klasztor, którego patronką była św. Hilda, potem zaś św. Eldena. Dla kultury polskiej to miejsce jest ważne ze względu na grób Anny Jagiellonki (1476-1503), córki Kazimierza Jagiellończyka, która była żoną Bogusława X (1454-1523). Natomiast dla historii Pomorza istotne jest to, iż w Eldenie znajdują się pochówki kilku innych Gryfitów: Warcisława III, Bogusława VI (1354-1393), Warcisława VI (1346-1394) oraz Eryka II (1418-1474). Klasztor w Eldenie stał się w XIX w. przedmiotem zachwytu znanego malarza okresu romantyzmu Caspara Davida Friedricha (1774-1840), urodzonego zresztą w Gryfii, który wielokrotnie przedstawiał ruiny cysterskie na swoich symbolicznych obrazach. Współcześnie na terenie dawnego klasztoru odbywają się letnie festiwale muzyki jazzowej lub rockowej oraz inne wydarzenia kulturalne.

Najstarszym z dominujących nad Gryfią budynków gotyckich jest kościół pw. Maryi Panny z poł. XIII w. –duża trzynawowa świątynia typu halowego, zwana ze względu na proporcje architektoniczne „Grubą Marią”. Z najstarszego wyposażenia zachowały się do dziś trzy dzwony oraz freski o tematyce pasyjnej. W świątyni znajduje się również ambona z 1587 r. z wizerunkami reformatorów chrześcijaństwa: Marcina Lutra, Filipa Melanchtona i Jana Bugenhagena. Można tu ujrzeć także nagrobek fundatora uniwersytetu w Greifswaldzie Heinricha Rubenowa. Inną budowlą gotycką Gryfii jest katedra pw. św. Mikołaja z 2 poł. XIII w. Wezwanie zawdzięcza patronowi marynarzy i kupców.

Imponującą formę świątynia uzyskała w XV w., kiedy nadano jej status kolegiaty dla powstałego wówczas uniwersytetu, a następnie status katedry. Najbardziej efektownym wyrazem tego czasu jest ukończenie na początku XVI w. 120-metrowej wieży kościoła. Po II wojnie światowej świątynia stała się siedzibą biskupa Pomorskiego Kościoła Ewangelickiego. Trzecią, i najmniejszą, świątynią gotycką Gryfii jest kościół pw. św. Jakuba Apostoła, także z 2 poł. XIII w. To konstrukcja halowa o trzech nawach, mocno zniszczona w XIX w., a zatem dzisiaj pozbawiona bogatego wyposażenia, poza chrzcielnicą z XIII w. Kształt kościoła można odnaleźć, przyglądając się kilku pracom Caspara Davida Friedricha. Wszystkie ze średniowiecznych kościołów Gryfii znajdują się na trasie Europejskiego Szlaku Gotyku Ceglanego, samo zaś miasto leży na przybałtyckim szlaku św. Jakuba, prowadzącym do Santiago de Compostella.

Il. 2. Ratusz w Gryfii

Istniejący dziś w barokowej formie z XVIII w. ratusz miejski pierwotnie zbudowano w stylu gotyckim. Wyróżnia się on ceglastą barwą i rytmem podcieni. Znajduje się w centrum historycznego rynku, wciąż otoczonego pierzejami gotyckich kamienic. Tak wiekowej formy architektonicznej nie ma już siedziba Uniwersytetu w Gryfii, zbudowana w stylu północnego baroku. Uniwersytet powstał w 1456 r. za sprawą wysiłków burmistrza miasta Heinricha Rubenowa (1400-1462) i biskupa kamieńskiego Henninga Iwena (koniec. XIV w. – 1469). To właśnie ten ostatni, wraz ze swoim biskupem pomocniczym Albrechtem Katschenem, uroczyście poświęcił uniwersytet w obecności księcia pomorskiego Warcisława IX (1400-1457) i miejskich rajców. Biskup Iwen został patronem i pierwszym kanclerzem uniwersytetu, natomiast Heinrich Rubenow donatorem i pierwszym rektorem. Związki z nowopowstałą uczelnią utrzymywał również włocławski biskup pomocniczy Mikołaj Rusin (?–1474), będący opatem klasztoru cysterskiego w Oliwie – który w czasach zamieszkiwania na terenie Pomorza Przedniego stał się w 1464 r. jednym z donatorów uniwersytetu w Gryfii. Uczelnia powstała od razu w pełnej formie organizacyjnej, tj. z wydziałem teologicznym. już na samym początku przyciągała też nie tylko Pomorzan, ale i Skandynawów. Od 1539 r. uniwersytet zyskał wyraźnie protestancki charakter, zaś dzięki nadaniom książąt pomorskich, a zwłaszcza Bogusława XIV, wydatnie się wzbogacił, stając się najzasobniejszym w dobra ziemskie uniwersytetem na północy Europy. Od 1815 r. uniwersytet wchodził w skład państwa pruskiego, został wówczas zreformowany i uzupełniony o nowe wydziały. W 1933 r. uniwersytetowi nadano imię Ernsta Moritza Arndta (1769-1860), romantycznego poety i pisarza, którego twórczość była tendencyjnie wykorzystywana przez propagandę nazistowską, a później socjalistyczną. W okresie Niemieckiej Republiki Demokratycznej do struktur Uniwersytetu dołączono istniejącą od 1835 r. Akademią Rolniczą Greifswald-Eldena. W 1990 r. uczelnię w Gryfii ponownie zreformowano, uwspółcześniając model jej funkcjonowania do wzorców zachodnich. W 2017 r. na skutek dyskusji w środowisku uniwersyteckim zrezygnowano z patronatu Arndta, uznając jego poglądy i pisma za zbyt kontrowersyjne. Na uniwersytecie w Greifswaldzie studiowali m.in. Jan Bugenhagen (1485-1558, czołowy przedstawiciel wczesnego protestantyzmu, organizator życia Kościołów ewangelickich w północnych Niemczech, Danii i na Pomorzu), Jan Fryderyk (1542-1600, książę pomorski z rodu Gryfitów), Caspar Movius (1610–1667, kompozytor niemieckiego baroku, działający głównie w Stralsundzie/Strzałowie); Hugo Lemcke (1835-1925, niemiecki historyk, propagator pomorskiego dziedzictwa kulturowego), Jonathan A.A. Paul (1853-1931, pionier Kościoła Zielonoświątkowego w Niemczech). Wykładał tutaj Johannes Micraelius (1597-1658, niemiecki historyk, filozof, teolog i poeta), rektorem był Ernest Bogusław von Croy (1620-1684, biskup kamieński, książę Croy i Aerschot, margrabia Hawru, hrabia Fontenoy i Bayon, namiestnik Pomorza Środkowego i namiestnik generalny Prus). Uczelnia doczekała się również dwóch noblistów: Gerharda Domagka (w dziedzinie medycyny) oraz Johannesa Starka (w dziedzinie fizyki). Co do spraw kaszubskich pracownicy naukowi Uniwersytetu w Gryfii niejeden raz uczestniczyli w projektach badawczych oraz konferencjach poświęconych historii Pomorza i Kaszub (np. prof. Lutz Oberdörfer), zaś uczelniane zbiory biblioteczne zawierają cenne pomeranica (zob. egzemplarze druków →Krofeya lub →Pontanusa).

Z historycznych obiektów Gryfii malowniczo prezentują się miejscowe spichlerze z XVIII i XIX w. oraz zwodzony most (Wiecker Brücke) w stylu holenderskim z 1887 r., zbudowany nad rzeką Ryck w pobliżu Zatoki Greifswaldzkiej, często malowany lub fotografowany jako wizytówka portowej części miasta.

Il. 3. Tablica poświęcona Aleksandrowi Majkowskiemu na domu w Greifswaldzie, w którym mieszkał podczas studiów.

Najbardziej znaną postacią Gryfii jest Caspar David Friedrich (1774–1840), malarz niemiecki, który w licznych rysunkach i obrazach olejnych przedstawiał Pomorze Przednie i Rugię jako krainę majestatu Boskiego, zapomnianych wydarzeń historii, jako tło dla metafizycznych aktów wtajemniczeń we wszechświat. Odczytując realistyczno-symboliczny aspekt prac Friedricha warto pamiętać, że w takich pracach jak Wędrowiec w cieniu dębów Rugii (1798), Chata ze studnią na Rugii (1802), Mnich nad morzem (1808), Skały kredowe na Rugii (1818), Widok Putbus (1824) stale wraca nasycona słowiańską przeszłością wyspa Rugia, a z kolei na obrazach Opactwo w dębowym lesie (1809), Widok portu (1816), Greifswald w świetle księżyca (1816), Plac targowy w Greifswaldzie (1818), Greifswaldzkie błonia (1820), Ruiny w Eldenie (1825) miasto staje się symbolem bezpiecznego domostwa, port miejski metaforą sytuacji granicznej człowieka, zaś ruiny klasztoru Eldena znakiem życia kontemplacyjnego. Z kolei Morze Bałtyckie to dla Friedricha symbol potęgi Boga i nikłości człowieka, zaś nadmorskie motywy z kotwicą, sieciami czy skałami świadczyły o religijno-egzystencjalnych medytacjach artysty, próbującego opisać relację pomiędzy Naturą-Bogiem a człowiekiem. Dowodzą tego takie prace, jak: Ruiny zamku w Wolgast (1813), Krzyż nad Bałtykiem (1815) lub Wieczór nad Morzem Bałtyckim (1835). W dzisiejszej Gryfii/Greifswaldzie w dawnym domu artysty przy Lange Strasse znajduje się muzeum Caspara Davida Friedricha.

W mieście urodził się także istotny dla literatury niemieckiej pisarz i prowokator Hans Fallada (właśc. Rudolf Ditzen) (1893–1947). Jego utwory pełne satyry, groteski i delirycznych wizji, sprzeciwiające się faszyzującej literaturze politycznej, rozgrywają się niekiedy na niemieckiej prowincji (Pomorzu Przednim, Meklemburgii), która tylko pozornie wydaje się krainą spokoju i ładu, w istocie zaś pełna jest ludzkiej głupoty, zacofania i prymitywnych instynktów.

Dla kaszubskiej pamięci kulturowej o Gryfii ważny jest fakt, iż w latach 1900-1901 studiował tu medycynę →Aleksander Majkowski (1876–1938), pisarz najważniejszy w historii literatury kaszubskiej. W swoich Wspomnieniach stwierdzał, że w sensie socjalno-mentalnym miasto miało na początku XX w. pomorsko-pruską specyfikę kulturową. Najważniejszym dla niego odkryciem tożsamościowym było dostrzeżenie na medalionach umieszczonych w uniwersyteckich krużgankach portretów książąt z dynastii Gryfitów wraz z ich tytulaturą: dux Pomeranorum et Cassuborum lub też et Cassubiae. Stało się to jednym z czynników rozwoju polityczno-identyfikacyjnego Majkowskiego. Najpierw w Berlinie doświadczył specyfiki świata akademickiego i podjął propolską działalność patriotyczną, a w Gryfii zintegrował mentalnie losy Pomorza i Kaszub jako karty historii słowiańskiej, zaś za działalność społeczno-polityczną w studenckiej organizacji „Adelphia” został z miejscowego uniwersytetu usunięty. Obecność Majkowskiego w Gryfii upamiętnia tablica na domu przy Bahnhofstrasse 57, w którym mieszkał kaszubski literat i działacz społeczny w czasach swoich studiów.

We współczesnej kulturze Gryfia pełni ważną rolę także ze względów muzealniczych. W mieście istnieje bowiem Muzeum Pomorza – instytucja programowo zajmująca się archiwizacją, kolekcjonowaniem i opracowywaniem materiałów dotyczących Pomorza, przy czym termin ten dotyczy terytorium od ujścia Reknicy na zachodzie, po ziemię lęborsko-bytowską na wschodzie. Muzeum powstało dzięki powołanej w 1996 r. Fundacji Muzeum Pomorza (Stiftung Pommersches Landesmuseum), która ogniskowała aktywność wielu środowisk dążących do powstania jednego ośrodka, przybliżającego historię, kulturę i sztukę Pomorza. Miasto Greifswald przekazało siedzibę dla nowej placówki oraz miejskie zbiory historyczne, a uniwersytet wniósł do kolekcji muzealnej swoje najcenniejsze dzieła sztuki. Finansowo, administracyjnie i zarządczo wsparły powstanie muzeum niemieckie władze federalne oraz zarząd kraju związkowego Meklemburgia – Pomorze Przednie. Ze względu na specyfikę regionu do współtworzenia Muzeum zaproszono również instytucje z Polski i Skandynawii. W 2000 r. otwarto pierwszy oddział muzealny, czyli galerię malarstwa. W 2005 r. oddano do użytku cały kompleks muzealny, złożony z sześciu budynków. Obecnie jest to jednostka dysponująca największą w Niemczech i większą niż jakiekolwiek muzeum w Polsce kolekcją pomeraników. Można tu zatem zwiedzić stałą wystawę poświęconą historii Pomorza (z podziałem na kilka epok, od prehistorii do współczesności, z takimi eksponatami jak np. opona Croya z portretami Gryfitów czy mapa Księstwa Pomorskiego Lubinusa), a także dziełami malarstwa od okresu baroku do XX w. (autorstwa takich artystów jak Philipp Otton Runge, Caspar David Friedrich, Johann Gottfried Quistorp, Vincent van Gogh, Max Libermann, Max Pechstein czy Aleksiej von Jawlenski). Na terenie greifswaldzkiego muzeum znajdują się także ogrody kontynuujące średniowieczne założenie, którego dokonali franciszkanie w chwili tworzenia konwentu w 1262 r. W 1491 grunty klasztorne powiększono dzięki nadaniu zakonnikom sadu przez Katharinę Rubenow. Dzisiejsze budynki muzealne stoją właśnie na terenach poklasztornych.

Oprócz wiodącej działalności muzeum w Gryfii, czyli prezentowania pomorskiej historii i kultury, jednostka pełni również funkcję międzynarodowego forum kontaktów naukowych i artystycznych, miejsca spotkań i dyskusji w przestrzeni basenu Morza Bałtyckiego, co sprzyja realizacji projektów transgranicznych, głównie niemiecko-polsko-szwedzkich. Muzeum (i działający przy nim Referat ds. Kultury Pomorza) wydaje również współczesne prace historyczne, które mają znaczenie popularyzacyjne oraz świadczą o ambitnych programach badawczych, realizowanych nie tylko na gruncie nauki niemieckiej, ale polskiej, kaszubskiej i skandynawskiej.

Daniel Kalinowski

Bibliografia:

  • Die Bau- und Kunstdenkmale in Mecklenburg-Vorpommern, Vorpommersche Küstenregion, Stralsund – Greifswald – Rügen – Usedom, opr. Landesamt für Denkmalpflege, Berlin 1995.
  • Kozłowski K., Podralski J., Gryfici. Książęta Pomorza Zachodniego, Szczecin 1985.
  • Pomorze Zachodnie poprzez wieki, red. J. M. Piskorski, Szczecin 1999.
  • Rymar E., Rodowód książąt pomorskich, Szczecin 2005.
  • Schmidt R., Das historische Pommern. Personen. Orte. Ereignisse, Wien-Köln-Weimar 2009.

Netografia:

www.pommersches-landesmuseum.de

Ikonografia:

  1. Źródło: Instytut Kaszubski
  2. Źródło: Instytut Kaszubski
  3. Źródło: Instytut Kaszubski

« Powrót do listy haseł