Jeziora

Jeziora stanowią znak rozpoznawczy i bogactwo Kaszub, a także element dziedzictwa kulturowego. Z wieloma z nich związane są legendy i opowieści, które weszły też do literatury kaszubskiej.

Akwenów o powierzchni większej niż 1 ha jest tu ponad tysiąc, a wszystkich ponad trzy tysiące. Tylko w powiecie kościerskim jest ok. 240 jezior, w kartuskim 173 jeziora o powierzchni przekraczającej 1 ha i kilkaset mniejszych, w powiecie chojnickim ok. 80 jezior, zaś w wejherowskim 41 jezior. Najbardziej znane i największe z kaszubskich jezior to jezioro Wdzydze na południu regionu, Jeziora Raduńskie w środkowej części i Jezioro Żarnowieckie na północy. Jezioro Wdzydze, nazywane też Kaszubskim Morzem, ma powierzchnię 1417 ha (według niektórych źródeł 1445,3 lub nawet 1455,6 ha), a jego głębokość dochodzi do 70 m. Kształtem przypomina krzyż, którego ramiona na osi północ-południe mają długość 11 km, zaś na osi wschód-zachód 9 km. Każde z ramion ma swoją nazwę – północne nazywa się Jelenie, wschodnie Gołuń, zachodnie Radolne, zaś największe ramię południowe nosi nazwę Wdzydze. To ostatnie bardzo długo nazywane było Wielką Wodą lub Szerzawą. Zalesione w dużej części brzegi jeziora Wdzydze wznoszą się 7-10 m na jego powierzchnię. Przez jezioro przepływa rzeka Wda, a miejsce spotkania czterech ramion nazywane jest Krzyż. Jezioro Wdzydze po raz pierwszy pojawiło się w dokumencie z 1258 r. wystawionym przez księcia tczewskiego Sambora II, w którym przyznał klasztorowi cystersów z Pelplina prawo do połowu ryb w części Jeziora Wdzydzkiego nazywanego Gołuń. Nadanie to potwierdził następnie w 1284 r. książę gdański Mestwin II. Prawo klasztoru kwestionował starosta kościerski, toteż w 1549 r. król Zygmunt August powołał specjalną komisję, która rozstrzygnęła spór na korzyść klasztoru. W spisanym na tę okoliczność dokumencie nazwę jeziora zapisano jako Wdzidzek. Ponadto klasztor zyskał prawo zbierania suchych gałęzi na opał w lesie przylegającym do jeziora.

Północne ramię, czyli Jeleń jest najwęższe, jego szerokość nie przekracza 500 m, zaś długość 3,5 km. Znajduje się na nim niewielka wyspa nazywana Ostrówkiem. Na zachodnim brzegu tej odnogi leży miejscowość Czarlina, a w niej gospodarstwo rybackie zajmujące się połowami i gospodarką rybną na całym Jeziorze Wdzydzkim. Nieco krótsze od północnego Jelenia jest zachodnie ramię Radolne (3 km długości). Ramię to od Wielkiej Wody oddziela Półwysep Kozłowiec. Najdłuższe ramię jeziora Wdzydze, czyli Wielka Woda rozciąga się na długości 8 km, zaś jego szerokość wynosi 3 km.

Na jeziorze znajduje się kilka wysp – największa z nich to Ostrów Wielki o długości 3 km. Wyspa jest zamieszkała – informacja o znajdującym się tam zabudowaniu pochodzi z 1820 r., natomiast przed II wojną światową zamieszkiwało ją 20 osób. Życie mieszkańców wyspy w początkach lat 80. XX w. zafascynowało dziennikarza i pisarza E. Szczesiaka, który opisał je w reportażu pt. Wyspa jak marzenie (Gdańsk 1982), a następnie w książce pod tym samym tytułem (Gdańsk 1996). Z kolei wyspa Glonek została uwieczniona w powieści A. Majkowskiego Żëce i przigodë Remusa. Wyspa ta według legendy miała być miejscem, gdzie po raz pierwszy spotkali się i zapałali do siebie uczuciem malarka T. Fethke i nauczyciel I. Gulgowski. Naprzeciw Wdzydz Tucholskich znajduje się wyspa Sorka o charakterystycznym kształcie ściętego stożka. Z wyspą związana jest legenda o powstaniu jeziora Wdzydze. Według niej w czasach, kiedy jeszcze nie było jeziora, w zamku mieszkał młody książę Sorka. Polując w lesie, znalazł się nad brzegiem małego wówczas jeziora i zobaczył po drugiej stronie rusałkę wodną Wdzydzanę, o której istnieniu mówiły ludowe podania. Mimo że po krótkiej chwili zniknęła, zrobiła na nim duże wrażenie. Książę zebrał poddanych i polecił im kopać w miejscu, w którym zniknęła. Przekopali duży obszar, który zapełnił się wodą, a rusałki nie znaleźli. Po pewnym czasie ukazała się księciu w jeszcze innych miejscach, gdzie też polecił kopać. Rowy i doły zalewała woda, a Wdzydzany nie znaleziono. Minęło dużo czasu, nim Sorka zrozumiał, że gonił za ułudą. Jednak coś po sobie zostawił – jezioro Wdzydze nazwane tak od imienia rusałki, której bezskutecznie poszukiwał przez większość życia.

Nad Jeziorem Wdzydzkim znajduje się wieś Wdzydze Kiszewskie, w której małżeństwo Gulgowskich założyło Muzeum Kaszubskie. Zdaniem A. Majkowskiego: „Tam nad Jeziorem Wdzydzkim duch kaszubski się odrodził. (…) We Wdzydzach zabłysło zorze wskrzeszenia kaszubszczyzny”. Dzieło Gulgowskich kontynuuje Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny.

Na południowo-zachodnim krańcu Kaszub znajdują się dwa przepływowe jeziora rynnowe. Większe z nich to Jezioro Charzykowskie o powierzchni ok.1360 ha, które w latach międzywojennych stało się znanym ośrodkiem żeglarskim. Także obecnie odbywają się tam imprezy żeglarskie, w tym Festiwal Piosenki Żeglarskiej. Jezioro Charzykowskie łączy się Jeziorem Karsińskim. To w nim, według miejscowych opowieści, znajduje się zbiorowa mogiła powstańców kaszubskich z 1863 r. Według rozpowszechnionych na Kaszubach i na całym Pomorzu legend w wodach wielu jezior znajdują się zatopione dzwony, rozbrzmiewające co jakiś czas. Ukrywali je mieszkańcy, chcąc uchronić przed grabieżą ze strony najeźdźców, a zwłaszcza Szwedów, lub też zatonęły razem z najeźdźcami. Wierzono, że z głębi jezior, np. w Gostomiu i Chmielnie, odzywają się głosy mówiące: Godzëna jidze a Ë łovieka ńi ma. Jeśli ktoś przechodzący lub przejeżdżający tamtędy usłyszał ten głos, to rzucał się w wody jeziora. Nad Jeziorem Karsińskim znajduje się turystyczna wioska Swornegacie, w której prężnie działa Kaszubski Dom Rękodzieła Ludowego.

Również Kaszuby środkowe obfitują w jeziora. Grupa jedenastu jezior rynnowych tworzy tzw. Kółko Raduńskie. Siedem z nich: Stężyckie, Raduńskie Górne, Raduńskie Dolne, Kłodno, Małe Brodno, Wielkie Brodno i Ostrzyckie łączy rzeka Radunia. Mowa tu o najbardziej malowniczej części Kaszub nazwanej Szwajcarią Kaszubską. Największe z nich to Jezioro Raduńskie Dolne, o powierzchni 737 ha, mniejsze Raduńskie Górne ma powierzchnię 392 ha. Z jeziorami Kółka Raduńskiego i leżącymi nad nimi miejscowościami związanych jest szereg opowieści i legend. O jeziorze Kłodno, nad którym położona jest duża wieś Chmielno, mówi legenda o utopionej córce pogańskiego księcia i zatopionych dzwonach, które odzywają się co jakiś czas. Inna legenda mówi, że na przesmyku między jeziorami Kłodno i Białe stał zamek należący do księżniczki pomorskiej Damroki. Pewnego razu trzej rybacy wyłowili złote drzwi z zamku, po czym zaczęli się kłócić, do którego należy skarb. W tym momencie sieć pękła i drzwi utonęły już na zawsze w jeziorze. Wspomniana w legendzie Damroka była postacią autentyczną, córką Świętopełka, ufundowała kościół w Chmielnie, zmarła w klasztorze w Żukowie w 1224 r.

Na północy Kaszub, w powiecie wejherowskim, znajduje się rynnowe Jezioro Żarnowieckie (kasz. Žarnowsãë Jezoro), którego powierzchnia jest nieco mniejsza niż jez. Wdzydze i wynosi 1431 ha. Należy ono do akwenów stosunkowo płytkich. Jego maksymalna głębokość wynosi 19,4 m. Przez jezioro przepływa rzeka Piaśnica, wpadająca do Morza Bałtyckiego. Historia Jeziora Żarnowieckiego związana jest z klasztorem cysterek, a następnie benedyktynek. Ok. 1215 r. książę pomorski Subisław nadał Żarnowiec i okolice opactwu cystersów w Oliwie z przeznaczeniem na klasztor żeński. Od ok. 1267 r. w Żarnowcu istniał już konwent cysterek, podlegający opactwu w Oliwie. Klasztor żarnowiecki był przez wieki głównym właścicielem jeziora, a o powstaniu jeziora mówi legenda, według której z Żarnowca przed świętami Bożego Narodzenia szły dwie zakonnice. Na drodze prowadzącej przez las napadli na nie dwaj Krzyżacy z zamku w Pucku. Siostry wezwały Boga na pomoc. W tym momencie ziemia się pod nimi zatrzęsła, rozstąpiła i powstało jezioro. Utopili się w nim obaj napastnicy, natomiast siostry woda wyrzuciła szczęśliwie na brzeg (Sychta). Po kasacie klasztoru przez władze pruskie w 1834 r. Jezioro Żarnowieckie przeszło w ręce prywatnych właścicieli, w tym A. Ceynowy (do 1882 r.), który podzielił je między synów. Od 1912 r. właścicielem jeziora był A. Konkol z Nadola. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę po I wojnie światowej Międzynarodowa Komisja Graniczna w 1920 r. ustaliła przebieg granicy polsko-niemieckiej wzdłuż zachodniego brzegu Jeziora Żarnowieckiego i rzeki Piaśnicy. Wyjątek stanowiła włączona do Polski miejscowość Nadole zamieszkała przez Kaszubów, leżąca na zachodnim (niemieckim) brzegu jeziora. Położona niedaleko jeziora miejscowość Żarnowiec znana za sprawą klasztoru i kościoła, w latach międzywojennych stała się miejscowością turystyczną. Przyjeżdżali tu letnicy wypoczywający w pobliskich Dębkach i innych miejscowościach na polskim wybrzeżu.

Po II wojnie światowej Jezioro Żarnowieckie zostało znacjonalizowane – zarządzało nim Państwowe Gospodarstwo Rybackie. W latach 70. XX w. malownicze tereny nad jeziorem stały się miejscem wielkich inwestycji energetycznych. Pierwsza z nich to elektrownia szczytowo-pompowa, wybudowana w latach 1974-1982 w Czymanowie, zmodernizowana w latach 2006-2011 i czynna do dzisiaj. Zbiornik retencyjny powstał na miejscu wsi Kolkowo. Druga z kolei to pierwsza w Polsce elektrownia jądrowa Żarnowiec, budowana w latach 1982-1989 w miejscu zlikwidowanej wsi Kartoszyno. Wody Jeziora Żarnowieckiego miały być wykorzystywane do systemu chłodzenia elektrowni. Jednak transformacja ustrojowa, trudności finansowe, protesty ekologów i mieszkańców spowodowały, że budowę przerwano w 1990 r. Nadal jednak lokalizacja elektrowni jądrowej nad Jeziorem Żarnowieckim jest brana pod uwagę przez władze państwa. Budowa elektrowni spowodowała, iż badania w likwidowanej wsi Kartoszyno, Nadolu i innych przeprowadził w 1972 r. J. Borzyszkowski i studenci Sekcji Etnograficznej Studenckiego Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu Gdańskiego. Zgromadzone przedmioty stanowiły zaczątek i impuls do utworzenia w Nadolu małego muzeum na wolnym powietrzu, obejmującego zagrodę miejscowego „gbura” wraz z obiektami małej architektury, jak: studnia, piwnica, piec chlebowy, wędzarnia, kierat, a także pasieka. Zagroda gburska w Nadolu będąca oddziałem Muzeum Ziemi Puckiej, została otwarta dla zwiedzających w czerwcu 1987 r. Niedawno wzbogaciła się o chatę rybacką i remizę strażacką.

Anna Kwaśniewska

Bibliografia:

• Bogactwo kulturowe i przyrodnicze wsi pomorskiej, red. B. Ditrich, Gdańsk 2007.
• Mamuszka F., Trojanowska I., Kościerzyna i ziemia kościerska, Gdańsk 1972.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, oprac. F. Sulimierski, red. B. Chlebowski, t. XIII, Warszawa 1893.
• Sychta B., Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. II, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969.
• Zorze kaszubskie. Z rękopisu dra Majkowskiego przygotował do druku F[eliks] M[arszałkowski], „Zrzësz Kaszëbsko”, 1939, nr 6/7.

Ikonografia:

1. Fot. Anna Kwaśniewska
2. Fot. Anna Kwaśniewska
3. Fot. Anna Kwaśniewska
4. Fot. Anna Kwaśniewska