Kaszubscy powstańcy

Znane z podręczników historii powstania narodowe nigdy nie objęły ziemi pomorskiej, a tym bardziej Kaszub, tym niemniej wielu młodych Pomorzan i Kaszubów garnęło się do walki powstańczej poza ich rodzinną ziemią, gdy zaszła taka konieczność.

Wybuchowi powstania listopadowego towarzyszył entuzjazm liberałów niemieckich, co nie mogło pozostać obojętne dla bardzo nielicznej pomorskiej inteligencji. Z całych Prus Zachodnich do powstania poszło kilkuset ochotników, głównie z ziemi chełmińskiej. Najsłynniejszym powstańcem listopadowym był seminarzysta z Pelplina, F.K. Malinowski (1808–1881), który uczestniczył w kampanii 1831 r. jako żołnierz 2 Pułku Strzelców Konnych. Do Pelplina powrócił w 1835 r. i trzy lata później uzyskał święcenia kapłańskie. W powstaniu walczyło także siedmiu uczniów chojnickiego gimnazjum: M. Borowski, L.H. Droszewski, J. Płachecki, A. Kliński, K. Pikulski, F. Lewiński i F. Speers. Przypuszcza się, że mogło to być efektem istnienia w chojnickiej szkole tajnej organizacji polskich uczniów (→ filomaci pomorscy). Nie bez znaczenia pozostawał fakt, iż do powstania udał się także ówczesny landrat chojnicki, Polak, właściciel majątku Wielka Klonia k. Wałdowa, H. Kossowski, w którym służył w randze oficera. Rychło też został pozbawiony funkcji pruskiego urzędnika.

Dla ludności Pomorza i Kaszub duże znaczenie miał przemarsz byłych powstańców na zachód, do Francji. Byli powstańcy przemieszczali się głównie trasą Królewiec–Berlin, z pewnością minęli Łąg, Czersk i Rytel. Pamiątką z pobytu na tym terenie grupy byłych żołnierzy, wśród których był poeta W. Pol, jest napisany przez niego wiersz pt. Nocleg w Czersku. Z pewnością jednak nie wszyscy byli powstańcy zamierzali udać się na emigrację, ich niedobitki przez pewien czas ukrywały się na Kaszubach. W gdańskich archiwaliach zachowały się wytyczne władz i meldunki sołtysów dotyczące takich osób. Przykładem może być powstaniec Królikowski, o którego pobycie w Bojanie k. Gdyni meldował odpowiednim władzom sołtys tej wsi w 1836 r.

Jedyną, aczkolwiek zgaszoną w zarodku, próbą powstańczą na Pomorzu były wydarzenia z 1846 r., znane jako wyprawa na Starogard Gdański. Stanowiła ona część wielkiego planu L. Mierosławskiego i Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, mającego na celu wywołanie trójzaborowego powstania o charakterze rewolucji społecznej. Jej najsłynniejszym uczestnikiem był twórca ruchu kaszubskiego F. Ceynowa, lecz obok niego wystąpiło wówczas więcej Kaszubów lub osób mających kaszubskich przodków, których nazwisk w większości nie znamy. Jedynie drukowany akt oskarżenia, noszący tytuł Skarga prokuratora rządowego przy królewskim sądzie kameralnym przeciwko osobom należącym do przedsięwzięcia w celu przywrócenia państwa polskiego… (1847) wylicza kilka osób o kaszubskich nazwiskach: S. Janta (Jenta)-Lipiński z pow. człuchowskiego, L. Goetzendorf-Grabowski z pow. świeckiego czy A. Bach-Lewiński z pow. złotowskiego.

Nieco lepiej rozpoznana jest w nauce sprawa uczestnictwa Kaszubów w powstaniu styczniowym. Najcenniejszą formą pomocy ze strony Prus Zachodnich były wpłacone sumy w ramach podatku narodowego. Za sprawnym poborem daniny narodowej stały konkretne osoby, które czyniły to pod przykryciem oficjalnych organizacji, co i tak nie uchroniło ich przed dekonspiracją i więzieniem. Komisarz wojskowy w Prusach Zachodnich J. Łukaszewski podkreślał szczególną rolę Pomorzanek, pisząc: „Polki z Prus Zachodnich, z małym wyjątkiem, jaśniały pięknością wielkiego poświęcenia dla sprawy narodowej…”. Licznie i w szerokim zakresie w działalność konspiracyjną zaangażowana była rodzina Czarlińskich (→ szlachta kaszubska) z Chwarzna w pow. kościerskim na czele z ojcem Felicjanem (1804–1881), prezesem Towarzystwa Rolniczego Ziemi Kaszubskiej oraz jego synami: Emilem (1833–1913), prezesem Towarzystwa Rolniczego Ziemi Chełmińskiej, Leonem (1835–1918), dziedzicem Dubielna k. Chełmży, który był zaliczany „do najdzielniejszych pracowników organizacji w zaborze pruskim”, Eugeniuszem i Maksymilianem. W pracy na rzecz powstania wykazali się także: M. Borowski z Czarlina w pow. kartuskim, ks. A. Marański z Sulęczyna, J. Tokarski z Wygody k. Kartuz, czy L. Żelewski ze Zdunowic.

Z terenu Kaszub do powstania wyruszyła niemała grupa ochotników, których znaczną część schwytano na próbie przekroczenia granicy z Królestwem Polskim. A. Bukowskiemu udało się zidentyfikować 6 powstańców z Gdańska, tyluż z wejherowskiego, 9 z kartuskiego, 21 z kościerskiego, 29 z chojnickiego. Najsłynniejszym z nich był A. Muchowski (1842–1915), który do powstania poszedł w marcu 1864 r. jako uczeń prymy w gimnazjum chojnickim. Dostał się do niewoli i wiele lat spędził na Syberii, skąd wrócił pieszo, dzięki interwencji posłów polskich (głównie I. Łyskowskiego) w sejmie pruskim. Po powrocie dokończył edukację i został księdzem, a jego ostatnią placówką, w której posługiwał, było Oksywie, gdzie spoczywa.

Kaszubi wzięli również udział w powstaniu wielkopolskim, lecz także w tym przypadku nie dysponujemy pełnymi danymi. Wiadomo, że w powstaniu brał udział J. Karnowski, który pod koniec I wojny światowej przebywał w Poznaniu. Do powstania przeniknęło bardzo dużo młodych mężczyzn z Pomorza, w tym z Kaszub. W sierpniu 1919 r. z byłych powstańców oraz napływających wciąż ochotników z Pomorza utworzono 4 Dywizję Strzelców Wielkopolskich, wkrótce przemianowana na Dywizję Strzelców Pomorskich, która miała wziąć udział w rewindykacji Pomorza. W jej ramach utworzono cztery pułki Strzelców: Toruński, Grudziądzki, Starogardzki i Kaszubski. W tym ostatnim służyli mieszkańcy pow.: puckiego, wejherowskiego, kartuskiego, kościerskiego i człuchowskiego. W chwili przejmowania Pomorza przez Polskę był on jednak w stanie organizacji. Dopiero 5.03.1920 r. został przemianowany na 66 Kaszubski Pułk Piechoty, którego dowódcą został młodokaszuba por. L. Kowalski.

Ulice Powstania Listopadowego, Styczniowego i Wielkopolskiego funkcjonują w Gdańsku i Gdyni. W Chojnicach znajduje się ul. Powstańców Wielkopolskich.

Tomasz Rembalski

Bibliografia:

• Borzyszkowski J., Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. III, Gdańsk 2019
• Bukowski A., Pomorze Gdańskie w powstaniu styczniowym, Gdańsk 1964
• Jasiński J., Pomorze–Kaszuby. Rozprawy, artykuły, recenzje, omówienia, polemiki, Gdańsk 2006
• Tenże, Wyprawa na Starogard Gdański w 1846 roku, „Zapiski Historyczne”, t. 53, 1988, z. 1–2, s. 23–58
• Obracht-Prondzyński C., Jan Karnowski (1886–1939). Pisarz, polityk i kaszubsko-pomorski działacz regionalny, Gdańsk 1999
• Pizuński P., Czarliński Felicjan Schedlin (1804–1881), [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. I, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992, s. 264
• Rembalski T., Pod zaborem pruskim (1772–1920), [w:] Gdynia Zachód. Z przeszłości w przyszłość, red. T. Stegner, Gdańsk–Gdynia 2014, s. 100–156
• Skarga prokuratora rządowego przy królewskim sądzie kameralnym przeciwko osobom należącym do przedsięwzięcia w celu przywrócenia państwa polskiego w jego granicach przed r. 1772 o zbrodnie stanu, [Berlin 1847]
• Wierzchosławski Sz., Czarliński Leon (1835–1918), [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. I, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992, s. 265–266
• Tenże, Polski ruch narodowy w Prusach Zachodnich w latach 1860–1914, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1980

Netografia:

Rezler M., Piechota Wojsk Wielkopolskich, w: Powstanie Wielkopolskie 1918–1919, https://pw.ipn.gov.pl/, [dostęp: 25.11.2019 r.]

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski