Wybicki Józef

Rodzina Wybickich wywodzi się od Bartłomieja Wibe/Wybe, który na początku XVII w. ożenił się z kaszubską szlachcianką (→ szlachta kaszubska) K. Sikorską z Sikorzyna, i tam osiadł. Na Kaszuby najprawdopodobniej przybył z Żuław, a nie, jak chce tradycja rodzinna, z Danii.

J.R. Wybicki (ur. 29.09.1747, Będomin, pow. kościerski – zm. 10.03.1822, Manieczki, pow. śremski) był ósmym z dziewięciorga dzieci ławnika ziemskiego mirachowskiego Piotra Ernesta (1700–1758) i Konstancji z d. Lniskiej (zm. 1775), właścicieli Będomina i Będominka oraz kilku innych pomniejszych działów majątkowych rozsianych na Kaszubach.

J. Wybicki od szóstego roku życia pobierał nauki u kolejnych wikariuszy w Skarszewach, gdzie jego stryj Franciszek (1708–1765) był proboszczem. W latach 1755–1763 był uczniem kolegium jezuickiego w Starych Szkotach pod Gdańskiem, skąd został relegowany. Zdołał tam ukończyć klasę poetyki i retoryki. Następnie wrócił do Skarszew, gdzie stryj oddał go pod opiekę swojemu administratorowi A. Sztobie, zaś dalsze nauki pobierał w tamtejszej kancelarii grodzkiej pod nadzorem R. Płacheckiego. W wieku 17 lat pojechał na sejm elekcyjny Stanisława Augusta w orszaku wojewody pomorskiego P. Mostowskiego. W 1766 r. w Skarszewach wygłosił mowę powitalną na cześć nowego wojewody pomorskiego J. Flemminga, co zaowocowało jego nominacją na subdelegata grodzkiego, a to z kolei było początkiem jego kariery urzędniczej i politycznej. Jako subdelegat odbywał praktyki w trybunałach poznańskim i bydgoskim.

W 1767 r. został wybrany posłem na sejm z powiatu tczewskiego, na którym zasłynął protestem przeciw gwałtom ambasadora rosyjskiego M. Repnina (27.02.1768). Z tego powodu musiał uciekać z Warszawy i dołączył do konfederatów barskich. Tam biskup kamieniecki A. Krasiński, główny polityk konfederacji, skierował Wybickiego z misją dyplomatyczną do Berlina, gdzie przy protekcji hr. A.M. Skórzewskiej zabiegał o pomoc Fryderyka II dla barzan. W grudniu 1768 r. w Gdańsku kierował zakupem broni dla konfederatów. W 1770 r. (20.01) wziął udział w bitwie pod Kcynią, gdzie cudem przeżył, osłonięty przez M. Wyczechowskiego, który poległ. W tym samym roku znalazł się w Holandii, gdzie zapisał się na studia prawnicze w Lejdzie pod nazwiskiem Joseph Enkler.

Na wezwanie swego wuja M. Lniskiego we wrześniu 1771 r. powrócił do Polski. W następnym miesiącu mianowano go pułkownikiem i wysłano z misją dyplomatyczną do Wiednia. Po upadku konfederacji i pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej osiadł w rodzinnym Będominie. W 1773 r. (17.10) ożenił się z K. Drwęską z Margońskiej Wsi, która była siostrzenicą wpływowego generała F. hr. Skórzewskiego. W lipcu 1775 r. J. Wybicki został mianowany na podwojewodziego poznańskiego, a 17 września tego roku, tuż przed rozwiązaniem, zmarła jego żona Kunegunda. Wkrótce też umarła jego matka. To m.in. zadecydowało o przeniesieniu się na stałe do Wielkopolski. Urząd podwojewodziego jednak sprzedał i przeniósł się do Warszawy, gdzie przystąpił do obozu reform króla Stanisława Augusta.

Drogę do obozu królewskiego utorował sobie broszurą Myśli polityczne o wolności cywilnej, wydanej anonimowo w Poznaniu w latach 1775–1776, w której potępił zarówno szlachecką anarchię, jak i tyranię władzy. Zyskał opinię jednego z najzdolniejszych pisarzy w kwestiach ustrojowych i społecznych. W 1777 r. Komisja Edukacji Narodowej powierzyła mu misję zreformowania Akademii Wileńskiej. W 1780 r. mianowany został szambelanem, w tym też roku ożenił się powtórnie z E. Wieruszówną Kowalską z Wełny w Wielkopolsce. Z tego związku urodziło się troje dzieci: Teresa Marianna (1782–1853) zamężna Rożnowska, Łukasz Aleksander (1785–1812) oraz Józef Antoni Franciszek (1788 – przed 1857).

W tym czasie dał się poznać jako zdolny dramaturg. Związany ze stronnictwem patriotycznym I. Potockiego i ks. H. Kołłątaja w czasie Sejmu Wielkiego, w 1791 r. został plenipotentem miast Wydziału Poznańskiego. Po przegranej wojnie 1792 r., w ślad za królem zgłosił akces do Targowicy, lecz niebawem działał już w konspiracji patriotycznej. Wziął czynny udział w insurekcji kościuszkowskiej, wsławiając się oczyszczeniem z fałszywych oskarżeń J.H. Dąbrowskiego. W sierpniu 1794 r. T. Kościuszko awansował go na generała. Po upadku powstania, w 1795 r. znalazł się w Paryżu, dokąd ściągnął gen. Dąbrowskiego. W wyniku ich starań, 4.01.1797 r. doszło do powstania Legionów Polskich u boku gen. Bonapartego we Włoszech (→ Napoleon). Na emigracji Wybicki podpisywał się najczęściej jako „pułkownik konfederacji barskiej” albo „pełnomocnik Rzeczpospolitej Polskiej”. W lipcu 1797 r. w Reggio nell’Emilia do znanej sobie melodii napisał słowa Mazurka Dąbrowskiego (Pieśń Legionów Polskich we Włoszech), który stał się później hymnem narodowym.

Rozczarowany polityką Bonapartego, w 1800 r. Wybicki wyjechał z Włoch i osiadł na kilka lat we Wrocławiu i Dreźnie. Jednak jesienią 1806 r., wraz z gen. Dąbrowskim, czynnie włączył się w kampanię przeciw Prusom, następnie uczestniczył w tworzeniu administracji Księstwa Warszawskiego, zajmując wysokie stanowiska. Po 1815 r., w Królestwie Polskim otrzymał fotel senatora-wojewody, a w 1817 r. został powołany przez cara Aleksandra I na prezesa Sądu Najwyższej Instancji. W 1821 r. ze względu na zły stan zdrowia uzyskał dymisję i osiadł w Manieczkach, gdzie zmarł rok później. Pochowany został na cmentarzu przy kościele w Brodnicy w pow. śremskim. 14.10.1923 r. prochy Wybickiego przeniesiono do Poznania, do krypty Zasłużonych Wielkopolan w kościele św. Wojciecha.

Postać J. Wybickiego z racji życiorysu szczególnie czczona jest na Pomorzu i w Wielkopolsce. Jest on patronem ulic w wielu miastach Polski, w tym niemal w każdym na Kaszubach, jak w Brusach, Bytowie, Chojnicach, Gdyni, Kartuzach, Kościerzynie, Lęborku, Miastku, Redzie, Rumi, Skarszewach, Słupsku, Sopocie, Wejherowie oraz placu w Gdańsku. Jego imię nosi również kilka szkół i instytucji kultury w kraju, w tym na Kaszubach: VII Liceum Ogólnokształcące w Gdańsku, którego najlepsi absolwenci od 1985 r. honorowani są Nagrodą im. Józefa Wybickiego, dalej I Liceum Ogólnokształcące w Kościerzynie (od 1947 r.), Zespół Szkół Rolniczych Centrum Kształcenia Praktycznego w Bolesławowie k. Skarszew, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Somoninie, szkoły podstawowe: nr 9 w Wejherowie (od 1970 r.), nr 1 w Lęborku, nr 1 w Rumi, w Niedamowie, w Jastarni (od 1966 r.), w Janówku Pierwszym k. Skarszew, następnie Kościerski Dom Kultury, czy Miejska Biblioteka Publiczna w Sopocie. W Gdańsku działa Apteka im. Józefa Wybickiego przy Pl. Wybickiego 18 i Stowarzyszenie Ogrodowe Rodzinnego Ogrodu Działkowego im. Józefa Wybickiego przy ul. Źródlanej 80, również 13-kilometrowy szlak rowerowy z Będomina do Sikorzyna nazwano „Szlakiem Rowerowym Józefa Wybickiego” oraz… Centrum Handlowe w Kościerzynie „Galerią Wybickiego”. Od 1997 r. imię Wybickiego nosi też Kaszubski Uniwersytet Ludowy w Wieżycy.

Wyjątkowym na Pomorzu był rok 1972, który z inicjatywy gdańskich humanistów, m.in. A. Bukowskiego, W. Odyńca czy S. Pestki, ogłoszono „Rokiem Wybickiego” z racji przypadających wówczas trzech rocznic: 150. jego śmierci (1822–10.03–1972), 175. powstania Pieśni Legionów (1797–20.07–1972) oraz 225. urodzin (1747–29.09–1972). Koordynacją obchodów zajmował się Komitet Organizacyjny powołany przez Wojewódzki Komitet Frontu Jedności Narodu w Gdańsku. W ciągu roku odbyły się uroczyste posiedzenia, akademie i konferencje naukowe, w których swoją obecność zaznaczyło również Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Z tego środowiska, a dokładnie działaczy kościerskich, wyszła inicjatywa budowy pomnika J. Wybickiego. Konkurs na pomnik został rozstrzygnięty w Kościerzynie 12.07.1972 r., a akt erekcyjny pod jego budowę został wmurowany dziesięć dni później z udziałem władz partyjnych i administracyjnych województwa gdańskiego. Ostatecznie zrealizowany został projekt W. Sampa, który zajął w konkursie II miejsce. Jego uroczyste odsłonięcie nastąpiło dopiero 20.07.1975 r.

W roku jubileuszowym, 1.09.1972 r. w Będominie wmurowano kamień węgielny pod budowę nowej szkoły podstawowej, która miała nosić imię J. Wybickiego. Ze składek członków i sympatyków Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego ufundowano w Będominie popiersie J. Wybickiego, autorstwa W. Sampa; odsłonięcie miało miejsce 20.06.1973 r. Pomnik poświęcony J. Wybickiemu stanął również w Skarszewach oraz 2004 r. w Rumi, który dedykowany jest również H. Derdowskiemu. Wybickiemu poświęcono także liczne tablice pamiątkowe, m.in. w Skarszewach na budynku dawnego sądu grodzkiego (w 1972 r.), w Gdańsku na fasadzie kościoła św. Ignacego na Starych Szkotach w pobliżu dawnego Kolegium Jezuickiego.

Wielkie znaczenie dla kultywowania pamięci o J. Wybickim na Pomorzu ma funkcjonujące od 1978 r. Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie, które jest oddziałem Muzeum Narodowego w Gdańsku (→ muzea).

Tomasz Rembalski

Bibliografia:

• Bałtosław, Kościerzyna twórcy hymnu narodowego, „Pomerania”, 1975, nr 4, s. 54.
• Bukowski A., Józef Wybicki w świetle obchodów jego rocznic i sesji Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, Gdańsk 1972.
• Kowalkowski J., Wybiccy herbu Rogala od XVI do XX wieku. Studium genealogiczno-majątkowe, Warszawa 2015.
• wj, Odsłonięcie popiersia Wybickiego, „Pomerania”, 1973, nr 3, s. 76–77.
• Zajewski W., Józef Wybicki, Warszawa 1983.
• Zajewski W., Wybicki Józef (1747–1822), w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, pod red. S. Gierszewskiego, t. IV, pod red. Z. Nowaka, Gdańsk 1997, s. 493–496.

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski.
2. Fot. Kazimierz Rolbiecki.
3. Źródło: Instytut Kaszubski.