Jastarnia

„Piesń ò naszi Jastarni, co nad Wiôldżim Mòrzã leżi,
mieszkają tu rëbôcë w ni, co swòje jadra w mòrze stôwiają.
Mie je tak teszno za Wiôldżim Mòrzã,
mie je tak teszno za mòrzã…”

Niewiele jest utworów, które z taką mocą oddawałyby charakter przedstawianej miejscowości jak przytoczona pieśń G. Konkela – rybaka, muzyka, kapelmistrza Rybackiej Orkiestry Dętej. Utrzymana w tonacji durowej, śpiewana niespiesznie, ukazuje życie toczące się między Małym (Zatoka Pucka) a Wielkim Morzem (→ Bałtyk/Bôłt). Siłę utworu potęguje narracja snuta z perspektywy starego rybaka, tęskniącego za Wielkim Morzem.

Badania archeologiczne przeprowadzone w Jastarni w latach 50. dowiodły istnienia osady blisko dwa tysiące lat temu. Zamieszkiwać ją miała ludność prasłowiańska kultury wenedzkiej. Różne są opinie na temat pochodzenia nazwy miasta. Językoznawca J. Treder wywodził nazwę Jastarnia od słowa jaster (jasny, błyszczący), co miało zaważyć na określeniu kaszubskiej Wielkanocy (Jastrë). Z kolei J. Samp dopatrywał się w nazwie nadmorskiej bogini Jastry śladów asymilacji kultu Isztar, asyryjsko-babilońskiej bogini płodności i miłości.

W mitologii kaszubskiej występuje postać Jastera, zwanego również Jastrzebogiem – w czasach pogańskich miejscem jego kultu miała być obecna Jastarnia. Postać dawnego boga słowiańskiego przywołał w swym wierszu kaszubski poeta J. Ceynowa, ukazując go jako miotającego gromami („to na pewno Jaster – bóg, co nad morzem Smętka zmógł”) zwiastuna wiosny.

Pierwsze wzmianki o Jastarni pochodzą z 1378 r., kiedy to Krzyżacy, w dokumencie nadającym przywileje dla Helu, użyli nazwy nieodległej miejscowości (Osternäs). W 1576 r. król Zygmunt I przekazał Gdańskowi Hel wraz z częścią Mierzei Helskiej. Spowodowało to podział na katolicką Jastarnię Pucką i Jastarnię Gdańską (Bór), której mieszkańcy opowiedzieli się za wyznaniem protestanckim. W przeszłości funkcjonowały różne nazwy kaszubskie: Pùckô Jastarniô, Sroczé Gniôzdo jak i niemiecka Heisternest. Za polskie nazwy uznawano: Jasturnia Pucka, Zesterna, Niastarnia. Wzmiankę o Jastarni, do której przeprawiał się morzem Czôrlińsczi, bohater epopei (1880) H. Derdowskiego, odnaleźć można w księdze III.

Morsko-rybacki charakter osady utrwaliła długoletnia izolacja mieszkańców Półwyspu Helskiego od reszty „kraju”, jak zwykło się tu nazywać tereny poza Helską Kosą. Opisał to w swoich Obrazkach rybackich ks. H. Gołębiewski, podkreślając niezwykłość posługi kapłańskiej w miejscowości, w której do chorego podążało się drogą wodną, gdzie w starym, drewnianym jeszcze kościele z 1836 r. rozbrzmiewał wielogłosowy śpiew rybacki, przypominający „kołysanie morza”. Jego istotę dobrze opisał J. Patock w zbiorze Kòpa szãtopórk (1935): „lud do tonu podstawowego melodii dołącza jako przyczepkę tercję, kwintę lub oktawę, a w ten sposób śpiew staje się kołyszący, przypominając kołysanie się fal morskich i łanów zbóż”. Ten sposób wykonawstwa pieśni określany był mianem „śpiewu rybackiego”. Występował tylko w Jastarni; tradycja jego wykonywania zanikła w latach 50. XX w., podobnie jak maszoperie.

Muzyczną przestrzeń Jastarni określa obecnie głos czterech dzwonów umieszczonych na wieży kościelnej. Mają one swoich patronów: św. Piotra (patron rybaków), św. Wojciecha (patron Pomorza), św. Józefa (patron Jastarni) i św. Rozalii (patronka Boru). Zgodnie z miejscową tradycją, w niedzielę wielkanocną budzą mieszkańców o świcie dźwięki wielkiego bębna (→ bemblowanie).

W kościele ceglanym, wzniesionym w 1932 r., zwraca uwagę marynistyczny wystrój wnętrza. Nad drzwiami wejściowymi znajduje się symboliczna metalowa busola, w środku świątyni uwagę przykuwa ołtarz główny skonstruowany na bazie łodzi rybackiej z rozpostartymi żaglami, ponadto okazała ambona, mająca również kształt łodzi, biało-niebieskie polichromie. Obrazu całości dopełniają żyrandole w formie kotwic oraz rzeźbione ryby w oparciach ławek. Autorem wystroju świątyni był rzeźbiarz z Pelplina – M. Cichosz (1870-1950).

Na południowej ścianie kościoła znajduje się tablica, upamiętniająca autora Obrazków rybackich, proboszcza z Jastarni – ks. H. Gołębiewskiego, ufundowana w 1987 r. staraniem miejscowego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, działającego nieprzerwanie od 1983 r.

Przez wzgląd na szczególne usytuowanie między pełnym morzem a Zatoką Pucką, Jastarnia już w okresie międzywojennym zaczęła być postrzegana jako idealna miejscowość wypoczynkowa. Podążali do niej nie tylko letnicy, ale literaci, twórcy, dokumentaliści czerpiący inspirację z przebywania wśród społeczności rybackiej. Najprawdopodobniej jednym z gości był domniemany autor szkicu Cokolwiek o Jastarni i półwyspie Heli (1874), ks. S. Kujot. W jego ślady podążył literat A. Gruszecki, twórca książki Tam, gdzie się Wisła kończy (1903), w której opisuje życie rybaków.

Z czasem dołączył do nich J. Bandrowski, twórca cyklu osadzonych nad morzem reportaży, książki Na polskiej fali (1927), powieści Zolojka (1928), zbioru opowiadań zatytułowanych Sosenka z wydm (1930). Pobyt Bandrowskiego w Jastarni upamiętnił oddział ZKP, umieszczając na froncie budynku, w którym autor przebywał, tablicę z napisem: „W tym domu przez kilka miesięcy, na przełomie lat 1926/1927 mieszkał Jerzy Bandrowski (1993-1940), pisarz, tłumacz, dziennikarz, piewca Jastarni i tutejszych rybaków, autor Szlichtady Dawida Długiego, utworu napisanego na cześć gospodarza tego domu”.

Z chwilą poprowadzenia linii kolejowej na Hel (1922) oraz powstania portu rybackiego (1930) osada zaczęła przyciągać coraz większe rzesze turystów. Po II wojnie światowej doszło do połączenia Boru (Jastarni Gdańskiej), będącego pod dotychczasowym zarządem Wolnego Miasta Gdańska oraz Jastarni (Jastarni Puckiej), podlegającej starostwu puckiemu. Prawa miejskie uzyskała Jastarnia w 1973 r.

Wobec możliwości utraty dotychczasowego rybackiego charakteru miasta, mieszkańcy Jastarni, w tym również działacze ZKP, podjęli szereg działań, mających na celu utrwalenie lokalnych tradycji.

Pierwszym dużym przedsięwzięciem stało się zaadaptowanie zabytkowej chaty rybackiej z 1881 r. na potrzeby ukazania tradycyjnego rybackiego domostwa. W chacie, oddanej do użytku w 1992 r., funkcję kustosza pełnił przez długie lata poeta, kompozytor, znawca zwyczajów nadmorskich – M. Selin (1937-2016), upamiętniony w 2021 r. przez miejscowy oddział ZKP tablicą na froncie rodzinnego domu.

Po śmierci pierwszego kustosza opiekunem chaty rybackiej został dr A. Konkel – miejscowy lekarz, społecznik i znawca historii Półwyspu Helskiego, autor książki W rybackiej chëczi (2009) i Kaszubskiego leksykonu rybackiego (2019).

Dopełnieniem ekspozycji z chaty rybackiej stało się w 1999 r. założone przez J. Strucka Muzeum Pod Strzechą (1999), w którym przedmiotem ekspozycji stał się jego własny warsztat szkutniczy oraz sprzęt rybacki, wykorzystywany na Bałtyku do połowu ryb (→ muzea).

Nieopodal kościoła znajduje się cmentarz z symbolicznym grobem tych, którzy zginęli na morzu. Z cmentarzem sąsiaduje kaplica z oszkloną figurą św. Piotra – patrona rybaków, pochodząca z ołtarza papieskiego w Sopocie, dokąd jastarniccy rybacy udali się drogą morską na spotkanie z Janem Pawłem II (5.06.1999).

Głębokiemu przywiązaniu do własnego skrawka „zemi na krowim ògónie” dawali wyraz w swej twórczości utalentowani mieszkańcy Jastarni: A. Pieper (1917-1985), G. Konkel (1919-1997), M. Boszke (1934-2022), M. Selin (1937-2016) nazwany „piesniôrzã rëbacczégò żëwòta”, A. Lisakowski (1895-1965), T. Konkel (ur. 1951) czy przedstawiciel najmłodszego pokolenia „jastarniôków” – jazzman J. Klemensiewicz. Wielu z twórców uczyniło to używając specyficznej odmiany dialektu bylackiego – gwary jastarnickiej (→ Bylacy, bylaczenie). Jest ona obecna na kasecie magnetofonowej Hej, rëbôcë (1991), płycie Spiéwë Kaszëbów z Jastarni (2011), nade wszystko zaś na w Rybackiej kronice dźwiękowej (2023).

Muzycznym hołdem dla tych, którzy swe życie oddali morzu, jest debiutancki album płytowy pochodzącego z Jastarni saksofonisty i klarnecisty J. Klemensiewicza. Wespół z pianistą D. Kisielem nagrał on płytę Cassubia (2021), będącą formą jazzowej improwizacji na temat pieśni M. Selina związanych z morzem.

Dawną Jastarnię utrwalił w swych obrazach malarz A. Wawrzyniak (1911-1994). W 2012 r. M. Konkel zorganizował w miejscowej hali widowiskowo-sportowej wystawę pt. Rody rybackie z Jastarni, cieszącą się dużym zainteresowaniem mieszkańców.

Mimo upływu lat, zmieniających się czasów, żywa jest nadal tradycja jastarnickich sobótek, łodziowych pielgrzymek na odpust św. Apostołów Piotra i Pawła do Pucka, zaduszek rybackich nad brzegiem morza, obchodów „Dni Węgorza” – duża w tym zasługa prężnie działającego oddziału ZKP i zaangażowanych jego członków. Podczas wszystkich ważnych uroczystości mieszkańcom Jastarni towarzyszy Rybacka Orkiestra Dęta, prowadzona pewną ręką K. Budzisza.

Symbolem łączącym dawną i dzisiejszą Jastarnię są drewniane łodzie z charakterystycznie ściętym głównym żaglem, zwane pomerankami. Obecne na wodach Pomorza Gdańskiego już od XIX w., stacjonują w jastarnickim porcie, służąc przede wszystkim do celów turystycznych i rekreacyjnych.

Do nadmorskiego, kaszubskiego charakteru miejscowości nawiązuje także oferta miejscowego kina „Żeglarz”, prowadzonego z oddaniem przez trzy przedstawicielki rodziny Blindow.

Interesującą formą upamiętnienia mërków – charakterystycznych znaków rybackich umieszczanych na sprzętach rybackich – stały się w 2006 r. wprowadzone do obiegu handlowego żetony o nominale 3 merki. Odpowiadały one 3 zł polskim i można je było wymieniać na towary lub usługi w obrębie całej gminy Jastarnia (→ maszoperie i rybacy kaszubscy).

Nową formę ukazania starych rybackich tradycji stanowią szeroko zakrojone działania rekonstrukcyjne, powzięte w 2024 r. Każdego roku na początku maja odbywają się plenerowe pokazy codziennego rybackiego życia, obejmujące połów laskornem, suszenie i naprawę sieci, wędzenie ryb, wyrób tabaki, skręcanie powrozów („Jastarnia przódë lat / Dawno temu w Jastarni”). Biorą w nich udział nie tylko członkowie ZKP, ale i wielu niezrzeszonych mieszkańców miasta (→ rekonstrukcje historyczne).

Od 2000 r. obowiązują w Jastarni podwójne nazwy ulic – w języku polskim i kaszubskim. Wielu z nim patronują wybitne postaci świata kaszubskiego oraz bohaterowie miejscowej historii. Trudno się dziwić, że w obliczu tylu wyróżników kaszubskości nawet tak związany z Wejherowem poeta i kompozytor J. Trepczyk postrzegał nadmorskie miasto jako symbol regionalnej arkadii:

„Jastarniô, jak lubno mie, że jem doma kòle ce,
Wej, chòc sztorm je wkól dzëwi, nôlepi żëc w Jastarni”.

Witosława Frankowska

Bibliografia:

• Abramowicz M., Jastarnia z morza i lądu, Gdańsk 2018
• Ceynowa J., Jastrzëbóg wëgóniò zëmã, [w:] Modra struna. Antologia poezji kaszubskiej, Gdańsk 1973, s. 159-161
• Frankowska W., Jastarnia – muzyczny fenomen Kaszub północnych, „Rocznik Helski”, t. III, 2005, s. 62-65
• Głuszko T., Jastarnia czyli kaszubska osobność, „30 dni”, 2013, nr 3
• Gołębiewski H., Obrazki rybackie, Gdańsk 1975, s. 29-31, 47
• Konkel A., Stacja ratownictwa brzegowego w Jastarni 1870-1945, Gdańsk 2012
• Rynkiewicz M., Barwy kaszubskiego rybołówstwa, Warszawa 2023
• Samp J., Bogini Jastra na Międzymorzu, [w:] Z woli morza. Bałtyckie mitopeje, Gdańsk 1987, s. 6-10
• Selin A., Zarys dziejów Jastarni do 1939 roku, Jastarnia 2000
• Selin M., Piesniôrz rëbacczégò żëwòta, Wejherowo-Gdynia 2016
• Stefański P., Wspomnienia z Jastarni (1917-1939), Gdynia 1997
• Treder J., Język Kaszubów nadmorskich i utrwalone w nim aspekty kultury duchowej i materialnej, „Rocznik Helski”, t. II, 2003, s. 23-42
• Tenże, Nazwy miast Pomorza Gdańskiego, Gdańsk 1999, s. 119-124
• Wawrzyniak W., Jastarnia w obrazach Antoniego Wawrzyniaka i poezji kaszubskiej, Szczecin 2009

Dyskografia:

• Cassubia. Klemensiewicz/Kisiel, CD, Wejherowo 2021.
• Jastarnia – Jurata – Kuźnica. Najpiękniejsze piosenki Kaszub północnych, CD, Gdańsk 1998.
• Mòrze. Kaszubskie pieśni o morzu, CD, Wejherowo 2004.
• Spiéwë Kaszëbów z Jastarni, CD, Gdynia 2011.
• Rybacka kronika dźwiękowa, CD, Jastarnia 2023.
• Rybacka Orkiestra Dęta, CD, Jastarnia 2003.

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Fot. E. Kamiński
3. Fot. R. Kamiński
4. Fot. W. Frankowska
5. Fot. E. Kamiński
6. Fot. W. Frankowska
7. Źródło: Instytut Kaszubski
8. Fot. D. Mazan
9. Fot. W. Frankowska
10. Fot. D. Mazan
11. Fot. D. Mazan