Brusy

Jan Karnowski (1886-1939), najwybitniejsza postać w dziejach Brus i okolic, w młodzieńczym wierszu z lat 1910-1913 pt. Brusë przywołuje ich potężny kościół i jego wiernych słowami:

„Dwie òn mô wieże, nima òn w górã,
Dëcht jak czej dwie nożëce strzëże.
Stolëmny gmach, jaż w chmùrach òn krëje
Szari swój dach i rozstrzëgłą szëjã.
Parafii brusczi rozliczny ród,
Kòżdoszczé swiãto spieszy tu rôd,
Czësto jak żëwi chòdzący bór,
Szëmi òn w nawie, zalëdniô chór.
(…)”.

W innym pt. Bruskô mòwa stwierdził:

„Dokòła Brusów, w całi ti stronie
Kaszëbskô mòwa eszczi je doma.
Jindzy gdze dôwno skrëła jã trëma,
Tu jesz wieków nieszczesné sãczi
Na twòji twarzë nie bëłë w stanie
Zetrzec te swòjsczé kaszëbsczé znanczi.
(…)”.

Zawarte w tych wierszach stwierdzenia do dziś nie straciły swej aktualności, choć rzeczywistość społeczno-gospodarczo-kulturalna tej kiedyś wsi, dziś miasta, jest znacznie bogatsza od tej sprzed I wojny światowej. Brusy jednak były i pozostały stolicą podregionu Kaszub o nazwie Zabory, a w szczególności jej lokalnego świata gminy, kiedyś parafii, obejmującego najbliższą okolicę o nazwie Krëbanë, w tym także wsie o historycznym znaczeniu, jak Leśno i Kosobudy, skądinąd także dziś centra związanych z Brusami parafii.

Leśno symbolizuje najstarsze dzieje osadnictwa na tej ziemi. Odkrycia archeologiczne ujawniły m.in. tam kolejne kręgi kamienne i bogate pochówki w grobach książęcych z epoki rzymskiej i okresu kultury łużyckiej.

Kosobudy zaś w okresie panowania książąt pomorskich i podczas władztwa krzyżackiego stanowiły od 1326 r. lokalne centrum administracyjne komturstwa tucholskiego. Stosunkowo często odwiedzali je wielcy mistrzowie.

W 1351 r. komtur tucholski wystawił przywilej lokacyjny dla Brus, nadając im prawo chełmińskie. Lokacjom innych wsi na Zaborach towarzyszyły częste nadania – przywileje dotyczące młynów wodnych i karczem. Brusy już w XIV w. stanowiły czołowy ośrodek handlowy w okolicy. Krzyżacy regulowali również stosunki własnościowe wśród zaborskiego rycerstwa.

W epoce nowożytnej, w okresie przynależności Zaborów do Królestwa Polskiego, Brusy i Kosobudy zachowały swoją pozycję, przy czym te drugie pozostały centrum administracyjnym klucza kosobudzkiego wsi królewskich starostwa tucholskiego. Obok folwarku mieli tam swoją siedzibę podstarości. W tym okresie powstało w okolicy kilkanaście nowych wsi, osiedli, przysiółków, stanowiących m.in. osady rybackie i smolarnie – jako pustkowia królewskie. Niektóre funkcjonują w rękach chłopskich do dziś, szczycąc się tradycją szlachecką i przywilejami królów polskich. Do grona najznamienitszych rodów szlacheckich należeli Łukowicze i Jezierscy – poprzednicy Sikorskich. Liczna była drobna i cząstkowa szlachta, do której należały m.in. Czarnowo i Czapiewice. Obok rzemieślników wiejskich w okolicy znaczną rolę odgrywali bartnicy.

W administracji kościelnej w epoce nowożytnej przez dziesiątki lat funkcjonował dla obu parafii jeden proboszcz brusko-leśnieński. Najdłużej (1707-1758) ten urząd sprawował ks. Szymon Koliński, „budowniczy” kościoła w Leśnie, konsekrowanego w 1720 r. Jego następca, ks. Piotr Nieżórowski, budowniczy ostatniego drewnianego kościoła w stolicy Krëbanów, upamiętnił go w nowym kościele tablicą nagrobną z inskrypcją:

„B.-N.-C.
Tu spoczywa Pasterz dobry
Kochanie Trzody Swoiej
Wzór cnoty
Podziwienie Świątobliwości
W. J. X. Szymon Koliński
Dziekan Bytowski, Pleban Bruski
y Lesiński
Jasna pochodnia w kościele Bożym
świecił lat 53
Wybornymi przykłady i czystą nauką
w tym kościele
Zgasł światu, któremu nigdy nie służył R. P. 1757
życia swego 81
Do światła Błogosławionych w którym żyje.
Wzywa nas z Ciemnych dni Śmiertelności
Przyszłym czasom Sprawiedliwość Jego
opowiadać, póki mnie stanie”.

W 1772 r. Brusy wskutek I rozbioru Rzeczypospolitej znalazły się w Królestwie Pruskim. Wśród wprowadzonych przez zaborcę reform najważniejsze było uwłaszczenie chłopów. W jego efekcie nastąpił rozwój wsi, których mieszkańcy nie stracili więzi z innymi regionami b. Rzeczypospolitej, dając temu wyraz m.in. wsparciem i uczestnictwem ich przedstawicieli w powstaniach listopadowym i styczniowym.

Brusy, położone na szlaku Chojnice – Kościerzyna – Gdańsk, rozwinęły się na przełomie XIX i XX w., m.in. dzięki kolei, w znaczące w skali zaboru centrum przemysłowe (tartaki, młyny) i handlowe. Towarzyszyła temu liczna emigracja z południa Kaszub do Ameryki, gdzie potomkowie migrantów z Zaborów stanowią dziś m.in. o Kaszubach w Kanadzie w prowincji Ontario, utrzymując więzi z krajem przodków, korzystając m.in. z usług „Zômku Zabòrscziégò” w Kaszubie Stanisława Frymarka.

W dziejach Brus w szczególny sposób zapisał się okres kulturkampfu, utożsamiany tu jako walka z Kościołem. Proboszczem bruskim był wówczas świątobliwy ks. Augustyn Wika-Czarnowski (1809-1876), który rozpoczął budowę nowego – istniejącego do dziś kościoła. Doświadczenia bruszan z tego okresu z władzą pruską uwiecznił w swoich opowiadaniach – m.in. Sowizdrzôł ù Krëbanów i Krëbanë w labece – Jan Karnowski.

W tym samym czasie bruszanie podjęli swoistą, a skuteczną walkę z zaborcą, tworząc w ramach tzw. pracy organicznej wyjątkowo silne w skali Pomorza instytucje spółdzielcze: Bank Ludowy oraz spółki handlowe – „Kupiec”, „Bazar” i „Ceres”. Wśród ich inicjatorów i kierowników, obok ks. Czarnowskiego, byli: wyjątkowy dziedzic dóbr wielkochełmowskich Stanisław Sikorski (1855-1929) i wikary bruski ks. Feliks Bolt (1864-1940). Sikorski, będąc swoistym wielbłądem organizacyjnym, jako zięć najwybitniejszego Polonusa Pomorza nad Wisłą, Ignacego Łyskowskiego (1820-1886), zaangażował się m.in. w działalność Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Młodzieży Prus Zachodnich. Jego brat Kazimierz (1860-1912) w swoim testamencie własne dobra przekazał na rzecz tegoż towarzystwa, zyskując opinię największego dobroczyńcy młodzieży pomorskiej. Z kolei żona Anna, autorka Baśni kaszubskich, promowała m.in. działalność Teodory Gulgowskiej.

Spora grupa podopiecznych TPN z Brus i okolicy zasiliła szeregi inteligencji polskiej. Wśród nich znaleźli się liderzy ruchu filomackiego i młodokaszubskiego z Janem Karnowskim, urodzonym w Czarnowie i Aleksandrem Majkowskim, urodzonym w Kościerzynie, a związanym rodzinnie z Zaborami – na czele. Majkowski na łamach „Gryfa” opublikował m.in. dwa ważne teksty dotyczące Brus i okolicy – Zielony wywłaszczyciel i Z wędrówek po ziemi zaborskiej. W tym drugim zaistnieli, porównani do Stolemów, młodzi Kossak-Główczewscy z Kaszuby.

Schyłek epoki zaborczej, lata I wojny światowej i II Rzeczypospolitej w Brusach i okolicy, jak i relacje polsko-niemieckie, znalazły swoje oryginalne odbicie m.in. na kartach wspomnień Anny Łajming z d. Żmuda-Trzebiatowskiej (1904-2003), urodzonej w Przymuszewie. Postaciami obecnymi na kartach tegoż dzieła są m.in. legendarni wśród Krëbanów Maksymilian Goebel – „Pielgrzym” z Zalesia i wielkiej pobożności Teodor Kossak-Główczewski z Kaszuby.

W dwudziestoleciu międzywojennym Brusy zasłynęły działalnością organizacji społeczno-kulturalnych i politycznych, mających niekiedy swoje korzenie w epoce zaborów. Były to m.in. środowiska b. filomatów pomorskich i kontynuujące ich tradycje korporacje młodzieży akademickiej. Studenci z Brus odegrali dużą rolę w działalności K! „Pomerania” (Korporacja „Pomerania”) w Poznaniu i K! „Cassubia” w Warszawie. Szczególną rolę odegrały działające pod patronatem kościelnym Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży Żeńskiej i Męskiej oraz Towarzystwo Śpiewu „Lutnia”, jak też Kółka Rolnicze i OSP, związane bliżej z Narodową Demokracją, będącą od 1926 r. w opozycji wobec sanacji. Liderem endecji pomorskiej był zakorzeniony w Brusach ks. senator Feliks Bolt, który zginął w Stutthofie.

W dwudziestoleciu rozwinął się w Brusach obok przetwórstwa handel runem leśnym w ramach bliskich kontaktów z przedsiębiorcami Berlina i z udziałem Włocha Francesco Galiano. W dziedzinie edukacji i działalności charytatywnej zapisał się klasztor zmartwychwstanek w Brusach, a w latach 30. nowy dom zakonny sióstr franciszkanek w Orliku. Ten drugi stanowi dziś dom prowincjonalny tegoż zakonu. Parafie bruska i leśnieńska zasłynęły w przeszłości z licznych powołań duchownych i zakonnych. Warto też pamiętać, że mieszkańcy Brus, mimo granic, utrzymywali bliskie kontakty z rodakami w Rzeszy Niemieckiej, zwłaszcza w bytowskiem i na Krajnie, a także w Wolnym Mieście Gdańsku. W dziejach W.M. Gdańska zapisali się m.in. dwaj duchowni ukształtowani w epoce zaboru, urodzeni po sąsiedzku w Brusach. To ks. Leon Miszewski (1887-1930), młodokaszuba, przywódca Polonii i ks. Magnus Bruski (1886-1945), wybitny przedstawiciel katolików niemieckich. Spośród młodzieży parafii spora grupa maturzystów podjęła także wówczas studia w Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. Wśród nich znaleźli się trzej przedstawiciele rodu Kossak-Główczewskich z Lamka i Wiela – przyszły proboszcz oliwski oraz kapelan „Daru Pomorza” i proboszcz w Jastarni, a także ks. Zygmunt Jutrzenka-Trzebiatowski z Wysokiej Zaborskiej, jako b. proboszcz lipuski, autor ciekawych wspomnień.

Tragiczne dzieje okupacji hitlerowskiej, eksterminację lokalnej elity polskiej, ofiary przymusowej służby w Wehrmachcie i tuż po wojnie ze strony Armii Czerwonej, dotyczące także bohaterów ruchu oporu, udokumentował w swoich opracowaniach emerytowany nadleśniczy Marian Jutrzenka-Trzebiatowski z Brus, którego ojciec Józef zasłynął jako wspaniały kronikarz rodu i wsi Wysoka Zaborska. W okolicy Brus w ruchu oporu wyróżnili się harcerze, a szczególnie liczne były oddziały T.O.W. „Gryf Pomorski”, którego I komendantem naczelnym był b. nauczyciel w Przymuszewie Józef Gierszewski. Lata okupacji upłynęły tam w cieniu zorganizowanego w sąsiedztwie Brus poligonu SS z siedzibą jego dowództwa w Wielkich Chełmach oraz filii obozu Stutthof w Dziemianach, gdzie więziono Żydówki, z których liczną grupę zamordowano pod koniec wojny w sąsiedztwie Leśna.

Lata PRL w Brusach to m.in. parcelacja majątków ziemiańskich oraz uspołecznienie rzemiosła i handlu, a także przetwórstwa i przemysłu. To niepowodzenia ludowej władzy w dziedzinie spółdzielczości rolnej, a w edukacji porażka na polu tzw. socjalistycznego wychowania młodzieży. Niemniej to rozwój szkolnictwa i wzrost liczby kształcącej się młodzieży na poziomie średnim i wyższym. To także rozwój budownictwa szkolnego, kontynuowany na niespotykaną wcześniej skalę w III RP. W latach PRL-u powstał m.in. bruski Dom Kultury im. Jana Karnowskiego, w którym swoją siedzibę znalazł ZPiT „Krëbanë”. W maleńkich Czyczkowach w skromniejszym DK zaczął działać aktywny do dziś zespół „Zaboracy”. Nowe siedziby zyskały też lokalne OSP. W ogólnopomorskim i polskim świecie zajaśniały dzieła pisarki Anny Łajming urodzonej w Przymuszewie i wiersze poety Stanisława Pestki – Jana Zbrzycy rodem z Rolbika. Ich twórczość w pełnym wymiarze zaistniała w III RP. Europejską sławę zyskał wówczas w dziedzinie twórczości ludowej niepowtarzalny rzeźbiarz, malarz, konstruktor i filozof Józef Chełmowski z Jagli– wybudowania Brus, gdzie dziś jego zabytkowa zagroda z pasieką, a obok Gminne Centrum Kultury i Sztuki o funkcjach także muzealnych.

Brusy i mieszkańcy gminy mają swoją szczególną kartę w dziejach ruchu „Solidarność”, jak i odnowy samorządności oraz demokracji obywatelskiej. W skali Pomorza i Polski reprezentuje ich m.in. obywatel Torunia z Brus rodem, b. poseł i senator, wicemarszałek senatu i prezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Jan Wyrowiński – absolwent PG.

Do bruskich wydarzeń o znaczeniu ponadnarodowym zaliczyć można powstanie w 1992 r. I Kaszubskiego Liceum Ogólnokształcącego w Brusach i organizowanie od 1998 roku za sprawą wędrującego z koncertami po Europie Kaszubskiego Zespołu Folklorystycznego „Krëbanë” Międzynarodowego Festiwalu Folkloru. Dzieje bruskich „Krëbanów”, ich sukcesy i popularność w bliskim i dalekim świecie, związane są z rodziną Władysława Czarnowskiego, ich twórcy i dyr. Domu Kultury im. J. Karnowskiego oraz jego następcy na tych stanowiskach – syna Marka. Po latach pracy Marek zmuszony został do rezygnacji i opuszczenia stolicy „Krëbanów”, pozostawiając po sobie m.in. dokumentację ich dziejów w postaci monografii – albumu. Jego los jest przykładem, iż także w Brusach rzeczywistość ma różne barwy, nie tylko kolory tęczy.

Józef Borzyszkowski

Bibliografia:

• Borzyszkowski J., Z dziejów pracy organicznej. Działalność gospodarcza Stanisława Sikorskiego w okresie zaboru pruskiego, Gdańsk 1983.
• Tenże, Kościół w Brusach – historia i współczesność, Gdańsk 1985.
• Tenże, Inteligencja polska Prus Zachodnich 1848-1920, Gdańsk 1986.
• Tenże, Kroniki Józefa Trzebiatowskiego, „Pomerania”, 1985, nr 4.
• Tenże, O Kaszubach w Kanadzie. Kaszubsko-kanadyjskie losy i dziedzictwo kultury, Gdańsk-Elbląg 2004.
• Był sobie Krëban, red. W. Czarnowski, Brusy 2017.
• Był sobie Krëban, red. W. Czarnowski, t. II – Album fotograficzny, Brusy 2018.
• Chojnice w latach 1939-1945, Chojnice 1947.
• Ciechanowski K., Ruch oporu na Pomorzu Gdańskim w l. 1939-1945, Warszawa 1972.
• Tenże, Pomorze pod okupacją hitlerowską. Spór o specyfikę egzystencji i walki, Gdańsk 1981.
• Cysewski E., Był taki czas, kiedy las był moim domem, oprac. K. Ciechanowski, Gdańsk 1972.
• Czarnowski M., Rosyjska ruletka, czyli jak organizowałem Międzynarodowy Festiwal Folkloru, Brusy-Chojnice 2019.
• Dzieje Brus i okolicy, red. J. Borzyszkowski, Chojnice-Gdańsk 1984.
• Historia Brus i okolicy, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk-Brusy 2006.
• Józef Chełmowski (album), tekst T. Siemiński, zdjęcia K. Rolbiecki, Bytów-Brusy, 2008.
• Karnowski J., Moja droga kaszubska, oprac. i wstęp J. Borzyszkowski, Gdańsk 1981.
• Tenże, Sowizdrzôł u Krëbanów, oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1983.
• Tenże, Starożytności bruskie, „Zabory”, 1937, nr 10-12.
• Kotowicz P., Oni swój ślad tu zostawili, Brusy 1998.
• Tenże, Oni stąd wyszli, Pelplin 2000.
• Muzyka Kaszub. Materiały encyklopedyczne, red. W. Frankowska, Gdańsk 2005.
• Ostrowski K., Ślad nieco trwalszy, Chojnice 1980.
• Pro memoria Anna Łajming (1904-2003), zebr. i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2004.
• Pro memoria Stanisław Pestka (1929-2015), zebr. i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk-Wejherowo 2017.
• Sikorski J., Ziemianin bez kompleksów. Wspomnienia zanotował i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1999.
• Szlak literacki im. Anny Łajming. Przewodnik historyczno-literacki, red. Z. Gierszewski, K. Zabrocki, Brusy 2014.
• Trzebiatowski Z., Przez trudy do radości, Gdańsk 1999.
• Tenże, Trzebiatowscy i Wysoka Zaborska w mojej pamięci, Gdańsk 2004.
• A. Wika-Czarnowski, Historia rodu Wika-Czarnowskich, Kościerzyna 1930.
• Z południa Kaszub, oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1982.

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski
3. Źródło: Instytut Kaszubski
4. Źródło: Instytut Kaszubski
5. Źródło: Instytut Kaszubski
6. Źródło: Instytut Kaszubski
7. Źródło: Instytut Kaszubski
8. Źródło: Instytut Kaszubski
9. Źródło: Instytut Kaszubski
10. Źródło: https://brusy.pl/turysta/architektura-sakralna