Słupsk

Miasto na Pomorzu, leżące nad rzeką Słupią, kilkanaście kilometrów od Morza Bałtyckiego. W języku kaszubskim miejscowość nosi nazwę Stolpsk lub Stôłpsk, w języku polskim Słupsk, w niemieckim Stolp. Swą nazwę zawdzięcza najprawdopodobniej rzece, to jednak, że miano odnosi się do siedliska ludzi, wiąże się z faktem, iż najstarsza osada słowiańska budowana była na słupach ze względu na podmokły teren, bądź też na słupach miała wieże strażnicze lub obronne służące obserwacji.

Najstarsza część miasta znajdowała się na wyspie okolonej ramionami Słupi, w okolicach dziesiejszego kościoła pw. św. Ottona. Wedle prac archeologicznych znajdowała się tutaj warownia, będąca siedzibą kasztelana i rezydencją księcia, istniejąca do ok. XIII w. Pierwsza wzmianka o Słupsku pochodzi z 1031 r. W latach trzydziestych XIII w. ziemia słupsko-sławieńska została włączona w obręb księstwa Pomorza Wschodniego przez →Świętopełka II. Przypuszcza się, że w czasie panowania tego księcia prawobrzeżny Słupsk uzyskał prawa miejskie (1265). Akt ten zapoczątkował proces zasiedlania miasta przez niemieckich kolonistów. Ostatni z książąt wschodniopomorskich →Mściwój II (Mestwin) w 1281 r. ofiarował słupski kościół parafialny św. Piotra premonstratensom z Bukowa. Sam kościół został zbudowany na dawnym, przedchrześcijańskim wzgórzu kultowym. Po śmierci księcia (1294) miasto znalazło się w granicach Korony Polskiej. W 1307 r. za sprawą decyzji rodu Święców ziemia słupska została sprzedana Marchii Brandenburskiej. Margrabiowie brandenburscy w 1310 r. wystawili akt relokacyjny, który nadawał prawa miejskie lewobrzeżnej części miasta. W wyniku wojny pomiędzy Marchią a Księstwem Pomorskim (Szczecińskim) w 1317 r. Słupsk trafił pod panowanie Gryfitów. Jednakże w 1329 r. książęta przekazali na 12 lat miasto i okolicę pod zastaw →Krzyżakom. Władztwo zakonne było na tyle uciążliwe, że kiedy książę zachodniopomorski →Bogusław V nie zgromadził całej sumy na wykup, wsparło go pomorskie rycerstwo, mieszczanie oraz duchowni, aby tylko uwolnić się od zarządu Krzyżaków (scena z tego wydarzenia znajduje się na fresku we foyer słupskiego ratusza). W 1342 Słupsk ponownie zatem stał się częścią składową Księstwa Pomorskiego. W 1368 miasto uzyskało prawo bicia własnego pieniądza, co wiązało się z procesem wyodrębniania się osobnego księstwa słupskiego. W latach 1374-1377 na scenie politycznej pojawił się Kazimierz IV, książę słupski, który był przygotowywany przez króla Kazimierza Wielkiego na władcę Korony Polskiej. Jednakże przedwczesna śmierć księcia spowodowała, że do tego nie doszło. W 1382 r. Słupsk stał się miastem hanzeatyckim, co znacząco umożliwiło rozwój miasta i regionu. W XIV i XV w. Księstwo Słupskie było związane tak z władztwem Księstwa Pomorskiego (Szczecińskiego), jak i Koroną Polską (w latach 1390-1446 potem zaś 1466-1474 było lennem Polski). W 1474 r. Bogusław X doprowadził do scalenia księstewek w jedno państwo, w takiej formule ziemia słupska i lęborska stała się wschodnią rubieżą Księstwa Pomorskiego ze stolicą w Szczecinie. W 1477 miasto o drewnianej zabudowie niemal w całości spłonęło. Słupsk odbudowano wtedy z dużo większym udziałem cegły. W 1507 zakończono budowę Zamku Książąt Pomorskich, który po kilkudziesięciu latach przebudowano na styl renesansowy.

Od drugiej dekady XVI w. w Księstwie Pomorskim zaczęły być odczuwane ruchy protestanckie. Gryfici sprzyjali tym procesom, zaś w Słupsku rozgorzały nie tylko dyskusje teologiczne, ale i doszło do rękoczynów (1524-1525 – zbezczeszczenie największego w mieście kościoła p.w. NMP). Po ustaleniach sejmu stanów pomorskich w Trzebiatowie (1534) także i w Słupsku zdecydowana większość mieszkańców przyjęła konfesję luterańską. Majątki słupskich klasztorów katolickich norbertanek i dominikanów stały się wówczas mieniem miejskim lub książęcym. Przemiany społeczno-religijne sprzyjały w rozwoju miejskiego szkolnictwa. Miasto musiało wówczas rozwijać się bardzo dobrze, skoro w superlatywach pisał o nim w swojej Pomeranii Tomasz Kantzow (1505-1542).

Siedemnasty wiek przyniósł miastu niekorzystne wydarzenia wojny trzydziestoletniej. W jej wyniku w 1630 r. w Słupsku pojawili się Szwedzi, którzy musieli być przez mieszczan utrzymywani. Do dramatycznej sytuacji społecznej doszło jeszcze i to, że w 1637 wygasła dynastia Gryfitów. Pamiątką w mieście po tych książętach jest to, że w kościele p.w. św. Jacka (dawniej nazywany Schloßkirche) znajdują się sarkofagi członków rodziny, a także rodu de Croy. Swoje epitafium ufundowała Anna de Croy, siostra ostatniego księcia zachodniopomorskiego Bogusława XIV oraz swoje miejsce spoczynku ufundował biskup kamieński Ernest Bogusław de Croy. Są to wysokiej jakości i bardzo rzadkie przykłady sztuki rzeźbiarskiej związane z Gryfitami. Samo Księstwo Pomorskie w wyniku wygaśnięcia rodzimych władców i zawarcia pokoju westfalskiego w 1648 r. przestało istnieć. Słupsk i cała wschodnia część dawnego państwa zachodniopomorskiego weszła wówczas w skład Brandenburgii, a w 1701 r. stała się częścią królestwa Prus. W 1758 r. założono w mieście Regiment Huzarów. Pod koniec wieku zbudowano także dużym nakładem finansowym nowy ratusz, który istniał niemal 200 lat. Względną stabilizację 2 poł. XVIII w. przerwały wojny napoleońskie. W ich wyniku w 1807 r. Słupsk jako miasto pruskie był oblegany, a następnie zdobyty przez oddziały polskie gen. Michała Sokolnickiego, będące częścią Wielkiej Armii Francuzów. W czasie walk zginął wtedy wśród atakujących Polaków Bonawentura Jezierski, co upamiętnione zostało nazwą jednego z rond współczesnego miasta.

Po zakończeniu wojen napoleońskich Słupsk jako miasto prowincji Pommern królestwa Prus dynamicznie się rozwijał. Mimo, że nie był siedzibą władz rejencji, stał się drugim (po Szczecinie) pod względem wielkości ośrodkiem przemysłowym oraz skupiskiem ludności. W 1870 zakończono budowę linii kolejowej łączącej Szczecin i Gdańsk. Miasto rozbudowało się terytorialnie poza mury obronne, osuszono pobliskie bagna i założono fabryki. W 1901 oddano do użytku nowy, okazały ratusz, zaś w 1903 budynek obecnego starostwa powiatowego. W 1910 r. otwarto pierwszą linię tramwajową. W tymże toku obchodzono hucznie 600 rocznicę nadania praw miejskich (z rąk Marchii Brandenburskiej), którą uświetnił przyjazd cesarza Niemiec Wilhelma II. Po pierwszej wojnie światowej tempo rozwoju miasta zmalało. Już w latach dwudziestych w Słupsku pojawił się ruch narodowosocjalistyczny, który miał na konserwatywnym Pomorzu Tylnym (Hinterpommern) dużą popularność. Nie dziwi więc, że pod koniec lat trzydziestych w czasie wydarzeń tzw. nocy kryształowej spalono słupską synagogę i zdewastowano żydowskie sklepy. W czasie II wojny światowej w mieście założony został obóz pracy przymusowej, a potem oddział obozu koncentracyjnego →Stutthof, w którym pracowało ponad 600 osób, co dziś upamiętnia obelisk w okolicy dworca kolejowego. W ostatnich miesiąca II wojny w mieście pojawiły się wielkie rzesze ewakuowanej przed nadchodzącym frontem ludności niemieckiej. Tuż przed nadejściem Rosjan rozstrzelano wtedy w podmiejskim Lasku Południowym 22 przymusowych robotników, który to fakt został uwieczniony miejscem pamięci z grupą stalli. Samo przejęcie miasta przez Armię Czerowną odbyło się bez walk z hitlerowcami. Ci zaś wysadzili w powietrze starówkę miasta, co wywołało pożary, niegaszone przez Rosjan, którzy terroryzowali mieszkańców.

Polscy osadnicy w Słupsku pojawili się bardzo szybko, bo już w kwietniu 1945 r., przybywając ze zniszczonej w powstaniu Warszawy oraz z terenów Kresów. Jednakże miasto przez rok było pod radziecką kontrolą, polskie zaś władze administracyjne w pełni zaczęły działać dopiero w 1946 roku. Od 1946 do 1949 r. działał w mieście oraz pobliskich wioskach ks. Franciszek Zieja, wprowadzając w życie idee chrześciajńskiego irenizmu, zakładając Uniwersytet Ludowy i służac wszystkim ludziom (także Niemcom) pomocą duszpasterską i organizacyjną. Słupsk od 1946 r. roku znalazł się w granicach województwa szczecińskiego, natomiast od 1950 na obszarze nowoutworzonego województwa koszalińskiego. Mimo trudnej sytuacji ekonomicznej miasto w rzeczywistości powojennej rozwijało się w sferze gospodarczej i kulturalnej. Ów proces nie był do końca skoordynowany i przemyślany, stąd na terenie dzisiejszego Starego Miasta odnaleźć można budynki zbudowane według socrealistycznej, architektonicznej sztancy. Z jednej strony miało to wymiar szybkiego zaspokojenia potrzeb lokalowych dla mieszkańców, z drugiej jednak było wynikiem ideologicznych nakazów socjalizmu. W sensie ludnościowym w regionie słupskim spotkały się grupy mieszkańców o korzeniach kulturowych z Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny, Kielecczyzny i Wielkopolski. Pojawiły się też nowe narodowości, czyli Ukraińcy przymusowo osiedlani na Pomorzu (i tzw. Ziemiach Odzyskanych) w wyniku akcji „Wisła” (1947-1950). Stale przez wieki obecni byli w Słupsku Kaszubi, których teraz liczebność wzrosła na terenie powiatu w wyniku procesów osiedleńczych. Pozostała również w mieście niewielka społeczność niemiecka. W 1957 powołano Studium Nauczycielskie, które w 1969 r. rozwinięto w Wyższą Szkołę Nauczycielską, potem w Wyższą Szkołę Pedagogiczną (1974), Pomorską Akademię Pedagogiczną (2000-2006), Akademię Pomorską (2006-2023) i Uniwersytet Pomorski (od 2023 r.). Od 1967 r. zaczęto organizować w Słupsku Festiwal Pianistyki Polskiej, do dziś mający swoje coroczne odsłony, co promowało obecność miasta na arenie ogólnopolskiej. W 1975 roku powołano województwo słupskie, dając miastu asumpt do rozwoju i wzrostu znaczenia. Nie trwało to jednak zbyt długo, gdyż reforma administracyjna Polski w 1998 r. spowodowała odebranie Słupskowi statusu województwa i włączenie regionu do nowego kształtu województwa pomorskiego. Spowodowało to do dziś trwające negatywne zjawiska społeczne i gospodarcze, które tylko częściowo rekompensowane są przez istnienie Słupskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej (1997), budowę obwodnicy miejskiej (2010), czy amerykańskiego systemu Tarczy Antyrakietowej (od 2020). Mimo tych przeciwności masto może się poszczycić imponującą działalnością w sferze kultury. Imponujące zbiory posiada Muzeum Pomorza Środkowego z ciekawą kolekcją sztuki gotyckiej, artefaktami związanymi z ostatnimi Gryfitami, zbiorem malarstwa ekspresjonistycznego czy największą na świecie kolekcją prac Stanisława Ignacego Witkiewicza. Poza tym ciekawe propozycje odnaleźć można w repertuarze Teatru Nowego im. Witkacego, Polskiej Filharmonii „Sinfonia Baltica”, Państwowym Teatrze Lalki „Tęcza”, Ośrodku Teatralnym „Rondo”, podczas festiwalu muzycznego Komeda Jazz Festival, konkursu multimedialnego Witkacy pod strzechy, pokazów Ogólnopolskiego Konkursu Recytatorskiego w kategorii monodramów czy w subkulturowym Motor Rock Pub. W najnowszych latach prowadzone są intensywne prace renowacyjne i rewitalizacyjne słupskiego śródmieścia (bulwary nad Słupią).

Kaszubska tradycja Słupska jest bardzo długa. Dowodzi tego sam fakt relokowania miasta na lewym brzegi Słupi dla głównie niemieckich osadników w XIV w., podczas gdy na prawobrzeżnej części pozostawała ludność słowiańska (a w tym i kaszubska). Najstarsze przykłady pisane świadczące o kaszubskiej obecności na ziemi słupskiej pochodzą z czasów reformacji, kiedy to w Słupsku działał →Michael Brüggemann, znany w polskiej tradycji →Michałem Mostnikiem. Ten urodzony w 1583 roku luterański pastor przyczynił się do zachowania języka staropolskiego z kaszubskimi (słowińskimi) elementami gwarowymi w coraz bardziej zgermanizowanej części Pomorza Środkowego. Stało się to dzięki temu, że jako duchowny trafił najpierw na szczeciński dwór księcia zachodniopomorskiego Filipa II, a potem do otoczenia księżny Erdmuty w Słupsku. Po jej śmierci Brüggemann został kapelanem i doradcą księżnej Anny de Croy. W 1637 objął parafię w Smołdzinie, głosząc kazania w języku słowiańskim (polsko-kaszubskim), zaś w 1643 wydał Mały Catechizm D. Marcina Luthera, niemiecko-wandalski albo słowiński…. Druk został wydany w Gdańsku (drugie wydanie w 1758 r., trzecie w 1828 r.), na polecenie księżny Anny, miał służyć protestanckim Słowianom/Kaszubom zamieszkującym wschodnie części rozpadającego się wówczas Księstwa Pomorskiego. Także i do słupskiej Szkoły Kadetów (1769-1811) trafiało bardzo dużo synów polskich i kaszubskich rodów Pomorza, choć poddawani byli intensywnemu procesowi germanizowania i wychowania religijnego w duchu luterańskim, co miało ich przygotować do sprawowania funkcji oficerskich w armii pruskiej. W tradycji niemieckojęzycznej sprawy kaszubskie były często dyskutowane właśnie w słupskich kręgach duchowieństwa i rodów junkierskich. Nie przypadkowo pierwsze opisy Kaszubów dokonywano właśnie na tej ziemi (czynili to: słupski pastora Christian Wilhelm Haken [1723-1791], pastor w Cecenowie Gottlieb Leberecht Lorek [1760-1845], niemiecki badacz Słowiańszczyzny Franz Tetzner [1863-1919], językoznawca i kaszubolog Friedrich Lorentz [1870-1937]). Znaczące jest również i to, że jedna z popularnych pieśni ludowych Pomorza Tylnego zanotowana przez Otto Knoopa miała frazę: „Wo kommen denn alle Kaschuben her? Es sind so viele wie Sand am Meer. Aus Stolp, aus Stolp, aus Stolp!” [pol. Skąd przychodzą tutaj wszyscy Kaszubi? Jest ich tak wiele jak piasku nad morzem. Ze Słupska, ze Słupska, ze Słupska].

W latach po II wojnie światowej słupskie środowisko kaszubskie wypromowało własną szkołę haftu (w kolorystyce brak koloru czerwonego, zaś występuje dominacja odcieni zielonego i niebieskiego). Słupski oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego powstał w 1981 r. (prezesami byli m.in.: Zbigniew Talewski, Jerzy Dąbrowa-Januszewski, Zygmunt Szultka, Antoni Szreder, Jan Dobrzyń). Z najbardziej znanych słupskich Kaszubów można przywołać pisarkę →Annę Łajming (1904-2003), przez dziesiątki lat mieszkającą w tym mieście. Naturalizowanym Kaszubą był Jerzy Dąbrowa Januszewski (1942-2010), zaś z obecnie działających wyróżniają się kobiety: Anna Skotnicka, Adela Kuik-Kalinowska czy Karolina Keller. W sferze naukowej daje się zauważyć słupską szkołę kaszubistyczną, która rozwijała się od lat siedemdziesiątych wokół WSP, a teraz na Uniwersytecie Pomorskim (historycy: Zygmunt Szultka, Wojciech Skóra, Małgorzata Mastalerz-Krystiańczuk; literaturoznawcy: Zbigniew Zielonka, Jowita Kęcińska-Kaczmarek, Adela Kuik-Kalinowska, Daniel Kalinowski). Znaczący dla popularyzacji tradycji Kaszub był Teatr Lalki „Tęcza” rozpoczynający działalność w Tuchomiu, by znaleźć swe stałe miejsce w centrum Słupska, prezentujący przez lata spektakle o tematyce kaszubsko-pomorskiej (Kaszubi pod Wiedniem, Licho z Gardna, Guligutka, Damroka i Gryf, Remus – rycerz kaszubski) oraz Festiwal Kaszubski (1993, 1994, 1996, 1998). Słupsk doczekał się również kaszubskiego wojewody (1993-1996) Kazimierza Kleiny (dzisiaj senator RP). W nowszej literaturze, słupski pisarz Daniel Odija przedstawia Kaszuby w swoich utworach w kontekście wspomnień z dzieciństwa (powieść Niech to nie będzie sen) lub jako przestrzeń autentyzmu i prostoty (słuchowisko FC Gochy).

Daniel Kalinowski

Bibliografia:

• Ch. W. Haken, Drei Beitrage zur Erläuterung der Stadtgeschichte von Stolp, Stolp (Pom.) 1866.
• O. Landau, Die Geschichte des Stephanplatzes in Stolp, Stolp 1934 [pol. wyd.: Niezwykłe dzieje Placu Stephana w Stolpie, przeł. W. M. Wachniewski, Słupsk 2005]
• M. Sczaniecki, K. Ślaski, Dzieje Pomorza Słupskiego i innych terenów województwa koszalińskiego w wypisach, Poznań 1961.
• H. Baranowski, S. Gierszewski, Historia Słupska, Poznań 1981.
• Z badań nad społeczeństwem i kulturą Pomorza Środkowego, red. Z. A. Żechowski, A. Czarnik, Słupsk 1977.
• A. Czarnik, J. Lindmajer, Dzieje Słupska, Słupsk 1986.
• Z. Szultka, Szkoła Kadetów w Słupsku (1769-1811), Słupsk 1992.
• Z. Szultka, Książę Ernest Bogusław von Croy (1620-1684), Słupsk 1996.
• Z. Machura, Kronika. 25 lat oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Słupsku, Słupsk 2001.
• J. Dąbrowa-Januszewski, Westnë merczi, Warszawa-Słupsk 2006.
• J. Schwarz, Na wschodzie wschodzi słońce. Wspomnienia z Pomorza Środkowego, przekł. zbior., Słupsk 2006.
• Z. Machura, Był tu wśród nas na ziemi słupskiej, Słupsk 2007.
• J. Henke, Heinrich von Stephan. Najwybitniejsza postać Ziemi Słupskiej XIX w., Słupsk 2010.
• D. Kalinowski, Szarość (o)ceniona. O poezji Bartosza Muszyńskiego, [w:] „Czarne” oraz „Lampa i Iskra Boża”. Literatura na rynku idei, red. D. Kalinowski, Słupsk 2010.
• Zbigniew Zielonka. Pisarz, naukowiec i przyjaciel, red. D. Kalinowski, Słupsk – Gdańsk 2011.
• M. Mastalerz-Krystjańczuk, Pomorze Zachodnie w polskiej nauce, publicystyce i działalności politycznej w latach 1919–1939, Słupsk 2013.
• D. Kalinowski, Zbrutalizowany liryzm i przeklęte Pomorze. Świat prozy Daniela Odii. W: Językowy, literacki i kulturowy obraz Pomorza, red. Z. Lica, M. Klinkosz, Gdańsk 2013, s. 179-192.
• W. Skóra, Kaszubi i słupski proces Jana Bauera w 1932 roku. Z dziejów polskiego ruchu narodowego na Pomorzu Zachodnim, Poznań-Słupsk 2016.
• A. Szreder, Notatnik pomorski, Słupsk 2016.
• W. Skóra, Słupsk 1945. Miasto Niemców, Sowietów i Polaków, Poznań 2023.
• Wielkie Pomorze, red. A. Kuik-Kalinowska, D. Kalinowski, Gdańsk-Słupsk 2009-2023.
• “Stolper Heimatblatt für die Heimatvertriebenen aus der Stadt und dem Landkreise Stolp in Pommern”, 1951-1965.
• Materiały do poznania regionalizmu słupskiego, 1999-2013.
• „Stolper Heft” 2006-2019.