Biskupi kaszubscy

W historii Kaszubów, w dziejach ich trwania przy swojej kaszubskości i polskości, szczególną rolę w okresie zaborów odegrał Kościół katolicki. Pobożność Kaszubów współcześnie, ich wielkie przywiązanie do Kościoła i duchownych, są w skali kraju wyjątkowe, eksponowane jako jeden z najważniejszych elementów kaszubskiej tożsamości. W opinii socjologów i innych obserwatorów kaszubskiej rzeczywistości pojawia się niekiedy stwierdzenie, iż Kaszubi (podobnie jak ogół Polaków) są nie tyle autentycznie pobożni, co raczej kościelni…

Kościół na Kaszubach i Pomorzu w przeszłości, a i dziś, to instytucja, w której Kaszubi mogli i mogą być w największym stopniu sobą. Utożsamiając przez pokolenia kaszubszczyznę z polskością, zarówno duchowni katoliccy, jak ich przełożeni, biskupi, tolerowali także język kaszubski. Był on nie tylko w codzienności parafialnej traktowany jako gwara, narzecze, jak i przy rzadkich okazjach – np. wizytacjach biskupich, jako swoisty ozdobnik i wyróżnik kaszubskiej wspólnoty parafialnej. Przez ogół duchownych ceniona była i jest ofiarność Kaszubów na rzecz Kościoła i wielki autorytet, jakim darzą oni księdza, a tym bardziej biskupa…, a zwłaszcza swojaka.

Już w przeszłości, w epoce Polski szlacheckiej, nie brakowało Kaszubów, a raczej pochodzących ze szlachty kaszubskiej duchownych, którzy dostąpili zaszczytu zasiadania w episkopacie polskim. Byli to duchowni dawnej diecezji kujawsko-pomorskiej ze stolicą we Włocławku, m.in. przedstawiciele takich rodów jak Lewińscy i Pawłowscy, którzy zostawszy biskupami pomocniczymi tej diecezji, w swej dalszej karierze zasiadali na stolcach biskupich w innych zakątkach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jednakże poza urodzeniem, świadomością swego kaszubskiego rodowodu, niczym szczególnym nie wyróżnili się w dziejach kaszubszczyzny i wspólnoty kaszubskiej. Na konto ich zasług dla Kaszub i Kaszubów można zapisać jedynie fundacje na rzecz kościołów czy klasztorów. Przykładem szczególnym może być bp chełmiński, kujawski i warmiński ks. A.S. Grabowski (1698–1766), m.in. mecenas kultury i sztuki, fundator kościoła w jego rodzinnej wsi Wielki Buczek na Krajnie, w którym do dziś zachowany jest w ołtarzu głównym obraz H. Hana, a jeszcze po wojnie w przewodnikach turystycznych wskazywano na liczne przykłady wzornictwa kaszubskiego na ławkach i innych elementach wyposażenia świątyni. Jego krewni również osiągnęli wysokie godności i liczne dobra w Prusach Królewskich, także na Kaszubach, będąc m.in. dobrodziejami klasztoru reformatów w Zamartem k. Chojnic.

Najwięcej o dokonaniach biskupów kaszubskich (pochodzących z Kaszub czy działających na rzecz Kaszubów) możemy powiedzieć w odniesieniu do naszych dziejów najnowszych, a zwłaszcza XX stulecia – epoki odrodzenia i rozwoju Kaszubów i kaszubszczyzny, także w kontekście jej obecności w Kościele. W odniesieniu do XIX w., decydującego o współczesności, trzeba wskazać, iż biskupem kaszubskim, ordynariuszem diecezji chełmińskiej, był jedynie ks. J.N. Marwicz (1795–1886) urodzony w Tuchlinie, pow. Kartuzy, pochodzący z rodziny niemiecko-polskiej. Stronę polską, kaszubską, reprezentowała głównie jego matka Marianna z Wysockich, urodzona w Główczewicach na południu Kaszub. Jednakże także wśród jego krewnych Marwiczów w pow. kartuskim nie brakowało ludzi utożsamiających się również z Kaszubami – np. bratanek, ks. kanonik Fryderyk (1847–1906), pochodzący z Borzestowa, współfundator kościoła – parafii w Wygodzie.

Bp Marwicz rozpoczął swoją posługę jako lojalny poddany króla pruskiego, wręcz zaprzyjaźniony z dworem. Dopiero w latach kulturkampfu odezwała się w nim dusza polska, a wcześniej także kaszubska, jako że posługiwał się również językiem kaszubskim, odpowiadając w nim pozdrawiających go publicznie po kaszubsku klerykom. Jego fundacją jest m.in. kościół i parafia w Gowidlinie. Z bpów chełmińskich XIX stulecia najbardziej sprzyjał Kaszubom i Polakom.

Za czasów bpa Marwicza urodził się i kształcił w Collegium Marianum w Pelplinie ogółowi Kaszubów najbliższy z biskupów kaszubskich, dziś Sługa Boży, ks. K. Dominik (1870–1942), urodzony w Gnieżdżewie, parafia Swarzewo. Ks. Dominik, b. filomata chełmiński, jako rektor Seminarium Duchownego w Pelplinie został w II RP biskupem pomocniczym diecezji chełmińskiej w 1928 r., współpracownikiem bpa morskiego ks. S. Okoniewskiego. Już wcześniej jako ojciec duchowny seminarium zasłynął ze swej nadzwyczajnej dobroci, określany przez kleryków jako św. Dominiczek. Ks. J.St. Pasierb po latach stwierdził, iż nadzwyczajna w jego życiu była zwyczajność. Jeśli kiedyś zostanie ogłoszonym błogosławionym, świętym, będzie patronem prostych, zwyczajnych ludzi. W dziejach Kaszubów wpisany jest jako ten, który będąc biskupem, posługiwał się w kontaktach z ziomkami językiem kaszubskim, zachęcając do jego pielęgnacji. Za życia i po śmierci cieszył się – jako Kaszuba i Polonus – powszechnym szacunkiem i uwielbieniem ogółu duchowieństwa diecezjalnego, tak Polaków, jak i Niemców; był bowiem człowiekiem wolnym od wszelkiego nacjonalizmu. Propagatorami jego kultu byli m.in. dwaj wybitni biskupi Pomorza z przełomu PRL i III RP – chełmiński ks. M. Przykucki, od 1992 r. pierwszy abp metropolita kamieńsko-szczeciński i ks. T. Gocłowski, bp gdański, pierwszy abp metropolita gdański. Obaj zasłużyli się wyjątkowo pozytywnie na polu utrwalenia tożsamości Kaszubów i promocji ich roli w dziejach Kościoła nad Bałtykiem, zabiegając m.in. o słowa uznania dla Kaszubów jako pradawnych gospodarzy tej ziemi ze strony papieża Jana Pawła II, co usłyszeliśmy podczas jego wizyty na Pomorzu w 1987 r. Za ich posługi odbywały się Spotkania Pelplińskie i Kolokwia Gdańskie, współorganizowane przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Obaj przyczynili się do wydania Biblii w j. kaszubskim, w tym Nowego Testamentu w tłum. E. Gołąbka z imprimatur Konferencji Episkopatu Polski. Obaj wraz z ks. bp. A. Śliwińskim zostali członkami honorowymi ZKP. Ks. abp T. Gocłowski wydał w 1993 r. Wskazania duszpasterskie, zachęcające księży pracujących na Kaszubach do używania języka kaszubskiego w liturgii. Obaj należeli też do współgospodarzy Kongresu Pomorskiego rozpoczętego w 1997 r. w Gdańsku, a zakończonego w 1998 w Szczecinie, gdzie podczas Konferencji Episkopatu Polski został podpisany list biskupów z Pomorza do uczestników Kongresu.

Dzięki staraniom ks. bpa M. Przykuckiego trzech Kaszubów zostało biskupami pomocniczymi, a po kilku latach samodzielnymi ordynariuszami innych diecezji polskich. Byli to: ks. prof. H. Muszyński rodem z Kościerzyny, późniejszy bp włocławski, a następnie abp metropolita gnieźnieński i Prymas z Kaszub; ks. dr A. Śliwiński, pochodzący z Werblini na Nordzie, od 1992 r. pierwszy bp ordynariusz diecezji elbląskiej oraz ks. prof. J.B. Szlaga, urodzony w Małym Kacku, pierwszy biskup diecezji pelplińskiej. Przywołać również trzeba ks. bpa sufragana chełmińskiego E. Piszcza, urodzonego w Bydgoszczy, po trochu Kaszubę z wyboru, ordynariusza diecezji i pierwszego metropolitę archidiecezji warmińskiej.

Ks. abp T. Gocłowski przyczynił się do nominacji biskupiej m.in. ks. dr. R. Kasyny, związanego rodzinnie z Kaszubami, sufragana gdańskiego, a po śmierci J.B. Szlagi kolejnego bpa ordynariusza diecezji pelplińskiej, na terenie której w parafii chmieleńskiej urodził się jego ojciec. Ważnym dokonaniem za kadencji J.B. Szlagi był wybór i papieska nominacja biskupia rektora WSD w Pelplinie, ks. dr. W. Meringa, urodzonego w Żukowie, biskupem ordynariuszem diecezji włocławskiej, dziedziczki dawnej diecezji kujawsko-pomorskiej, obejmującej do 1821 r. gros ziemi kaszubskiej. Abp T. Gocłowski przewodniczył kaszubskiej pielgrzymce do Ziemi Świętej, podczas której w Kościele Pater Noster poświęcono tablicę z modlitwą Pańską w języku kaszubskim. (Kopia tej tablicy znajduje się w m.in. w katedrze oliwskiej). Bp J.B. Szlaga przewodniczył pielgrzymce Kaszubów do Rzymu z prośbą do Jana Pawła II o rychłą beatyfikację ks. bpa K. Dominika. 12.02.2019 r. dowiedzieliśmy się o nominacji kolejnego Kaszuby – ks. dr. A. Okroja, rodem z Chmielna – biskupem sufraganem w Pelplinie. Przez wiele lat był opiekunem Klubu Studentów Kaszubów w Pelplinie.

Można powiedzieć, że na przełomie XX i XXI w. reprezentacja Kaszubów wśród biskupów polskich osiągnęła niezwykły stan, wzmocniony faktem, iż za czasów posługiwania ks. H. Muszyńskiego w Gnieźnie, do rządców tejże najstarszej polskiej metropolii wróciła godność prymasa Polski. On sam odegrał niezwykłą rolę m.in. w procesie pojednania katolicko-żydowskiego oraz polsko-niemieckiego i rozwoju ekumenizmu w Kościele polskim oraz zakotwiczeniu Polski w Unii Europejskiej, będąc realizatorem idei głoszonych przez papieży Jana Pawła II i Franciszka. W rodzinnym mieście ks. H. Muszyńskiego, w kościerskim muzeum od 2018 r. znajduje się specjalna izba pamięci prymasa z Kaszub.

Osobną pozycję w gronie biskupów kaszubskich zajmuje ks. abp M. Adamczyk, pochodzący z Gdańska, pracujący od lat w dyplomacji watykańskiej. Sakrę biskupią otrzymał 27.04.2013 r. w katedrze oliwskiej z rąk kard. K. Nycza. Od 2017 r. jest nuncjuszem w Panamie, gdzie dwa lata później gościł Ojca Świętego Franciszka podczas Światowych Dni Młodzieży. Korzeniami kaszubskimi szczyci się również pochodzący z Gdańska ks. bp Z. Zieliński – od 2023 r. ordynariusz diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej.

Józef Borzyszkowski

Bibliografia:

• Derc K., Zarys biograficzny Sługi Bożego Księdza Biskupa Konstantyna Dominika, przyg. do druku, wstępem i przypisami oraz dodatkowymi ilustracjami opatrzył J. Borzyszkowski, Gdańsk-Wejherowo 2022
• Jażdżewski L., Ksiądz Biskup Konstantyn Dominik. Życie i pamięć o nim na Kaszubach i Pomorzu, Pelplin 2013
• Jóskowski Z., Biskupi z ziemi kaszubskiej. Słownik biograficzny, Banino 2008
• Koch K., Biskup Konstantyn Dominik. Nadzwyczajna zwyczajność, Pelplin 2011
• Ksiądz Biskup Dominik. Droga do świętości, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1997
• Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie (1651-2001), red. A. Nadolny, Pelplin 2001
• Kult o znamionach cudu, red. T. Hoppe, Gdynia 2014
• Mross H., Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821-1920, Pelplin 1995, s. 199-200
• Ormiński H., Sługa Boży Ksiądz Biskup Konstantyn Dominik, Kartuzy 1986
• Pro memoria ks. abp Tadeusz Gocłowski (1931-2016), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk-Wejherowo 2021
• Prymas z Kaszub. Z abp. Henrykiem Muszyńskim rozmawia Krzysztof Łukasik, Gniezno 2012
• Ringwelski F., Jan Nepomucen Marwicz, biskup chełmiński, „Miesięcznik Diecezji Chełmińskiej”, t. 11, 1939, nr 1-2 i 3
• Szulist W., Kaszuba Paweł Piotr Rhode – Biskup i działacz polonijny w Stanach Zjednoczonych (1870-1945), „Studia Polonijne”, t. 8, 1984

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski
3. Źródło: Instytut Kaszubski
4. Źródło: Instytut Kaszubski