Polonia gdańska

Nazwą tą określa się ludność polską zamieszkałą na terenie Wolnego Miasta Gdańska w latach 1920–1939, pochodzenia polskiego lub posługującą się językiem polskim, posiadającą obywatelstwo WMG lub będącą obywatelami polskimi zamieszkałymi na terenie WMG. Składało się ono z miasta Gdańska, powiatów Gdańsk-Niziny i Gdańsk-Wyżyny, obejmujących dawne części powiatów: elbląskiego, kartuskiego, kościerskiego, malborskiego, tczewskiego i wejherowskiego.

Osoby deklarujące opcję niemiecką stanowiły w WMG zdecydowaną większość, około 90% zamieszkującej tu ludności. W 1923 r. w WMG mieszkało 366 738 osób, w tym spośród 12 027 osób deklarujących język polski i kaszubski jako ojczysty oraz 1629 osób deklarujących język polski i niemiecki obywatelstwo WMG posiadało 7896 Polaków, a obywatelstwo polskie 5760 osób. W 1929 r., wśród ogólnej liczby 407 517 mieszkańców, ludność polska posiadająca obywatelstwo WMG lub polska, ale zamieszkująca na terytorium WMG liczyła ponad 35 000, tj. 9,1% ogółu ludności. Na terytorium WMG w 1922 r. mieszkało około 119 470 katolików, z czego ludność polska stanowiła ok. 18-25%.

Prawa ludności polskiej w WMG wyznaczał art. 104 pkt 5 traktatu wersalskiego, artykuł 33 konwencji paryskiej, konstytucja gdańska, umowa warszawska z 24.10.1921 r. oraz polsko-gdańskie umowy wykonawcze i decyzje Ligi Narodów. Korzystanie z przysługujących w WMG uprawnień ludności polskiej ograniczał wrogi stosunek Senatu gdańskiego. Wśród polskich posłów do gdańskiego parlamentu – Volkstagu – znalazł się Kaszuba, dr B. Łangowski, związany rodzinnie z Kaszubami i Kociewiem W. Jedwabski, oraz młodokaszubi ks. L. Miszewski, Z. Moczyński.

Pomimo trudności Polonia gdańska wykształciła ruch, którego celem było wspieranie polskiego życia społeczno-politycznego, religijnego, oświatowego, kulturalnego, gospodarczego i sportowego. Jeszcze przed powstaniem WMG główną instytucją polityczną był Podkomisariat NRL, którym kierował S. Łaszewski, późniejszy pierwszy wojewoda pomorski. Jego zastępcami byli: dr J. Wybicki i dr F. Kręcki. W połowie listopada 1918 r. powołano Gdańską Radę Ludową, której podkomisarzem został dr J. Wybicki.

Dnia 17.11.1918 r. utworzono Radę Żołnierzy Polaków w Gdańsku. 27.01.1919 r. PNRL w Gdańsku powołał Komisję Szkolną pod przewodnictwem ks. B. Makowskiego i sekretarza ks. L. Miszewskiego. Komisja zajmowała się wprowadzaniem języka polskiego w szkołach, 11.04.1919 r. powołała Polski Uniwersytet Ludowy w Gdańsku, którego wykłady obejmowały m.in. historię literatury i sztuki polskiej, ustroju państwa polskiego, filozofię polską, ekonomię i krajoznawstwo. Wykładowcami byli m.in.: księża K. Kantak, L. Miszewski i B. Makowski.

Po utworzeniu WMG wznowiły działalność polskie organizacje przedwojenne, a z czasem powstały liczne nowe. Spośród towarzystw ludowych reaktywowano m. in. najstarsze w Gdańsku Towarzystwo Ludowe „Ogniwo”, Towarzystwo Ludowe „Jedność”, Towarzystwo Ludowe „Oświata” oraz towarzystwa Polek. Powoływano nowe towarzystwa ludowe, które organizowały odczyty, uroczystości z okazji świąt narodowych, przedstawienia amatorskie, zakładały polskie biblioteki i czytelnie, prowadziły działalność charytatywną. Powstawały towarzystwa śpiewacze, pielęgnujące muzykę polską.

Działalność wznowiło również najstarsze Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia” w Gdańsku (1918) i w Sopocie (1919). Powstawały nowe towarzystwa śpiewacze, np. Towarzystwo Śpiewu „Św. Cecylia” w Gdańsku-Wrzeszczu, Towarzystwo Śpiewu „Lira” w Oruni. Wśród towarzystw sportowych 16.05.1920 r. działalność wznowiło Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Z niego w 1922 r. wyłonił się Klub Sportowy „Gedania”, który był członkiem niemieckiego Bałtyckiego Związku Sportowego (Baltischer Sport-Verband).

Wśród organizacji zawodowych wznowiło działalność Zjednoczenie Zawodowe Polskie w WMG (ZZP), istniejące w Gdańsku od 1906 r., które walczyło o podniesienie zarobków robotników polskich oraz dbało o podniesienie świadomości narodowej. Funkcje prezesa ZZP sprawowali P. Tysarczyk i A. Lendzion. Dnia 25.05.1938 r. ZZP połączyło się z działającym od 1934 r. Polskim Zrzeszeniem Pracy i utworzono Zjednoczenie Zawodowe Polskie Zrzeszenia Pracy, z prezesem A. Lendzionem. Drugą organizacją zawodową, która wznowiła działalność, był Związek Pracowników Kupieckich, działający w latach 1908–1920 pod nazwą Towarzystwo Młodzieży Kupieckiej w Gdańsku, Związek Handlowców. W 1921 r. działało na terenie WMG 14 organizacji i towarzystw polskich, w 1922 – 41, w 1930 – 84, w 1936 – 130, a w 1938 – 111.

21.04.1921 r. powstała Gmina Polska, zarejestrowana w 1924 r., której celem było zjednoczenie wszystkich Polaków zamieszkałych w WMG. Do kierownictwa Gminy należeli m.in. F. Kubacz, W. Panecki, J. Czyżewski, ks. L. Miszewski, Z. Moczyński, E. Czarnecki i R. Ogryczak. Uprzywilejowanymi członkami Gminy byli Polacy-katolicy z obywatelstwem gdańskim. Członkowie z obywatelstwem polskim nie mieli czynnych i biernych praw wyborczych, jedynie status członków nadzwyczajnych. W 1923 r. Gmina liczyła 7500 członków, w tym 3500 nadzwyczajnych, w 1933 ponad 5000 członków, w tym 1000 nadzwyczajnych. W połowie 1925 r.

Gmina Polska powołała Związek Towarzystw Polskich, którego celem było zjednoczenie wszystkich polskich organizacji. Przystąpiła tylko połowa tychże. Wśród polskich organizacji w Gdańsku było kilka, którym przewodzili Kaszubi, m.in. M. Budzisz był prezesem Towarzystwa Nauczycieli, H. Żelewska – Towarzystwa św. Jadwigi, ks. B. Wiecki – Towarzystwa św. Zyty, M. Scheffsowa – Towarzystwa Polek we Wrzeszczu.

Dnia 13.06.1933 r. powstał Związek Polaków w WMG. Inicjatorami i kierownikami byli: Z. Moczyński, H.M. Królikowski, I. Ziętkiewicz.

W listopadzie 1921 r. powstała Gdańska Macierz Szkolna, organizacja oświatowo-kulturalna, której członkowie stworzyli system szkolnictwa polskiego w WMG. W skład pierwszego Zarządu weszli m.in. dr F. Kubacz (prezes), ks. L. Miszewski i pisarz S. Przybyszewski.

Ważnym uczestnikiem życia społeczno-kulturalnego Polonii w Gdańsku była młodzież polska studiująca na Politechnice Gdańskiej, ówczesnej Technische Hochschule, zrzeszona w organizacjach akademickich, m.in. w powstałym w 1921 r. Zrzeszeniu Studentów Polaków Politechniki Gdańskiej „Bratnia Pomoc”, Związku Akademików Gdańskich „Wisła”, powstałej w 1922 r. Polskiej Korporacji Akademickiej „Helania” czy w studenckim kole naukowym Korab ( organizacje młodzieżowe). Głównym ośrodkiem działalności Zrzeszenia był Dom Akademicki, w którym w 1930 r. miała miejsce bogata wystawa haftów kaszubskich. W Gdańsku po raz kolejny odrodziło się czasopismo „Gryf. Pismo dla spraw kaszubskich”.

W 1922 r. z inicjatywy ks. K. Kantaka powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk i Sztuki w WMG (TPNiS). W komitecie organizacyjnym znaleźli się także inni młodokaszubi: M. Szeffs, W. Kukowski i dr M. Szuca. W ramach TPNiS działalność rozwinęły wydziały: Historyczny (przew. Dr M. Dragan), Historii Sztuki (przew. ks. W. Wysocki), Przyrodniczy (przew. B. Gaweł), Językoznawczy, pierwotnie nazwany Kaszubskim (przew. W. Pniewski), Prawno-Ekonomiczny (przew. Z. Kalkstein), Bibliotekarski (przew. Z. Nowicki). TPNiS prowadziło także działalność wydawniczą: w 1927 r. ukazał się pierwszy tom czasopisma naukowego „Rocznik Gdański”. Do 1939 r. wydano 12 tomów „Rocznika Gdańskiego”. Opublikowano serie wydawnictw zwartych m.in. „Biblioteka Gdańsko-Pomorska”, „Studia Gdańskie. Monografie z Dziejów Gdańska i Stosunków Polsko-Gdańskich”. W 1932 r. z inicjatywy dr. Moczyńskiego powstała organizacja gospodarcza Związek Popierania Gdańsko-Polskich Stosunków Gospodarczych – „Gezet”.

Lata 1933–1937 to okres sporu ideowopolitycznego między Gminą Polską i Związkiem Polaków w WMG, popieranym przez władze polskie. Obie organizacje połączyły się 23.05.1937 r. i utworzyły Gminę Polską Związek Polaków w WMG. Prezesem został B. Budzyński, wiceprezesami A. Lendzion, ks. B. Komorowski i E. Tarnowski. W 1935 r. powstała Rada Polskich Interesantów Portu Gdańskiego, która dbała o rozwój polsko-gdańskich stosunków gospodarczych. Lata 1938–1939 to okres walki Polonii gdańskiej o zachowanie polskiego stanu posiadania w WMG.

Działały też polskie organizacje społeczno-opiekuńcze, sportowe, młodzieżowe i kombatanckie. W 1920 r. powołano Gdański Oddział Polskiego Czerwonego Krzyża oraz Związek Harcerstwa Polskiego w WMG (ZHP), najsilniejszą organizację młodzieżową w WMG. Inicjatorami powołania ZHP byli: dr W. Panecki, W. Kopczyński, A. Liczmański, S. Mirau, M. Tejkowski, A. Witkowski i J. Żuralski. Znaczny rozwój harcerstwa polskiego w WMG nastąpił w latach 1934–1935, powstała wówczas Gdańska Komenda Chorągwi Harcerzy i Gdańska Komenda Chorągwi Harcerek oraz Oddział ZHP w Gdańsku. W 1921 r. powstała Polska Misja Dworcowa.

Polskie duchowieństwo w WMG pełniło ważną rolę w wychowaniu religijno-narodowym. Szczególnie ważne były nabożeństwa odprawiane w języku polskim, uroczystości z okazji rocznic i świąt narodowych, pielgrzymki do Świętego Wojciecha, Swarzewa, Wejherowa i Częstochowy, w których licznie brała udział ludność polska ( sanktuaria na Kaszubach).

W 1922 r. na terenie WMG posługę pełniło siedmiu polskich duchownych: ks. W. Wysocki, ks. B. Komorowski, ks. B. Wiecki, ks. E. Kamiński, ks. F. Rogaczewski, ks. L. Miszewski, ks. K. Kantak. W późniejszym okresie także: ks. dr F. Komorowski, ks. M. Górecki, ks. F. Majewski, ks. W. Hoeft, ks. J. Majewski, księża pallotyni L. Bemke, W. Ciechorski i A. Muzalewski.

24.04.1922 r. utworzona została na terenie WMG administracja apostolska, podległa bezpośrednio Kurii Rzymskiej; jej administratorem został biskup E. O’Rourke. Ludność polska nie miała własnego kościoła, dlatego w 1923 r. powołano Towarzystwo Budowy Kościołów Polskich w Gdańsku, a w 1935 r. w Sopocie. Prezesem został ks. B. Komorowski. 28.06.1924 r. ks. B. Komorowski został kuratusem parafii dla polskich katolików w Gdańsku, której na cele duszpasterskie Komisariat Generalny RP przekazał budynek ujeżdżalni koni w Gdańsku-Wrzeszczu. W maju 1926 r., po przebudowie, poświęcono budynek kościoła pw. św. Stanisława, który wraz z kościołem pod wezwaniem Chrystusa Króla w Gdańsku, z jego rektorem ks. F. Rogaczewskim, stanowił ostoję polskości w Gdańsku.

30.12.1925 r. na mocy bulli papieża Piusa XI ustanowiono samodzielną diecezję gdańską, w której istniały dwa dekanaty, gdański i nowostawski. W Sopocie opiekę nad ludnością polską sprawował ks. W. Szymański. Powstały nowe kaplice i kościoły polskie, m.in. pw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Nowym Porcie (1932) i na Westerplatte (1937), w Piekle (1937). Funkcjonowały punkty duszpasterskie przy kościołach niemieckich, w których odprawiano nabożeństwa dla ludności polskiej w wybrane dni, np. w kościele św. Mikołaja w Gdańsku, kościele św. Brygidy. Senat gdański uniemożliwił jednak Polakom budowę kilku kościołów, np. w Sopocie i Oliwie.

W pracy organizacyjnej na rzecz ludności polskiej w WMG wyróżniał się ks. F. Rogaczewski, działacz Polonii gdańskiej, pierwszy wiceprezes Gdańskiej Macierzy Szkolnej, założyciel i prezes Zarządu Zespołu Polskich Towarzystw, prezes Centralnego Komitetu Katolików Polaków Diecezji Gdańskiej (1934–1939), kapelan polskich Pocztowców. Organizował pielgrzymki do Częstochowy i do Świętego Wojciecha. Aktywnym duszpasterzem i działaczem polskim w WMG był ks. B. Komorowski, wiceprezes Gminy Polskiej, członek Gdańskiej Rady Ludowej, poseł do Volkstagu gdańskiego. Był opiekunem organizacji młodzieżowych i osób starszych. 1.09.1939 r. ks. ks. Komorowski i Rogaczewski zostali aresztowani przez gestapo i rozstrzelani 22.03.1940 r. w Stutthofie ( wojna i okupacja).

Zasłużonym działaczem polonijnym był także pochodzący z Brus ks. L. Miszewski, duszpasterz w kościele św. Ignacego w Starych Szkotach, prezes Gminy Polskiej w WMG i poseł do Volkstagu gdańskiego (1928–1930). Od 1919 r. członek Komisji Szkolnej powołanej przez NRL w Gdańsku, a od 1921 r. w zarządzie Gdańskiej Macierzy Szkolnej. Od 1922 r. prefekt Gimnazjum Polskiego, współzałożyciel Ligi Katolickiej w Gdańsku, współautor memoriału z 28.06.1928 r. pt. Tragiczna przyszłość Polonii gdańskiej. Pogrzeb ks. Miszewskiego 29.01.1930 r. stał się manifestacją narodową Polonii gdańskiej. Po wojnie został patronem ulicy w Gdańsku-Wrzeszczu.

Aktywne na terenie WMG były też polskie siostry zakonne, dominikanki, które pracowały w przedszkolach polskich, prowadziły działalność społeczną i zajęcia dla dziewcząt; były wśród nich siostry: H. Karaśkiewicz, M. Gallus, P. Gallus, J. Konieczna.

Pamiętnikarską dokumentację aktywności wielu wybitnych Kaszubów i działaczy Polonii gdańskiej, ukazującą Gdańsk jako miejsce życia Niemców, Polaków, Rosjan i Żydów, stanowią pięciotomowe Wspomnienia gdańskiego bówki B. Zwarry, a także jego czterotomowa powieść Gdańszczanie i Gdańsk 1939. Wspomnienia Polaków-Gdańszczan.

Magdalena Lemańczyk

Bibliografia:

• Andrzejewski M., Ludzie Wolnego Miasta Gdańska (1920–1939), Gdańsk 1997.
• Gdańsk 1939. Wspomnienia Polaków-Gdańszczan, wybór i oprac. B. Zwarra, wyd. 2 popr. i uzup., Gdańsk 2002.
• Mikos S., Wolne Miasto Gdańsk a Liga Narodów 1920–1939, Gdańsk 1979.
• Stępniak H., Ludność polska w Wolnym Mieście Gdańsku (1920–1939), Gdańsk 1991.

Wystawy muzealne:

• Wystawa „Wolę o tym nie mówić”, Muzeum Gdańska, lokalizacja: Galeria Palowa w Ratuszu Głównego Miasta (2022).
• Wystawa plenerowa „Polacy w Wolnym Mieście Gdańsku 1920-1939”, IPN Oddział w Gdańsku, lokalizacja: Placu Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku (2022).
• Wystawa plenerowa „Polacy w Wolnym Mieście Gdańsku”, Muzeum II Wojny Światowej, lokalizacja: pl. Władysława Bartoszewskiego 1, Gdańsk (2020).
• Wystawa plenerowa „Polacy wymazani. Historia Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku”, MHMG, Urząd Miasta Gdańska, Dom Spotkań z Historią, lokalizacja: Krakowskie Przedmieście 32, Warszawa (2014).
  Wystawa plenerowa „Polacy wymazani. Polonia Wolnego Miasta Gdańska”, MHMG, lokalizacja: Placu Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku (2014).
• Wystawa unikatowych pamiątek gdańskiej Polonii, lokalizacja: Kościół św. Stanisława Biskupa Męczennika w Gdańsku (2013).

Netografia:

Wirtualny spacer po wystawie plenerowej „Polacy w Wolnym Mieście Gdańsku”, Muzeum II Wojny Światowej (2020) https://spacer.muzeum1939.pl/pwmg/

Ikonografia:

1. Fot. Magdalena Lemańczyk
2. Fot. Magdalena Lemańczyk