Stanica to jeden z najważniejszych dla Kaszubów nie od dziś symboli i znaków z gryfem w centrum. Nie znajdujemy jednak objaśnienia tego pojęcia ani w Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej ks. B. Sychty, ani w Słowniku etymologicznym kaszubszczyzny H. Popowskiej-Taborskiej i W. Borysia. Jest to bowiem pojęcie – symbol zrodzony wśród twórców ruchu kaszubskiego. Można ją kojarzyć z symbolem gryfa i nieco z przypomnianym przez zrzeszyńców zwyczajem pogrzebowym w rodzinie Gryfitów, co zaistniało podczas pogrzebu A. Majkowskiego. Jednakże istotnym przedmiotem w tym „osobliwym ceremoniale”, jak go określił J. Karnowski, była nie tarcza, a stanica jako sztandar z gryfem, jakim okryto trumnę zmarłego „wodza kaszubszczyzny”. Wydobyto go wówczas z grobu i rozparto nad mogiłą, a „zrzeszowcy”, uchwyciwszy się go, złożyli przysięgę, iż będą wierni idei zmarłego w służbie „narodowi kaszubskiemu”. Przy okazji – w niezgodzie z rzeczywistością – powiedziano, „że starsze pokolenie (młodokaszubskie) zeszło do mogiły i że przodownictwo należy do młodego (…)” – zapamiętał to ze smutkiem J. Karnowski.
Można zatem powiedzieć, że stanica kaszubska to sztandar ze znakiem gryfa, godłem Kaszubów i Pomorza, podstawowy symbol i znak rozpoznawczy tej wspólnoty etniczno-kulturowej. (Trzeba widzieć stanicę obok złoto-czarnej flagi, z którą nie można jej w pełni identyfikować).
Il. 1. Zrzeszeniowe poczty sztandarowe oczekujące na przemarsz podczas Zjazdu Kaszubów w Pucku, 2010 r. W tle odświętnie przybrane kutry, którymi przypłynęli Kaszubi z Mierzei Helskiej
Przed II wojną światową kaszubski i pomorski gryf zaistniał dość powszechnie na sztandarach różnych organizacji społecznych, najliczniej Katolickich Stowarzyszeń Młodzieży Męskiej i Żeńskiej, Towarzystw Powstańców i Wojaków, a także na sztandarze K! „Cassubia”, poświęconym w 1938 r. na zjeździe akademików w Kartuzach.
W okresie wojny i PRL-u kaszubsko-pomorski gryf pozostał żywy, choć wyparty ze sztandarowej rzeczywistości. Został też godłem założonego w 1956 r. Zrzeszenia Kaszubskiego, od 1964 r. Kaszubsko-Pomorskiego, w którym dopiero w końcu lat 80. odnowiono tradycję fundowania sztandarów dla Zarządu Głównego ZKP i jego oddziałów. Pionierami w tej materii był Zarząd Główny oraz oddziały w Chojnicach i Gdańsku.
Zgodnie z sztandarowym regulaminem wszystkie stanice zrzeszeniowe mają wspólny awers, na którym centralnym punktem jest gryf. „Wysiew” zrzeszeniowych sztandarów nastąpił po 1989 r. w III RP. Współcześnie jest ich kilkadziesiąt, bo posiadają je niemal wszystkie oddziały. Poczty sztandarowe ZKP prezentują swe stanice na ogólnokaszubskich dorocznych uroczystościach, takich jak: Dzień Jedności Kaszubów i Światowy Zjazd Kaszubów oraz na uroczystościach państwowych i kościelnych. Szczególną okazją są pogrzeby działaczy ZKP, podczas których obecność pocztów sztandarowych jest wyrazem hołdu dla zmarłego. Różnorodność i jedność stanic zrzeszeniowych, jak i bogactwo wyeksponowanych na nich haseł, prezentuje poświęcony im album z 2006 r.
W dziejach Kaszubów, a zwłaszcza ruchu kaszubsko-pomorskiego, pojęcie stanica zaistniało w połowie lat 30. XX w. również jako nazwa organizacji. To „Stanica” Zrzeszenie Miłośników Kaszubszczyzny, powstała dzięki członkom Koła Kaszubskiego, działającego w ramach Konfraterni Artystów w Toruniu, powołana do życia 18.12.1936 r., zarejestrowana 13 stycznia roku następnego (→ regionalizm kaszubski).
Il. 2. Stanica Polskiej Akademickiej Korporacji „Cassubia” w Warszawie – uratowana podczas wojny przez jej ostatniego prezesa Antoniego Skwiercza z Gdyni; dziś eksponowana w Domu Kaszubskim w Gdańsku
W kręgu jej założycieli byli Kaszubi – pracownicy Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego i Starostwa Krajowego w Toruniu. Spiritus movens całego przedsięwzięcia był E. Jonas, pochodzący z Kościerzyny, zasłużony w latach 1918–1920 na terenie Gdańska w walce o przyłączenie Pomorza do Polski, działacz głównej gdańskiej Rady Robotniczo-Żołnierskiej, a po 1920 r. wysoki urzędnik Starostwa Krajowego w Toruniu (→ Organizacja Wojskowa Pomorza). On też został prezesem „Stanicy”, której statutowe cele to: „a) szerzenie znajomości i zrozumienia dla przejawów duchowej i materialnej kultury kaszubskiej; b) inicjowanie twórczej działalności w kierunku utrzymania i rozwoju regionalnych właściwości kaszubszczyzny w dziedzinie literatury, sztuki i zwyczajów oraz na polu gospodarczym; c) stworzenie warunków dla rozwinięcia i ustalenia zwartej jednolitej opinii publicznej ludności nadmorskiej odnośnie zagadnienia regionalizmu kaszubskiego, za którego główną rację bytu i zadanie społeczne uznaje się wierną i szczególnie czujną straż nad dostępem Rzeczypospolitej do morza”.
Inicjatorem „Stanicy” był W. Jagalski, również naczelnik Wydziału w Starostwie Krajowym, pochodzący ze Sławoszyna, od 1937 r. burmistrz Tczewa. (Obaj z Jonasem zginęli po 1.09.1939 r. z rąk hitlerowców). Skupiła ona liczne grono młodej inteligencji, także duchownej, głównie b. członków pomorskich korporacji akademickich działających po 1920 r. na uniwersytetach polskich, pochodzących ze wszystkich zakątków Kaszub – od Zaborów i Gochów po Nordę. Została wsparta autorytetami przedstawicieli starszego pokolenia, w tym wielkiej trójcy młodokaszubskiej. Potrafiła bowiem łączyć ludzi różnych pokoleń i poglądów politycznych, unikać wewnętrznych sporów i polemik.
Realizując statutowe cele, współpracowała ze wszystkimi podmiotami ruchu kaszubskiego i takimi instytucjami państwowymi jak Rozgłośnia Pomorska PR w Toruniu, wciągając do jej działalności A. Majkowskiego (→ radio po kaszubsku/radia kaszubskie). On też powierzył „Stanicy” rękopis swojego dzieła życia – powieści Żëcé i przigòdë Remùsa, która ukazała się w Toruniu w 1938 r.; niestety, już po jego śmierci. Wydanie dzieła rozsławiło kaszubszczyznę, swego autora i samą „Stanicę” jako jej najważniejsze dokonanie.
Z inicjatywy działaczy toruńskich powstało Koło Kaszubskie „Stanicy” w Gdyni, które pod koniec 1937 r. przerodziło się w samodzielne podobne doń Zrzeszenie Regionalne Kaszubów w Gdyni z nader bogatym programem działania, wynikającym z połączenia celów „Stanicy” toruńskiej i ZRK w Kartuzach. Ponieważ miało ono problemy z rejestracją w 1938 r., doszło do porozumienia z „Stanicą” w Toruniu i nowej rejestracji jej statutu ze wskazaniem siedziby centrali organizacji w Gdyni. Towarzyszyła temu nadzieja, iż Gdynia przejmie przodującą rolę, jako położona niejako w centrum kaszubszczyzny, co miało służyć intensyfikacji i poszerzeniu działalności „Stanicy” na całych Kaszubach.
Wkrótce wybuchła wojna, a nowy początek stowarzyszenia okazał się jego końcem. Jedynym dorobkiem gdyńskich działaczy było wydanie również w 1938 r. Historii Kaszubów A. Majkowskiego, który symbolicznie, choć pośmiertnie, połączył różne środowiska ówczesnego ruchu kaszubskiego, w jakich, obok wielkich symboli i mitów oraz także pięknych dokonań, nie zabrakło złych duchów, skądinąd pełnych dobrych chęci, jednak obniżających loty obecnego na stanicach gryfa kaszubskiego i pomorskiego. Ale pamięć w Gdyni o Stanicy pozostała, w kwietniu 1958 r. otwarto Klub Zrzeszenia Kaszubskiego „Stanica”, który stał się na kilka lat centrum życia kaszubskiego w mieście.
Dla następnych pokoleń pozostały aktualne zadania, zawarte w obecnym na kartach powieści o Remusie wierszu A. Majkowskiego, zatytułowanym Ùdba ‘Myśl/Idea’. Oto one:
„Ga Łeba mdze na Sôrbskò szła,
A z Chôłmù piesniô zgòdë gra
Kù wschòdu tu, na zôchód tam,
Po biôłi Hél, pò Stopny Kam,
Ga bãdze w gardła dwòje rzék
Òkrãt z chòrągwią Grifa biégł,
A jemù pòzdrowienié słôł
Ògnistim òkã Rewekół,
Ga òtroczi Weletów mdą
Strzéc ògni, chtërne z grobów żglą,
A te jak duna rozdmną sã
W płom òd Mùtławë jaż pò Wkrã, –
Tej sprôwdzy sã kaszëbsczi mit,
Tej wzniese ksążã Grifa szczit.
A przësągelë w jegò znam
Mdą z Hélë jaż pò Stopny Kam”.
Jest w tej pieśni (do wiersza melodię skomponował J. Trepczyk) pełnej mitów, także obecna kaszubska stanica, ze znakiem gryfa wzniesionego przez księcia, na który to znak przysięgać będą wszyscy Kaszubi-Pomorzanie od Helu po Stopny Kam na świętej Rugii.
Józef Borzyszkowski
Bibliografia:
- Borzyszkowski J., Aleksander Majkowski (1876-1938). Biografia historyczna, Gdańsk-Wejherowo 2002
- Tenże, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. IV. Kaszubi w II RP i w latach II wojny światowej (1920-1945), Gdańsk 2019
- Kutta J., Druga Rzeczpospolita i Kaszubi (1920-1939), Bydgoszcz 2003
- Obracht-Prondzyński C., Ruch kaszubsko-pomorski. Ludzie – instytucje – idee. Kaszëbskò-pòmòrskô rësznota. Lëdze – institucje – deje, Gduńsk 2016
- Pro memoria Edmund Jonas (1893-1940), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2007
- Przybyszewski K., Jonas Edmund (1893-1940), [w:] SBPN, t. II, red. Z. Nowak, Gdańsk 1994
Ikonografia:
- Źródło: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie
- Fot. Kazimierz Rolbiecki
