Mapy Kaszub

Nazwa Kaszuby na znanych nauce mapach zaczęła pojawiać się dopiero w II. poł. XVI w., wcześniej trafiła na nie nazwa Pomorze. Na pocz. XV w. udało się odnaleźć i przetłumaczyć Geografię aleksandryjskiego uczonego Klaudiusza Ptolemeusza z ok. poł. II w. n.e. W 1409 r. to starożytne dzieło wydano drukiem; Pomorze Zachodnie znalazło się na IV mapie zatytułowanej Magna Germania, ograniczonej na zachodzie Renem, zaś na wschodzie Wisłą. Najważniejszym obrazem kartograficznym Pomorza Zachodniego w XVI w. była mapa wykonana w kilku wersjach przez P. Artopaeusa (P. Beckera), opublikowana w dziele Cosmographei oder beschreibung aller länder… S. Münstera, które również miało kilka wydań. W zamyśle Münstera Cosmographia miała być kompendium wiedzy polityczno-geograficznej, historycznej i religijnej o ówczesnym świecie. W edycji z 1550 r. znalazła się mapa Pomorza Zachodniego zatytułowana Beschreibung des Landes Pomern sampt allen Hertzogthumben Graueschafften und fürnemmen Stetten darin gelegen. Zaznaczono na niej ważniejsze miasta i rzeki, a kropkowaną linią wyznaczono granicę księstw pomorskich (Pomerisch grentz). Naniesiono też nazwy części Pomorza: Ober Pomern – Pomorze Górne na zachodzie oraz Vnder [Pomern] – Pomorze Dolne na wschodzie. Nad mapą zamieszczono wizerunki dziewięciu pomorskich herbów (→ herby kaszubskie), w tym czarny gryf opisany Cassuben. Więcej szczegółów znalazło się na mapie Artopaeusa z 1552 r., zatytułowanej Pomerania XIIII nova tabvla, na której po raz pierwszy zamieszczono nazwę Cassubia pomiędzy Szczecinkiem (Nouen Stettin) a Bytowem (Botow). Z kolei na wschód od góry Rowokół (Reue Coll) (→ góry) do rzeki Łeby umieszczono nazwę Vandalia – tj. kraj Wendów (Słowian, Słowińców). Naturalnie, znalazły się na tej mapie również określenia Pomorza Dolnego i Górnego oraz przebieg granicy pomorskiej, a także dziewięć herbów pomorskich, z których „kaszubski” opisano jako Cassubiorum. Mapa Artopaeusa z zaznaczoną nazwą Cassubia znana jest z kolejnych wydań, m.in. z 1559, 1573 i 1614 r. Co ciekawe, za wyjątkiem wydania z 1573 r., również Morze Bałtyckie nazwane było na nich „Morzem Pomorskim” – Das Pomerisch Meere lub Mare Pomeraniae. Nazwa Kaszuby nie występuje na adaptacjach mapy Artopaeusa wydanych w 1593 r. w atlasie Speculum Orbis Terrae C. de Jode oraz w atlasie A. Orteliusa, który ukazał się w kilku wydaniach, począwszy od 1573 r. Nazwę Cassuben, pomiędzy Słupskiem a Skarszewami, umieścił za to na mapie Europy C. Vopel w 1555 r.

Najwspanialszym dziełem kartograficznym w dziejach Pomorza Zachodniego była Wielka Mapa Pomorza E. Lubinusa, która powstała na zlecenie ks. Filipa II (→ Gryfici) w latach 1611–1618. Lubinus przy pomocy podstawowych instrumentów przeprowadził kilka tysięcy obserwacji terenowych, pomierzył odległości oraz zapoznał się z istniejącymi mapami, które częściowo wykorzystał do swojej mapy. Na podstawie sporządzonego przez niego rysunku została ona wyryta w Amsterdamie na dwunastu płytach miedzianych i odbita w tyluż arkuszach, które po sklejeniu mogły otrzymać formę mapy ściennej zatytułowanej Nova Illustrissimi Principatus Pomeraniae Descripto cum adjuncta Principium Genealogia Eris potiorum Urbium imaginibus et Nobilium Insignisbus. Mapa, ze względu na wysokie koszty i śmierć ks. Filipa – głównego mecenasa, została odbita w niewielkiej liczbie egzemplarzy. Po wymarciu dynastii Gryfitów płyty miedziorytnicze zaginęły i odnalazły się dopiero w 1756 r., a dwa lata później wykonano kolejnych kilkadziesiąt odbitek mapy. Ostatecznie płyty ponownie i bezpowrotnie zaginęły w czasie wojny siedmioletniej (1756–1763). Do dzisiaj zachowało się ok. 50 egzemplarzy odbitek mapy z pierwszego i drugiego wydania, jednak w XX w. kilkakrotnie wykonano wydania faksymilowe. Mapa Lubinusa nie zawiera nazwy Kaszub, lecz jest niezwykle bogata w treść geograficzną. Posiada rozbudowaną sieć hydrograficzną, większe i mniejsze kompleksy leśne oraz przede wszystkim ponad trzy tysiące punktów osadniczych i sieć dróg. Niewątpliwym atutem mapy jest bogata ikonografia. Przedstawia ona dwa drzewa genealogiczne: książąt rugijskich i dynastii Gryfitów, nadto herb księstwa, portery książąt: Ulryka, Filipa Juliusza, Filipa II, Franciszka i Bogusława XIV. Bordiurę otaczającą mapę wypełnia 348 herbów szlachty pomorskiej (→ szlachta kaszubska) oraz 49 widoków i planów miast księstwa. W następnych kilkudziesięciu latach zostało wykonanych kilka tzw. redukcji atlasowych mapy Lubinusa. Atrakcyjność mapy Lubinusa sprawiła, iż wkrótce po jej powstaniu została zredukowana do formatu atlasowego. Pierwsze takie wydanie ukazało się w 1630 r. w oficynie J. Hondiusa. Po przejęciu oficyny przez J. Janssoniusa postanowiono wykonać nową matrycę mapy Pomorza. Zachowała ona formę pierwotnej, lecz została wzbogacona portretem ks. Bogusława XIV oraz ozdobnym kartuszem z kilkuznakową legendą. Autor tych zmian, F. Palbitzke, dokonał też kilku nieznacznych ingerencji w treść mapy, jak choćby tę, iż tuż za wschodnią granicą księstwa pomorskiego, na ziemi mirachowskiej umieścił malutką wieś Palbitz, czyli Pałubice – gniazdo rodowe szlacheckiej rodziny Pałubickich. Wszystkie znane redukcje mapy Lubinusa nie posiadają jednak w swojej treści nazwy Kaszuby, która „wróciła” na mapę stworzoną przez francuskiego kartografa N. Sansona w jego atlasie z 1654 r. Pomorze na tej mapie zostało ukazane po podziale między Szwecję i Brandenburgię, choć z nieprecyzyjnymi granicami. W części brandenburskiej, którą Sanson nazwał Pommern/Pomeranie, wydzielił trzy księstwa: Hertzogthumb Pommern ze Stargardem, Nowogardem, Kamieniem i Trzebiatowem, Hertzogthumb Cassuben z Połczynem, Szczecinkiem, Białogardem, Kołobrzegiem i Koszalinem, Hertzogthumb Weden z Miastkiem, Polanowem, Sławnem, Darłowem i Słupskiem. Na wschodzie wydzielono dwa władztwa: Bytowa – Herrschaft Butow i Lęborka – Herrschaft Louwenborch. Mapa ta doczekała się kilku następnych wydań i adaptacji do podobnych map, wydawanych aż do poł. XVIII w.

Nazwę Kaszuby zamieszczano także na mapach Prus, zarówno Królewskich, jak i Książęcych. W 1576 r. w Królewcu C. Henneberger wydał mapę Prussia, która miała kilka edycji w XVII w. oraz służyła jako wzór dla kartografów aż do poł. XVIII w. Mapa dosyć szczegółowo przedstawia Prusy Książęce, Warmię, Ziemię Chełmińską, Żuławy oraz okolice Gdańska, natomiast woj. pomorskie bardzo niedokładnie. Granica z księstwem pomorskim przesunięta została na niemal całą ziemię pucką, przez co określono ją jako Cassvbiae Pars. W podobny sposób Cassvbiae Pars przedstawiano na mapach Prus, będących mutacjami mapy Hennebergera, jak przykładowo na mapie L. Segebade z 1638 r., czy też licznych wydaniach mapy P. Clüvera (1580–1622), które ukazywały się jeszcze na pocz. XVIII w. Napis Parte di Cassvbia in Pomerania od Miastka, obok Słupska aż za Lębork zamieszczony został na mapie G. Cantelli i A. Barbeya La Prvssia Diuisa in Reale…, wydanej w Rzymie w 1689 r. Tę „część Kaszub na Pomorzu [Zachodnim]” przyporządkowano elektorowi brandenburskiemu. Natomiast na obszarze Prus Królewskich, a ściślej na terenie pow. człuchowskiego zamieszono bardzo ciekawy napis: Pomerellia altreuolte membro di Cassubia et ora annesco alla Prussia Reale, który można rozumieć jako „Pomorze Wschodnie, niegdyś część Kaszub, obecnie przyłączone do Prus Królewskich”.

Kaszuby znalazły się także na mapach Królestwa Polskiego, jak przykładowo na mapie Nova totius Regni Poloniae…, którą wydał w 1651 r. G. Le Vasseur de Beauplan. Cassubia znajduje się na niej na wschód od rzeki Słupi do granicy księstwa pomorskiego. Wreszcie G. Delisle na mapie Polski z 1702 r. i kolejnych jej wydaniach objął nazwą Cassubie całość ziem między rzeką Łupawą a Zatoką Pucką.

W II poł. XIX w. Kaszuby zaczęto umieszczać na Pomorzu Wschodnim, jak przykładowo na Mappie słowiańszczyzny lechickiej z wieku X–XII J. Papłońskiego z 1862 r., gdzie napis Kaszuby poprowadzono od Łobżenicy, poprzez Człuchów aż po Żukowo. W 1899 r. w Krakowie S. Ramułt wydał Statystykę ludności kaszubskiej, do której dołączył Mapę etnograficzną Kaszub, która objęła tereny ówczesnych powiatów (częściowo lub w całości): człuchowskiego, chojnickiego, kościerskiego, bytowskiego, kartuskiego, wejherowskiego, gdańskiego, lęborskiego i słupskiego, gdzie do Kaszubów włączono tzw. Słowińców znad jezior Łebsko i Gardno.

Kaszubi i Słowińcy zostali ukazani w miejscu swego zamieszkiwania z przełomu XIX i XX w. na mapie Słowianie nadbałtyccy i ich narzecza, która została dołączona do pracy F. Lorentza, A. Fischera i T. Lehr-Spławińskiego Kaszubi. Kultura ludowa i język z 1934 r. Z okresu międzywojennego można wskazać także na Etniczną mapę Wielkiego Pomorza, uwzględniającą Kaszubów w ramach ówczesnego woj. pomorskiego. Naszkicował ją J. Gajek do swego opracowania Etniczne oblicze Wielkiego Pomorza z 1939 r.

Pod koniec lat 50. XX w. dwie mapy: Mapę kaszubskich grup regionalnych i lokalnych i sąsiednich grup etnicznych oraz Mapę topograficzną Kaszub i sąsiednich regionów „ułożył” do swego artykułu Kaszubskie grupy regionalne i lokalne. Ich nazwy i wzajemny stosunek do siebie ks. B. Sychta. Szczególnie pierwsza z wymienionych, w nowoczesnej przeróbce, jest stosowana w wielu publikacjach dotyczących Kaszub.

W pewien sposób do pracy Ramułta na przełomie XX/XXI w. nawiązał w trzech opracowaniach gdański geograf J. Mordawski. W książce Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów (współautorzy J. Borzyszkowski, J. Treder) z 1999 r. przedstawił środowisko geograficzne, podział administracyjny, ludność, gospodarkę oraz ochronę środowiska na terenie współczesnych Kaszub, wzbogacając swój tekst licznymi mapkami. Rozwinięciem tej zbiorowej pracy są dwie kolejne monografie J. Mordawskiego: Statystyka ludności kaszubskiej. Kaszubi u progu XXI wieku z 2005 r. oraz Atlas dziejów Pomorza i jego mieszkańców – Kaszubów z 2017 r.

Tomasz Rembalski

Bibliografia:

• Filip M., „Wędrujące” Kaszuby. Ujęcie antropologiczne, „Rocznik Antropologii Historii”, 2014, nr 2 (7), s. 199–221.
• Haas A., Die älteste Karte von Pommern, „Unser Pommerland”. Monatschrift für das Kulturleben der Heimat, Jg. 6, 1921, Hf. 4, s. 110–113.
• Labuda G., Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk 1996.
• Mordawski J., Atlas dziejów Pomorza i jego mieszkańców – Kaszubów, Gdańsk 2017.
• Pelczar M., Szeliga J., Region kaszubski na mapach, w: Pojezierze Kaszubskie, praca zbiorowa pod red. B. Augustowskiego, Gdańsk 1979, s. 33–48.
• Skrycki R., Wielka Mapa Pomorza Elihardusa Lubinusa a kartografia regionu, w: Eliharda Lubinusa podróż przez Pomorze / Elihard Lubinus Reise durch Pommern, red. nauk. R. Skrycki, Szczecin 2013, s. 117–136.

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski.
2. Źródło: Instytut Kaszubski.