Kolędy kaszubskie

Historia kolęd kaszubskich na Pomorzu liczy ponad 400 lat. Poświadczają to utwory zawarte w kancjonale Sz. Krofeya z 1586 r. (→ zabytki muzyki kaszubskiej), zwane piesniami. Cechą tych utworów jest silne osadzenie w konwencji religijno-estetycznej czasów, w których powstały. Z zachowanych tekstów ewangelickich z XVI w. przebija surowy, dogmatyczny charakter, ograniczona symbolika, koncentracja na przekazie treści biblijnych bez rozbudowanej metaforyki (→ ewangelicy). Na kształt muzyczny najstarszych kolęd kościelnych znacząco wpłynęła obecność skal modalnych, chorał gregoriański, a w późniejszym okresie także protestancki. Większość utworów ma charakter międzywyznaniowy – część z nich wywodzi się z tradycji łacińskiej Kościoła katolickiego, inne zaś mają korzenie reformacyjne. Zgodnie z ówczesną ogólnoeuropejską tendencją rozwojową wiele utworów utrzymanych jest w rytmice tanecznej.

Począwszy od XVIII w., coraz silniejszy był nurt kolęd ludowych, przeznaczonych do domowego muzykowania (to o nich pisał ks. M. Mioduszewski w słowach „piosnki te w kościele wykonywane być nie powinny”). W przypadku pieśni wykonywanych na Pomorzu uwagę zwraca zawarty w kolędach pragmatyzm religijny oraz dosłowność przekazu nowotestamentowego. Pod względem treściowym utwory te stanowią w dużej mierze warianty ogólnopolskich wątków osadzone w lokalnych realiach, uwzględniających zarówno krajobraz, klimat, jak i miejscowe zwyczaje czy wykonywane zawody. Niegdyś silne osadzone w sferze obrzędowej, ukazują bogactwo powiązań ze światem przyrody, kosmosu, wierzeń ludowych, swoistej symbiozy magiczności i religijności.

Porównując ludowe kolędy kaszubskie z kolędami z innych regionów kraju, można dookreślić ich główne cechy: epickość przekazu, realizm sytuacyjny, prostotę, ograniczoność metaforyki, skromny wymiar odniesień symbolicznych, wreszcie werbalny dystans emocjonalny, wyrażający się w przewadze kolęd witających nad adorującymi. Co ciekawe, do rzadkości należy w nich osadzenie nadmorskie, co może przemawiać za wędrownością głównego wątku. Przeważająca liczba kolęd ma formę dwuczęściową i utrzymana jest w tonalności dur-moll. Rozpiętość melodyczna na ogół nie przekracza oktawy, zauważalna jest równowaga liczbowa między kolędami utrzymanymi w metrum dwudzielnym i trójdzielnym.

W sferze duchowej uwagę zwraca wymiar epicko-religijny („kantyczkowy”) kolęd, bardziej skupiony na relacji z Bogiem niż na afirmacji życia w jego pełnej rozciągłości, co z kolei charakterystyczne jest dla Polski południowo-wschodniej. Tak popularne w Małopolsce i na Lubelszczyźnie kolędy winszujące, na Kaszubach występują w wymiarze ograniczonym.

Najstarszy zapis kolędy ludowej, nazwanej przez ks. Mioduszewskiego Kolędą Kaszubów, pochodzi z 1843 r. Przytacza ją również Z. Gloger (1892), ukazując bezmiar lokalnej gościnności, mogącej radykalnie odmienić losy Świętej Rodziny – pod warunkiem „gdyby się Pan Jezus na Kaszubach zrodził”. Motyw ten zapoczątkował narodziny licznych kolęd z kategorii „gdybyś”.

„Witaj, Jezuniu! Witaj, kochanie,
O pożądany od wieków Panie.
Z Kaszub w szopie stajem,
pokłon ci oddajem,
Przed toba czołem bijewa społem.[…]
Gdybyś w Kaszubach był narodzony,
Nie na sianeczku byłbyś złożony:
Dałbym ci sienniczek, i pod cię pierzniczek,
Parę poduszek, piernat jak puszek.
Odzieżę miałbyś nie lada jaką,
Z siwym barankiem czapkę bogatą:
Sukienkę z modrego sukna kaszubskiego
A pas choć z siebie dałbym dla ciebie.[…]
Gdybyś się w naszych Kaszubach rodził,
Nie tak byś się był Jezuniu głodził:
Na każde śniadanie miałbyś przysmażanie,
Z masłem bułeczkę, wódki szklaneczkę […]”.

Kolęda Witaj, Jezuniu zyskała również swą niemiecką wersję w poetyckim tłumaczeniu W. Bergengruena jako Das Kaschubisches Weihnachtslied (1927). Melodię do tej pieśni skomponował F. Motzer. Zyskała ona dużą popularność w Niemczech okresu międzywojennego. Zbliżoną wersję tekstu, podaną w dialekcie północnokaszubskim, opublikował w 1930 r. A. Budzisz.

Do ludowych kolęd świeckich i kościelnych dołączył w latach 30. XX w. nurt twórczości regionalnej (→ muzyka kaszubska). Zanim jednak do tego doszło, formę ogniwa pośredniego pomiędzy kolędami ludowymi a nowo powstałymi utworami regionalnymi, stanowiły kolędy adaptowane. Nawiązywały one do zjawiska kontrafaktury, tj. podkładania nowego tekstu do powszechnie znanej melodii. Parafrazy tekstów oryginalnych wyszły m.in. spod pióra J. Karnowskiego, B. Sychty, J. Ceynowy. Równie częstym zjawiskiem było tłumaczenie na język kaszubski popularnych kolęd polskich, co stało się domeną A. Peplińskiego i T. Fopkego, Tłumaczenia najbardziej znanej kolędy świata Stille Nacht F. Grubera z muzyką J. Mohra podjęli się poeci: A. Nagel i J. Trepczyk.

Wraz z rozwojem ruchu regionalnego zaczęto tworzyć oryginalne utwory, z nowymi tekstami i melodiami. Z racji swej prostoty i nawiązywania do melodyki ludowej, szczególną popularność w środowisku kaszubskim zyskały pastorałki ks. A. Peplińskiego. Wielokrotnie nagrywane, reinterpretowane, towarzyszą mieszkańcom Kaszub podczas Bożego Narodzenia w domach, kościołach, w trakcie koncertów, Pomorskiego Konkursu Kaszubskiej Pieśni Bożonarodzeniowej w Szemudzie, Pomorskiego Przeglądu Kolęd i Pastorałek w Lęborku i Festiwalu Kolęd Kaszubskich w Pierwoszynie.

Dużą rolę w ich popularyzacji odegrał pierwszy kaszubski śpiewnik kolędowy pt. Kaszëbsczé kòlãdë ë gòdowé spiéwë (1982). Ukazał się on dzięki staraniom L. Roppla i J. Borzyszkowskiego, przy współpracy W. Kirsteina i J. Stachurskiego. Zbiór ten został zilustrowany świątecznymi drzeworytami A. Arendta (→ śpiewniki kaszubskie).

Na tle repertuaru ogólnopolskiego Kaszuby wyróżniają się pokaźną liczbą współcześnie powstałych kolęd regionalnych. Ich specyfikę kształtują lokalne determinanty, a wśród nich język, zakotwiczenie w nadmorsko-kaszubskich realiach, świadomość religijna i etniczna, nawiązywanie do ludowego instrumentarium, niekiedy odniesienia do świata kaszubskich baśni i wierzeń. Odnaleźć w nich można szereg odniesień toponimicznych, wynikających ze swoistego przeniesienia narodzin Chrystusa w pomorskie realia.

O ile w kolędach ludowych najczęściej ukazywano narodziny Chrystusa w scenerii leśno-pasterskiej, to w kolędach regionalnych dominuje wątek morza, potraktowany jako wyróżnik kaszubskiej grupy etnicznej. Zwraca również uwagę wykorzystanie miejscowych imion pasterzy. Nie są już nimi dobrze znani z barokowej tradycji polskiej Kuba, Bartek, Mikołaj, ale lokalni Gùst, Tóna, Józk, Franc, Léón, Władk i Jan.

Równie ważną cechą, często podkreślaną w kolędach, jest gościnność mimo realnego ubóstwa: o faktycznym statusie materialnym dawnych mieszkańców Pomorza wiele mówią dary, ofiarowywane Dzieciątku – najczęściej są one plonem pracy własnych rąk. Są to zarówno „miészk brzadu, masła òsełka, kòpa jôj’, jak i w przypadku majętniejszych rybaków, gospodarzy „wãgòrze, wãdzoné losose, miodné kòlôcze, szpiek, gãsé piersniczi i jesz co wicy”. Z kolei w kolędach autorskich, wyrosłych na silnie ugruntowanym poczuciu regionalnym, uwagę zwracają nieco inne podarki. Nie są to już rëbë, òwieczczi, baranë czy „kwiôtczi òd kaszëbsczich naszich pól”, ale jantar i „piesnie w naszi piãkny mòwie”, „stôré piesnie bez miarë”, „nasze serca, nasza wiara” oraz… słowôrz. Kaszubi witają Jezusa, grając na bliskich sobie instrumentach: krzëwim rogù, barinie, bazunie, mrëczkù – burczybasie, skrzëpicach, basu, bandonii, piszczówkach. Jak ujął to poetycko J. Stachurski w kolędzie Zdrzijta, Kaszëbi:

„Wezną Kaszëbi wszelczé jinstrumenta,
Naszã mùzykã niech Jezësk pamiãtô.
Z »welewetczi« nótë, z »dzëka« môsz trzôsk bótów,
Dô mùzyka zgòdã i przez rok pògòdã”.

Obraz (→ portret/wizerunek Kaszubów), jaki wyłania się z porównania kaszubskich kolęd ludowych i regionalnych z materiałem ogólnopolskim, wskazuje na grupę etniczną kierującą się daleko idącym pragmatyzmem, bez udziału jakichkolwiek akcentów mirakularnych. W kolędach z Pomorza nie występuje motyw krzesania ognia z lodu, próżno też szukać historii pszenicy, cudownie wzrosłej dla zmylenia pogoni Herodowych siepaczy, podążających za Świętą Rodziną. Jej obecność dokumentuje jedynie Słownik gwar kaszubskich ks. B. Sychty. Brak również opisu cudów dokonywanych przez Jezusa i Matkę Boską. Z tekstów kolęd ludowych przebija religijność prosta, zwana również „religijnością wiejską” (→ pobożność).

Nie ma w niej pietystycznych uniesień, dominują natomiast zwroty wyniesione z tradycji kościelnej. Trafną interpretację tego zjawiska ukazał w sztuce W cëdowną noc gwiôzdkòwą poeta F. Sędzicki.

Niegdyś pod pojęciem obrzędu kolędowania rozumiano składanie życzeń, wierzenia, praktyki religijne i rytuały świąteczne, przygotowywanie rekwizytów, wędrówki formacji kolędniczych, inscenizacje bożonarodzeniowe w rodzaju Pastorałek pomorskich wystawianych przez ks. Nagórskiego na scenie Teatru w Toruniu w 1938 r.

Dziś rola kolędowania sprowadzona została głównie do udziału w koncertach (→ Spotkania z muzyką Kaszub), festiwalach, przeglądach kolędowych (→ konkursy i festiwale muzyczne) i kolędniczych (organizowanych i nagrywanych od 1990 r. przez pracowników Gminnego Ośrodka Kultury w Sierakowicach); gdzieniegdzie również do udziału w spotkaniach towarzyskich i rodzinnych, poświęconych pielęgnowaniu tradycji wspólnego śpiewania.

Wraz z otwarciem Kościoła na elementy liturgii w języku regionalnym (→ kaszubszczyzna w Kościele) niektóre kolędy kaszubskie weszły do kanonu świątecznych utworów bożonarodzeniowych śpiewanych podczas mszy św. z kaszubską liturgią słowa. W ostatnim trzydziestoleciu dokonano szeregu nagrań płytowych – ich wykonawcami są zarówno chóry, jak i zespoły folklorystyczne.

Szczególne zasługi w zakresie popularyzacji nagrań dźwiękowych ponieśli B. Lutogniewska, ks. J. Perszon, ZPiT „Krëbanë” z Brus, RZPiT „Kaszuby” z Kartuz, ZPiT „Koleczkowianie”, Chór „Morzanie”, Chór Kameralny „Discantus” (→ zespoły pieśni i tańca).

Kolędy kaszubskie w opracowaniu E. Pałłasza i I. Łukaszewskiego weszły do repertuaru Polskiego Chóru Kameralnego pod dyr. J. Łukaszewskiego, podobnie jak kolędy na głos i orkiestrę w opracowaniu W. Frankowskiej, wykonywane przez Polską Filharmonię Kameralną Sopot pod dyrekcją W. Rajskiego. Staraniem Wydawnictwa Region i Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie ukazał się Kaszubski śpiewnik bożonarodzeniowy (2015); niepisaną tradycją stały się świąteczne spotkania członków Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, podczas których wykonuje się kaszubskie kolędy. Mimo działań ukierunkowanych zarówno na kultywowanie tradycji, jak i tworzenie nowej – najpewniejszym gwarantem przetrwania kolęd kaszubskich pozostaje niezmiennie religijny wymiar Świąt Bożego Narodzenia.

Witosława Frankowska

Bibliografia:

• Frankowska W., Kolędowanie na Kaszubach. Dzieje kolęd na Pomorzu od XVI do XXI wieku, Warszawa 2015.
• Janke S., Kolęda Kaszubów, „Pomerania”, 2002, nr 12, s. I-II.
• Kaszëbsczé kòlãdë ë gòdowé spiéwë, wstęp J. Borzyszkowski, red. W. Kirstein, J. Stachurski, Gdańsk 1982.
• Kaszubski śpiewnik bożonarodzeniowy, red. W. Frankowska, Gdynia-Wejherowo 2015.
• Kolędowanie na Lubelszczyźnie, red. J. Bartmiński, Cz. Hernas, Wrocław 1986.

Fonografia:

• Biegôjta, pastuszce. Kolędy kaszubskie, kaseta magnetofonowa, Zespół Regionalny „Koleczkowianie”, 1998.
• Chwaszczińskô kòlãda, CD, Zespół „Kaszubki” z Chwaszczyna, Gdynia 2015.
• Cud na zemi. Kolędy i pastorałki, CD, Zespół „Kosakowianie”, Dębogórze 2020.
• Felix Cassubia. Najpiękniejsze kolędy kaszubskie, CD, Słupsk 2017.
• Gòdë na Kaszëbach, CD, opr. M. Bolewski, Chór Kameralny „Discantus” i Orkiestra Kameralna „Progress”, Gdańsk 2012.
• Gwiôzdka jidze. Pastorałki kaszubskie J. Stachurskiego, kaseta magnetofonowa, Przodkowo 1992.
• Hej, w dzień narodzenia. Najpiękniejsze kolędy i pastorałki od morza do gór, Zespół Regionalny „Frantówka”, Lębork 2021.
• Kaszëbi na Gòdë, CD, dodatek do „Dziennika Bałtyckiego” nr 297 z 22 XII 2003, red. T. Fopke, Gdynia-Gdańsk: „Dziennik Bałtycki” i Wydawnictwo Region.
• Kaszëbi na Gòdë, II. Śpiewnik kolęd kaszubskich, red. T. Fopke, dodatek do „Dziennika Bałtyckiego” nr 296 z 21 XII 2005, Gdańsk: Polskapresse i Radio Kaszëbë.
• Kaszëbsczié kòlãdë, CD, Kaszubski Zespół Regionalny „Levino” z Lęborka, Lębork 2012.
• Kolędy, CD, Zespół „Krëbane” z Brus, Warszawa 1998, 2011.
• Kolędy kaszubskie, kaseta magnetofonowa, RZPiT „Kaszuby” z Kartuz, Żukowo 1998.
• Kolędy kaszubskie. Godowé spiéwë. Kashubian carols, CD, Polski Chór Kameralny, Gdańsk 1997.
• Na Gòdë. Kolędy kaszubskie, kaseta magnetofonowa, red. J. Perszon, Żelistrzewo 1991.
• Nad mòrzã, północą, CD, wyk. Chór Kameralny „Discantus”, 2016.
• W dzyséjszą noc swiãtą. Kaszubskie kolędy i pastorałki, CD, Zespół Pieśni i Tańca „Ziemia Lęborska”, Lębork 2013.

Ikonografia:

1. Werner Bergengruen, Das Kaschubisches Weihnachtslied (źródło: zbiory E. Kamińskiego)
2. Okładka I kaszubskiego śpiewnika kolędowego, 1982 (źródło: Instytut Kaszubski).
3. Okładka Programu IX Festiwalu Kolęd Kaszubskich w Pierwoszynie, 2014 (źródło: Instytut Kaszubski)