Literat kaszubski, autor utworów kaszubskojęzycznych i polskojęzycznych dla czytelników dorosłych i dziecięcych, uczestnik pomorskiego i ogólnopolskiego życia kulturalnego. Był publikowany w wielu czasopismach, jego tomiki pojawiały się w dużych nakładach, kilka wierszy zostało przetłumaczony na języki obce (niemiecki, białoruski). Jego twórczość nie doczekała się jeszcze opracowania monograficznego, choć poświęcono mu konferencję naukową w bytowskim Muzeum Zachodniokaszubskim (2018).
A. Nagel urodził się 26.05.1930 r. w Kielnie. Tam też edukował się w szkole powszechnej. W latach 1947-1950 uczęszczał do liceum ogólnokształcącego w Górnej Grupie, prowadzonego przez ojców werbistów. W latach 1950-1952 studiował teologię w Pieniężnie, zamierzając zostać duchownym. Z powodów zdrowotnych nie dokończył nowicjatu i wybrał inną drogę życiową. Był urzędnikiem państwowym w Chwaszczynie (1953), pracownikiem biurowym w PGR Prusewo (1954), w szemudzkim GS-ie (1955-1958) i w urzędzie gminy w Kielnie (1958-1960). Nagel miał słabe zdrowie, kłopoty ze słuchem, co sprawiało, że od 1961 r. musiał się podejmować słabo płatnych zawodów. Był portierem w Oliwie (1961-1964), monterem w rzędzie telekomunikacyjnym w Gdańsku (1964-1966), księgarzem (1967), wreszcie pracownikiem technicznym w spółdzielni inwalidów. W 1983 r. Nagel przeszedł na emeryturę, mieszkając z rodziną w Kielnie albo w domach opieki społecznej w Pucku, Wejherowie i Gdyni-Witominie. Na 65. rocznicę urodzin przyznano mu nagrodę literacką ze strony wojewody gdańskiego. W 1995 r. w wejherowskim Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej zorganizowano mu wystawę fotograficzną zrealizowaną przez E. Kamińskiego, wtedy też otrzymał Srebrną Tabakierę Abrahama. Ostatnie lata życia upłynęły Naglowi w ośrodku pomocy w Chwarznie. Literat zmarł 19.07.1998 r. Pochowany został w Kielnie.
Formą pamięci o A. Naglu było nadanie jego imienia Szkole Podstawowej w Nowym Dworze Wejherowskim, Bibliotece Publicznej w Kielnie oraz jednej z ulic w tej miejscowości. Od 2022 r. w Szkole Podstawowej w Koleczkowie organizowany jest Konkurs Recytatorski twórczości Alojzego Nagla.
A. Nagel debiutował w 1953 r. na łamach „Rejsów”. Później publikował tak w czasopismach pomorskich („Kaszëbë”, „Litery”, „Pomerania”), jak i ogólnopolskich („Kamena”, „Gromada”). Swój pierwszy tom poetycki wydał w 1970 r. pod tytułem Procem nocë. Wiersze wyrażały optymistyczny światopogląd i tchnęły wiarą w odrodzeńcze moce poezji. Dzięki zbiorkowi mógł zostać członkiem Związku Literatów Polskich, otrzymał wówczas także nagrodę literacką Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku. W 1971 r. opublikował drugi tom poezji pt. Cassubia fidelis z dominującymi motywami patriotyczno-kaszubskimi oraz społeczno-chrześcijańskimi. W 1972 r. doceniono ten zbiorek oraz dotychczasową działalność literacką Nagla, wyróżniając go Medalem Stolema. W 1975 r. pojawił się jego trzeci tomik wierszy Astrë z formami refleksyjnymi i filozoficznymi, w których panował nastrój zadumy i rodzaj autorefleksji, dotyczący własnej pozycji ideowo-społecznej oraz sytuacji ogólnospołecznej i obyczajowej całej ludzkości. Na kolejny zbiór wierszy trzeba było czekać przeszło 20 lat. Mowa tutaj o zbiorku Òdemknij dwiérze (1992), zawierającym wiersze o profilu egzystencjalnym i filozoficznym. W 1993 r. Nagel doprowadził do wydania wspomnień jego krewnej, pt. Świecka apostołka Wanda Hallmann (1993), przygotował również amatorskie opracowanie historyczne pt. Dzeje Czelińsczi parafii. Pod koniec życia, w latach 90. zamierzał przetłumaczyć na język kaszubski Nowy Testament. Jednakże poza kilkoma fragmentami ewangelicznych przypowieści, przekładanymi z języka polskiego, nie znalazł na wykonanie zadania siły i umiejętności. W 1997 r. wydano ostatni zbiorek poezji Nagla, składający się z wcześniej opublikowanych utworów pt. Nie spiéwôj pùsti nocë.
Warto pamiętać, że A. Nagel był również autorem popularnej literatury dla dzieci. Należy w tym miejscu wspomnieć o dwóch zbiorkach prozy: pierwszy to bajki pt. Nenka Roda i ji dzôtczi (1977), drugi zaś to utwory baśniowe w książce pt. Cëdowny wzérnik (1979). Powstawały także wiersze dla dzieci, które wydano w zbiorku Szadi Władi (1983) oraz w tomiku pt. Dzéwczę i krôsnięta (1988).
Po śmierci A. Nagla w 1999 r., przypomniano jego pierwszy tomik poezji Procem nocë w uwspółcześnionej pisowni języka kaszubskiego. W 2010 r. wszystkie utwory liryczne Nagla zostały wydane przez gdyńskie Wydawnictwo Region w tomie Mòje wiérztë, a w 2016 r. także w tym wydawnictwie ponownie wydano jego wiersze i bajki dla dzieci w zbiorze Bajki i bajeczki / Bôjczi i bôjeczczi. Bardzo ciekawym materiałem do poznania poglądów Nagla oraz obrazu powojennego ruchu kaszubskiego jest rodzaj autobiografii Mòje żëcé òd narodzeniô do 1984 roku (2020), w którym odnaleźć można przynajmniej częściowe objaśnienie, skąd brał się rodzaj dystansu, ale i oczekiwań, jakie miał kielneński twórca wobec piszących po kaszubsku i działaczy regionalnych.
A. Nagel to autor literatury niewyrafinowanej, nasyconej nutą prostej emocji, która nie potrzebuje wyjątkowej formy literackiej. Wybory stylistyczne Nagla wynikają z jednej strony z jego osadzenia w tradycji literackiej Kaszub i szacunku dla estetycznej kategorii ludowości, ale ze strony drugiej z nawiązywania do rozwijającego się w literaturze polskiej w latach 60. i 70. nurtu chłopskiego. Nagel w tematycznym wymiarze swej literatury dbał o uniwersalność swojej poezji, nie eliminując kaszubskich motywów tematycznych, natomiast w wymiarze formalnym nawiązywał do metaforyki czy wersyfikacji ludowej, a jednocześnie inspirował się poetyckim minimalizmem, który poznawał za sprawą utrzymywania kontaktów z polskim środowiskiem literackim i ideami formułowanymi choćby przez J. Przybosia.
Pierwszy zbiorek poetycki Nagla Procem nocë został nasycony utworami skrótowymi, o nieskomplikowanej metaforyce, którą swoją bezpośredniością wyróżniały się wśród innych ówczesnych utworów literatury kaszubskiej. Ich autentyzm widoczny jest w lirykach, np. Dzecëcé dnie lub Dąb, które przypominają poetycki opis świata zewnętrznego i jednocześnie są przykładami obrazów symbolicznych i archetypicznych. Wydobywające się ze znaków przyrody kaszubskiej piękno jest zagrożone w swym istnieniu czynnikami obecności zła, które zjawia się w wydarzeniach II wojny światowej (Piôsznica, Przed sądã) (→ Piaśnica). W takich chwilach człowiek jest doświadczony wielką presją cierpienia, jednocześnie jednak ma możliwość zwalczyć w sobie rozpacz i ocalić się dzięki powrotowi do mentalnych miejsc bezpieczeństwa. Taką przestrzenią jest rodzima tradycja językowa i kulturowa. Stąd zatem pojawiają się w wierszach Pòezjô albo Nie spiewôj pùsti nocë przekonania, że mimo tragicznych przeżyć wojennych, jakich doświadczyli Kaszubi, wciąż istnieją w nich pokłady wiary i mocy w duchową odnowę, które tylko czekają na możliwość zamanifestowania się we współczesności.
Drugi tomik poezji A. Nagla ma tytuł Cassubia fidelis (1971), co wskazuje na bardzo ważną cechę etniczną Kaszubów, czyli wierność ideałom oraz konsekwencję w rozwoju identyfikacyjnego progresu. Nagel zarysowuje w swych wierszach zestaw wartości, które są gwarantem ładu moralnego i pozwalają zrozumieć dawny i współczesny świat. W kaszubskim etosie znajduje się umiłowanie dla romantycznych ideałów wyrażanych przez liderów kaszubskiego i polskiego ruchu społeczno-ideowego (inspiratorska rola poglądów A. Mickiewicza czy F. Ceynowy) oraz odnajdywanie w dawnych nurtach treści aktualnych także w realiach XX w. (postawa społeczna A. Majkowskiego oraz J. Trepczyka). Kaszubski etos, choć tak silnie naznaczony swojskością, nie polega na odrzucaniu innych tradycji kulturowych. Stąd Nagel zdecydował się pisać po kaszubsku o Śląsku, Łużycach czy przedstawicielach kultury rosyjskiej, co pozwoliło mu ukazać kaszubską wyobraźnię w szerokim i pozaregionalnym ujęciu problematyki związków ogólnosłowiańskich. Obraz kaszubskiego stylu myślenia wyłaniający się z wierszy Nagla jest więc trójwarstwowy. Po pierwsze, to wierność wobec własnej, rodzimej tradycji, po drugie, wierność wobec kultury polskiej i wielowiekowych związków kulturowo-historycznych, po trzecie, wierność wobec tradycji słowiańskiej, która walczy z przemocą fizyczną i kulturową świata germańskiego.
Trzeci zbiorek poetycki A. Nagla pt. Astrë (1975) związany jest ze sferą życia duchowego i ukazuje wzruszenia podmiotu literackiego przeżywane w obliczu kaszubskiej natury, co prowadzi go do utożsamienia sobie roli prywatnej i wspólnotowej ojczyzny, najważniejszego emocjonalnie miejsca na ziemi. Z utworów tego tomiku wyłania się odkrycie świata, który doświadczany jest w najbliższym otoczeniu: swojskiej okolicy, wśród znajomych ludzi, we własnym ogrodzie, w domu rodzinnym, wręcz w zasięgu wzroku czy ręki (Të kamie, Chëczë, Starka, Gromica). Takie swoiste skracanie perspektywy postrzegania rzeczywistości z układu horyzontalnego na wejrzenie detaliczne pozwala podmiotowi przechodzić przez proces samopoznania. Introspekcja dotyczy nie tylko rozpoznawania natury, ale i języka wyrazu, a więc jakości kaszubskiego medium językowego. Z liryków Nagla wynika, że największym skarbem dla piszącego podmiotu jest mowa przodków, język domowy, za pomocą którego można wyrazić najbardziej delikatne i ulotne chwile egzystencji. Stosowanie kaszubszczyzny w języku codziennym i artystycznym staje się według podmiotu lirycznego rodzajem gestu patriotycznego i tożsamościowego (→ tożsamość). To właśnie zaufanie „rodnej” mowie nie pozwala na duchowy upadek we współczesnym, nijakim i zuniformizowanym świecie (Mòja lëtniô albo Mòje wiérztë). Podmiot wierszy Nagla jest przekonany do takiej właśnie drogi artystyczno-identyfikacyjnej i swoim przykładem zachęca innych użytkowników języka kaszubskiego do przyjęcia podobnej postawy światopoglądowej, dzięki czemu indywidualnie przeżyją gdzie indziej niedostępne doświadczenia.
Ostatni zbiorek poetycki Nagla jest literackim filozoficzno-duchowym podsumowaniem egzystencji. Òdemknij dwiérze (1992) to tomik doświadczania granicy życia i śmierci, opis nostalgicznej tęsknoty za przeszłością i wizja całości wypełniającego się życia, wypowiadana stonowanym głosem. W utworach zbiorku obraz ludzkiego żywota zaistniał dzięki przywołaniu chrześcijańskiej topiki sacrum, wraz z postaciami Jezusa, Maryi oraz świętych, którzy dla podmiotu lirycznego są przykładami pokory i oddania (np. Swiãti Michale, Swiãti Frãcyszk, Swiãtô Barbara, Swiãti Wòjkù). Ich postawy uczą, jak zachować przytomność, spokój i godność wobec spraw ostatecznych. Ponadto Nagel w swych wierszach wywodzi wzorce chrześcijańskie ze znaczeń ewangelicznych i sytuuje je wśród innych kontekstów życia duchowego (liturgia kościelna, przeżycie świąt chrześcijańskich), aby czerpać z nich religijną odnowę. W tomiku pojawia się również składnik społeczno-patriotyczny, kiedy lirycznym opisem został objęty papież Jana Pawła II, przedstawiony w kontekście współczesnej cywilizacji (Rujan 78, Swiãtki Tatkù) albo poetyckim zapisem poddano charakterystykę kaszubskiego umiłowania Matki Bożej (Matinkò Bòżô, Majewé). Zawarte w tytule tomiku wezwanie do „otwarcia drzwi” wskazuje, jak ważna jest decyzja zgody na obecność duchowości i religijności w świecie dzisiejszych wartości, podjęta nie tylko przez jednostki, lecz również przez całą społeczność.
We współczesnym odbiorze utworów A. Nagla bardzo silny jest czynnik jego zaadresowania twórczości do odbiorcy dziecięcego. Zarówno utwory poetyckie, jak i prozatorskie nasycone zostały wieloma składnikami, które w atrakcyjny sposób przedstawiają świat młodego człowieka nie tylko w formie dydaktycznych historyjek umoralniających. To także obrazki obyczajowe, w których narrator próbuje odzwierciedlić specyficzny typ wrażliwości bardzo młodego człowieka. Nagel w zbiorze Nenka Roda i ji dzôtczi (1977) opublikował bajki, które wyróżniają się bardzo świeżą i pierwszy raz tak konsekwentnie zastosowaną w literaturze kaszubskiej strategią pisarską, która polega na pisaniu językiem prostoty i z dziecięcą wyobraźnią, zarysowując bardzo emocjonalny stosunek do przyrody (np. Rok i jegò czwioro dzecy, Zajce i trusë). W kolejnym zbiorze kierowanym do dzieci pt. Cëdowny wzérnik (1979) Nagel zmienił nieco formę wypowiedzi, sięgając do gatunku baśni, ukazując młodemu czytelnikowi pejzaż kaszubski (→ krajobraz kaszubski) czy elementy otoczenia domostwa w aurze poetyckiej, fantastycznej opowieści, która jednocześnie zachęca do coraz bardziej świadomego uczestnictwa w kaszubskiej przestrzeni kulturowej (Koszla brzózczi, Zarzekłé kamë). Późniejsze dwa zbiorki utworów dla dzieci Nagla: Szadi Władi (1983) oraz Dzéwczę i krôsnięta (1988) to kolejne przykłady umiejętnego, empatycznego wniknięcia w delikatną przestrzeń dziecięcej zabawy, pomysłowości i poznawania świata. Unikanie w utworach trudnego języka, prosta metaforyka, obrazowość i emocjonalność wyrazu okazało się w przypadku kielneńskiego literata bardzo trafne i znalazło dobry odbiór wśród wielu kaszubskich czytelników. W latach 80. XX w. właśnie Nagel stał się głównym kaszubskojęzycznym twórcą nurtu literatury dla dzieci i młodzieży.
Najmniej talentu ukazał Nagel w kaszubskojęzycznej prozie. Za przykład można tutaj podać tom wspomnień pt. Świecka apostołka Wanda Hallmann, gdzie przywołuje on swoją krewną, która opiekowała się nim i wielokrotnie wspierała. Nie są to jednak jedynie prywatne, rodzinne zapiski, gdyż z szerokiej perspektywy ukazują one, jak można rozwijać uniwersalne cnoty chrześcijańskie w codziennym życiu. Hallmann staje się zatem w opisie Nagla wyrazicielką zasadniczych kwestii światopoglądowych, które mają swe źródło w Ewangelii, i może być traktowana jako wzór etycznie odpowiedzialnego postępowania.
Bardzo ciekawym materiałem poznawczym jest autobiografia Nagla zatytułowana Mòje żëcé òd narodzeniô do 1984 roku, w której odnaleźć można charakterystykę kilkudziesięciu lat życia autora. Nie unika on komentowania ogólnopolskich wydarzeń życia społeczno-politycznego i kaszubskich kwestii tożsamościowych. Jak na formę autobiografii zapiski nie posiadają wielu partii wprost ukazujących system wartości, wykształcenie czy wrażliwość Nagla. Jego światopogląd podawany jest za to w sposób pośredni, w narratorskich ocenach postępowania polityków, działaczy czy zwykłych ludzi, w przedstawianiu ich zalet lub uchybień oraz pozytywnych bądź negatywnych aspektów ich działań. Autobiografia Nagla to przykład autorefleksji „naiwnej”, którą tak można nazwać ze względu na skrótowość i jednowymiarowość formułowanych opinii. Ponadto ich autor zdaje się nie dostrzegać skomplikowania formy podawczej autobiografii i zjawiska autokreacji; bezkrytycznie również podchodzi do kwestii realizmu czy historyczności swych zapisków. Mimo tych cech jest to frapująca i inspirująca do namysłu opowieść o losach kaszubszczyzny, z którą Nagel czuł się integralnie zespolony.
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- Drzeżdżon J., Współczesna literatura kaszubska, Gdańsk 1986, s. 70-71; 117-123
- Kalinowski D., Kuik-Kalinowska A., Literatura kaszubska. Rekonesans, Gdańsk 2017, s. 230-234
- Nagel A., Astrë, Gdańsk 1975
- Tenże, Bajki i bajeczki / Bôjczi i bôjeczczi, Gdynia 2016
- Tenże, Cassubia fidelis, Gdańsk 1971
- Tenże, Cëdowny wzérnik, Gdańsk 1979
- Tenże, Dzéwczę i krôsnięta, Gdańsk 1988
- Tenże, Mòje wiérztë. Poezje zebrane, Gdynia 2010
- Tenże, Mòje żëcé òd narodzeniô do 1984 roku, Wejherowo-Gdańsk 2022
- Tenże, Nenka Roda i ji dzôtczi, Gdańsk 1977
- Tenże, Òdemknij dwiérze, Pelplin 1992
- Tenże, Procem nocë, Gdańsk 1970
- Tenże, Szadi Władi, Gdańsk 1983
- Tenże, Świecka apostołka Wanda Hallmann, Gdańsk 1993
- Neureiter F., Historia literatury kaszubskiej, przeł. M. Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1982
- Niewiadomski D., Alojzy Nagel (1930–1998), „Twórczość Ludowaˮ, 2010, nr 3-4, s. 37-38
- Samp J., Zanim staniesz się niemy w mowie ojców, [w:] tegoż, Poezja rodnej mowy, Gdańsk 1985
- „Nasze Pomorze”, 2019, nr 20 z artykułami o Naglu autorstwa Adeli Kuik-Kalinowskiej, Edmunda Kamińskiego, Aleksandry Majkowskiej, Elżbiety Bugajnej oraz Daniela Kalinowskiego.
