Kompleks kaszubski

Kompleks kaszubski to postrzeganie i odczuwanie przez ludność kaszubskiego statusu własnej grupy i kultury w kategoriach różnic kulturowych, głównie przez pryzmat kultury chłopskiej, ludowej lub lokalnej, jako czegoś gorszego. Skutkiem tego było nieprzyznawanie się do kaszubskości, na co wpływało przekonanie o odmienności i niższości wobec innych oraz wiązało się z odczuwanymi uprzedzeniami i dystansem społecznym odzwierciedlającym asymetrię „państwowego” centrum i etnicznych peryferii (→ (auto)stereotyp Kaszuby). Kompleks kaszubski wynika właśnie z obawy przed uprzedzeniami etnicznymi i negatywnym etykietowaniem przez innych, przed traktowaniem Kaszubów jako osób o mniejszym prestiżu i może wyrażać się w indyferentnym stosunku Kaszubów do środowiska i kultury kaszubskiej lub w całkowitym ich odrzuceniu, tzw. eskapizmie etnicznym. Niekiedy jednak kompleks kaszubski przejawia się w poczuciu wyższości ludności kasz.

Na ukształtowanie się kompleksu kaszubskiego, poczucia dyskryminacji i deprywacji społecznej Kaszubów w największym stopniu wpłynęło ich funkcjonowanie na pograniczu między Niemcami i Polakami. Stosunki kasz.-niem. zawsze miały charakter nierównościowy. Niemcy do 1920 r. byli na Pomorzu Gdańskim grupą dominującą pod każdym względem: cywilizacyjnym, kulturowym, ekonomicznym i politycznym. Także w okresie międzywojennym ich pozycja cywilizacyjna była bardzo silna. Dla wielu Kaszubów kultura niemiecka była bardzo atrakcyjna, a jej przyjęcie stwarzało możliwości awansu społecznego, choć jednocześnie wiązało się z asymilacją. Szczególnie Kaszubi wyznania ewangelickiego na Pomorzu Zachodnim wybierali niem. opcję narodową, odrzucając kaszubskie dziedzictwo lub też do takiego zachowania byli przymuszani przez nacisk Kościoła i państwa (→ ewangelicy).

Kaszubszczyzna i Kaszubi traktowani byli przez Niemców w większości przypadków z niezrozumieniem i pogardą, czego odbiciem było powielanie negatywnych stereotypowych opisów w relacjach pisarzy i podróżników w bedekerach, przewodnikach po Kaszubach, leksykonach i słownikach (→ Niemcy o Kaszubach). Ówczesne stosunki międzygrupowe opisał S. Ramułt we wstępie do Słownika języka kaszubskiego czyli pomorskiego: „gwarą pomorską posługują się najczęściej tylko w rodzinie, na zewnątrz zaś są niemal – Niemcami. Jednak najbliżsi ich [Kaszubów – M.L.] sąsiedzi niemieccy chętnie wyróżniają się od nich, patrzą z pogardą, jako na coś niższego i nazywają tych Mohikanów pomorskich – »Wenden«, a mowę ich »wendische Sprache«”.

Wiele negatywnych i lekceważących Kaszubów opisów pojawiło się w XIX w. także w porzekadłach, przypowieściach i dowcipach. J. Kisielewski w książce-reportażu Ziemia gromadzi prochy pisał, iż „Nie mieli szczęścia Kaszubi do Niemców. Urzędnicy niemieccy wszystko jedno, czy na jednym Pomorzu, czy na drugim, mówili zawsze: »Du, dummer Kaschube«. (…) Im bardziej dokuczali Niemcy, im silniejszy przez ich pogardliwe lekceważenie powstawał u Kaszubów kompleks niższości, im bardziej ich deptano wymyślając od »dumme Kaschuben«, tym tęsknota [za Polską – M.L.] była większa” (Kisielewski J., Ziemia gromadzi prochy, Poznań 1939, s. 393-394).

Odpowiedzią ludności kaszubskiej na dyskryminujące traktowanie oraz wyrazem jej oporu przeciwko germanizacji był powstały w połowie XIX w. ruch kaszubski. Podjęte przez F. Ceynowę działania zmierzały do odrodzenia kasz. wspólnoty i kultury oraz wzbudzenia podmiotowości grupowej. Z kolei H. Derdowski proponował wyzbycie się regionalnego piętna. Kompleks kaszubski próbowali przezwyciężyć na początku XX w. młodokaszubi, w tym A. Majkowski, J. Karnowski, L. Heyke, odwołując się do zasady: „co kaszubskie, to polskie”, zakładającej równoprawność wartości kultury kaszubskiej względem kultury ogólnopolskiej.

Status grupowy ludności kaszubskiej został szybko zweryfikowany po odzyskaniu niepodległości i znalezieniu się w 1920 r. Pomorza w granicach Polski, kiedy Kaszubi spotykali się z przejawami dyskryminacji, widocznymi przy obsadzaniu stanowisk w odradzającej się administracji, ograniczeniami osiedlania się ze strony władz w budującej się Gdyni lub pomijaniu przy parcelacji ziemi. W odrodzonej Polsce zrzeszyńcy A. Labuda i J. Trepczyk z Majkowskim podkreślali znaczenie języka kaszubskiego i odrębności kulturowej Kaszubów oraz łączność Kaszub z Polską.

Kompleks kaszubski został wzmocniony dramatycznym doświadczeniem eksterminacji kasz.-pom. inteligencji w czasie II wojny światowej (→ Krwawa Pomorska Jesień), przymusowych wpisów na niemiecką listę narodowościową oraz powojennej weryfikacji i rehabilitacji narodowościowej. Znamienne są w tym kontekście słowa babki Koljaiczkowej z Blaszanego bębenka G. Grassa: „(…) bo my za mało polscy jesteśmy i za mało niemieccy, bo jak ktoś jest Kaszubą, nie wystarcza to ani Niemcom, ani Polakom”.

Złożoność losów Kaszubów i niezrozumienie ze strony ludności napływowej oraz władz polskich w okresie PRL, spowodowały pogłębienie kompleksu kaszubskiego we wszystkich sferach życia. Ówczesne władze polskie pomijały ludność kaszubską przy obsadzie stanowisk w urzędach, pomawiając o chwiejność narodową, rzekomy separatyzm i postawy proniemieckie. Młodzież kaszubska miała utrudniony dostęp do studiów wyższych, a w konsekwencji brak możliwości awansu społecznego i zawodowego, i wreszcie podkreślano, jak pisał T. Bolduan (→ Bolduanowie) „(…) klasową obcość większości miejscowego społeczeństwa z powodu jego religijności”.

W tym okresie kluczową rolę w znoszeniu kaszubskiego kompleksu odegrało środowisko inteligencji kasz., skupione wokół powstałego w 1956 r. Zrzeszenia Kaszubskiego/Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. L. Bądkowski rozwinął program regionalizmu kasz.-pom. w idei „pomorskiej krajowości”, podkreślając wspólnotę identyfikacyjną i kulturową Pomorza i Kaszub w ramach narodu i państwa polskiego. Jednak utrzymujące się przez powojenne dziesięciolecia w przestrzeni publicznej negatywne stereotypy i uprzedzenia wobec Kaszubów utrwaliły się mocno w świadomości tej ludności, czego rezultatem było wykształcenie się u wielu osób postaw wycofania oraz ucieczki od kultury kaszubskiej i regresu etniczności.

Przeobrażenia kaszubskiego kompleksu nastąpiły wraz z przemianami politycznymi w 1989 r. Od tego czasu wśród ludności kaszubskiej widoczny jest wzrost akceptacji podmiotowości etnicznej, ożywienie środowiskowe, wzmocnienie wiary w grupowy potencjał w sferze kultury, nauki, gospodarki i polityki. W ciągu ostatniego ćwierćwiecza po przełomie demokratycznym 1989 r. nastąpiło niespotykane dotąd w historii Kaszubów dowartościowanie kultury, języka i społeczności. Składają się na to działania wielu pokoleń ruchu kaszubskiego, w tym instytucji kaszubskich: ZKP, Instytutu Kaszubskiego i ich liderów, szersza obecność tematyki kaszubskiej w życiu publicznym i mediach (→ Kaszubi w telewizji; → radio po kaszubsku/radia kaszubskie), promocja języka kaszubskiego w szkołach, kaszubszczyzna w Kościele oraz za sprawą wywodzących się z Kaszub parlamentarzystów, burmistrzów i wójtów (→ premier z Kaszub; → Kaszubski Zespół Parlamentarny). Niewątpliwie na zniwelowanie kaszubskiego kompleksu wpłynęło uznanie w Ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 2005 r. języka kaszubskiego jako, jak dotąd, jedynego w Polsce języka regionalnego. Trudno stwierdzić, jak fakt ten wpłynął na autoidentyfikację Kaszubów, natomiast z pewnością uregulowanie statusu kaszubszczyzny zwiększyło możliwości jej pielęgnowania i upowszechniania (→ tożsamość). Dodatkowym impulsem wpływającym nie tyle na zmniejszenie kaszubskiego kompleksu, ile na wzrost zainteresowania wokół tematyki kaszubskiej, były dyskusje nad statusem Kaszubów i działania podejmowane w związku z Narodowymi Spisami Powszechnymi w 2002, 2011 i 2021 r. (→ statystyka Kaszubów; → Kaszëbskô Jednota). Swoistą formą agresji słownej skierowanej w trakcie NSP 2011 wobec Kaszubów jest stwierdzenie umieszczone w Raporcie PiS o Stanie Rzeczypospolitej: „Istnieje wiele przesłanek, by twierdzić, że kategoria Narodu nie jest podnoszona w programach i zasadniczych wystąpieniach przedstawicieli PO, choć mówi się tam o Polakach czy pozycji Polski. Z drugiej strony, PO w swoim przekazie mocno podkreśla znaczenie regionalizmów, czego szczególnym przykładem jest ostentacyjne akcentowanie przez Donalda Tuska swojej kaszubskości” (Raport o Stanie Rzeczypospolitej, rozdz. Wstydliwy Naród Polski, dokument przyjęty uchwałą Rady Politycznej Prawa i Sprawiedliwości w styczniu 2011, Warszawa 2011, s. 34).

Renesans grupowy i wyraźne eksponowanie kaszubskiego dorobku kulturowego i pozytywnych cech Kaszubów w społeczeństwie polskim z jednej strony stanowi swoistą formę odreagowania dotychczasowych doświadczeń historycznych, z drugiej strony jest przejawem dumy grupowej i obrony przed homogenizacją kulturową polskiego społeczeństwa.

Wyraźna zmiana stosunku ludności kaszubskiej do własnej etniczności przejawia się w zanikaniu postaw indyferentnych i większej akceptacji własnej etniczności, na przełamywaniu poczucia niższości. Ten syndrom „nowej etniczności” wiąże się z coraz bardziej aktywnym odkrywaniem rodzimej kultury i wartości oraz poszukiwaniem i pogłębianiem tożsamości indywidualnej i grupowej przez Kaszubów, jak i przez osoby niemające kaszubskich korzeni, ale identyfikujące się z Kaszubami i kaszubskością.

Kaszubski kompleks w XXI w. zaczął być zastępowany przez modę na bycie Kaszubą, co wyraża się w np. w nalepianiu naklejek na samochodach czy noszeniu odzieży z napisem Kaszëbë, z symbolem gryfa lub elementami odwołującymi się do kaszubskiej symboliki ludowej. Ciekawym zjawiskiem, które pojawiło się po przełomie 1989 r., jest fakt odwoływania się do kaszubskich korzeni przez część osób tworzących organizacje mniejszości niem. na Pomorzu Gdańskim (→ Niemcy na Kaszubach), deklarowanie kaszubskości przez osoby mieszkające w Niemczech, które w okresie 1970–1980 wyjechały z Kaszub, powołując się na niem. pochodzenie (→ emigracja kaszubska), czy wykształcenie się kaszubskiej identyfikacji wśród napływowych mieszkańców Kaszub (→ Kaszubi z wyboru).

Funkcjonowanie kompleksu kaszubskiego wśród Kaszubów, mimo iż w ciągu pierwszego dwudziestolecia XXI w. coraz słabsze, jest zróżnicowane pokoleniowo, lokalnie i środowiskowo, uzależnione od doświadczeń historycznych, różnych w poszczególnych częściach Kaszub. Niewątpliwie jest on słabszy wśród ludności kaszubskiej zamieszkałej w trójmiejskiej metropolii. Dodatkowo kompleks kaszubski osłabiają procesy toczące się w obrębie kultury popularnej, czego skutkiem jest, z jednej strony rozwój nowoczesnej kultury kaszubskiej (→ literatura; → muzyka kaszubska), z drugiej strony coraz większe zróżnicowanie kultury kaszubskiej, w której obok zachowanych elementów kultury chłopskiej, obecne są wątki kultury mieszczańskiej, inteligenckiej i rybackiej.

Magdalena Lemańczyk

Bibliografia:

• Kaszubi. Monografia socjologiczna, red. M. Latoszek, Rzeszów 1990.
• Mazurek M., Język, przestrzeń, pochodzenie. Analiza tożsamości kaszubskiej, Gdańsk 2010.
• Synak B., Kaszubska tożsamość. Ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne, Gdańsk 1998.
• Obracht-Prondzyński C., Kaszubi – między dyskryminacją a regionalną podmiotowością, Gdańsk 2002.

Ikonografia:

1. Fot. Kazimierz Rolbiecki