Kultura popularna

Kultura popularna to kultura, którą charakteryzuje raczej bezrefleksyjny sposób przeżywania. Po prostu jesteśmy w niej zanurzeni, wykonując codzienne czynności. Można założyć, że jest ona współczesną kulturą dominującą. To forma oczywista, banalna, pospolita, zwyczajna, przeciętna, choć może w jej ramach istnieć wiele konwencji. Kultura popularna nie musi obejmować całych społeczeństw, pokoleń, może występować w lokalnych niszach. Albo inaczej – niektóre jej elementy mogą być typowe dla społeczeństw, pokoleń, inne pojawiać się lokalnie, wyspowo. Nie należy jej więc mylić z wcześniejszym konceptem kultury masowej, której podstawową funkcją było ujednolicanie. Z założenia nie jest ona ani dobra, stosowna, właściwa, wartościowa, korzystna (jak kiedyś uparcie, choć niebezpośrednio rozpoznawano tzw. kulturę wysoką), ani zła, niestosowna, niewłaściwa, bezwartościowa i niekorzystna w swym wpływie (a takie znaczenie przypisywano kulturze masowej). Najbliżej jej do pojęcia „kultura codzienności”. Niewątpliwie ma ona przemożny wpływ na kształtowanie się tożsamości, w tym etnicznej. Dostosowuje się do bieżących trendów i używa nowych, dostępnych narzędzi, w tym technologicznych, które pomagają skutecznie zdobyć szersze zasięgi oddziaływania, pozwalają też na łatwiejszą i szybszą adaptację do zmieniającego się otoczenia. Powstawała pod wpływem prasy, radia, telewizji, Internetu i jednocześnie stale je wykorzystuje, by się rozwijać. Silny jest w niej rys ludyczny i rozrywkowy, co nie oznacza, że jest on wyłączony z realizacji świadomie postawionych bądź realizowanych nieświadomie celów etnicznych. Zabawa potrafi wzmacniać ducha wspólnoty.

Zasadnicze pytanie brzmi, czy mamy do czynienia z kaszubską kulturą popularną. Na Kaszubach można by spędzić dzień (tydzień? miesiąc?), korzystając niemal wyłącznie z przedmiotów oznaczonych symbolami, które dzięki konsekwentnemu używaniu, trwaniu i jednoczesnym dostosowywaniu do bieżących warunków (zarówno w warstwie formalnej, jak i narracyjnej – w zależności od konkretnego symbolu) zostały uznane za kaszubskie: wzory haftu kaszubskiego, barwy kaszubskie, gryf, język kaszubski, kaszubskie nuty. Są one być może najlepszym przykładem elementów kaszubskiej kultury popularnej. Mieszkając w Kościerzynie, można rano kupić bułki w piekarni Kaszubskie pieczywo, w której szyldzie znajduje się motyw zaczerpnięty z haftu kaszubskiego, następnie zjeść je z Kaszubskim miodem, którego etykieta również ma element haftu, lub kiełbasą z masarni w Konarzynach (tak, na etykietce na kiełbasie także znajduje się wzór haftu), kaszëbsczim ketchupã lub musztardą firmy XY (haft…). To wszystko – słuchając jednocześnie radia, w którym nadawana jest audycja w języku kaszubskim (→ radio po kaszubsku/radia kaszubskie) – można popić kaszubską kawą (haft) z kubka z – do wyboru – haftem, gryfem, nutami lub wszystkim tymi elementami zebranymi na jednej powierzchni. Mieszkając w Lipuszu, można zrobić zakupy w sklepie „Biedronka” – na jego elewacji znajduje się motyw z haftu kaszubskiego, do niedawna uzupełniając je kilkoma drobiazgami ze sklepu zielarskiego naprzeciwko (tam m.in. można było kupić wspomnianą kaszubską kawę, ale też koszulki z motywami gryfa), a następnie pojechać coś zjeść do zajazdu „Borowa Ciotka” (→ kuchnia kaszubska), na którego ścianie również jest namalowany haft. Nazwa każdej z tych miejscowości jest zapisana na tablicy wjazdowej w języku kaszubskim. Po co nam taki eksperyment? Po to, by pokazać, jak wiele jest tego typu miejsc i przedmiotów, jak bardzo wspomniane symbole wtopiły się w otoczenie i w sposób niepostrzeżony oplotły naszą codzienność. Spotykane są w zasadzie we wszystkich miejscach na Kaszubach.

Kluczowym przykładem przeobrażeń kultury kaszubskiej pod wpływem kultury popularnej jest haft kaszubski. Jest on najbardziej rozpowszechnionym na Kaszubach motywem (symbolem). Do kaszubskiej kultury popularnej należy obecnie także wizerunek gryfa. Nie każdy musi go odpowiednio rozpoznawać i go używać, nie wszyscy muszą się z nim utożsamiać, by można go było aktualnie uznać za element lokalnej kultury popularnej. Jednak każde kolejne wykorzystanie wzmacnia i utrwala podstawowy, minimalny w warstwie interpretacyjnej przekaz (np. najbardziej rozpowszechniony: gryf w koronie = Kaszuby). To dobry przykład funkcji, w której może występować kultura popularna, a właściwie jej elementy. Wizerunek gryfa na Kaszubach w większości przypadków pełni rolę emancypacyjną, może być również wyrazem oporu (przed ujednoliceniem – kulturowym, etnicznym, narodowym) oraz niewątpliwie przynajmniej potencjalnym źródłem korzyści. To my – jego eksploratorzy, posiadacze, kulturowi wytwórcy, odbiorcy, klienci – decydujemy o tym, czym jest.

Kaszubska kultura popularna jest elementem: kultury współczesnej (tej, która „dzieje się tu i teraz” – w umownych ramach od 1989 r., choć niewątpliwie mającej źródła w okresach wcześniejszych, nawet dość dawnych), i – co oczywiste – kultury etnicznej (kaszubskiej). Zawiera ona – znów umownie – elementy wewnętrzne i zewnętrzne (np. polskie, europejskie, amerykańskie czy wręcz światowe). Rozpowszechnia się na fali globalizacji, którą równoważy zjawisko glokalizacji – dostosowywania globalnych elementów kulturowych do lokalnych warunków. W pewnym uproszczeniu możemy to zjawisko obserwować choćby na przykładzie pizzy kaszubskiej – dania o „obcym” rodowodzie, któremu zostały nadane miejscowe znaczenia. Innym przykładem mogą być utwory pop śpiewane po kaszubsku (muzyka to inny bardzo dobry przykład, który mógłby służyć do omówienia zjawiska kaszubskiej kultury popularnej) (→ konkursy i festiwale muzyczne); jeszcze innym „strój kaszubski” w postaci tzw. stroju świetlicowego, któremu dodatkowo może towarzyszyć żółto-czarny szalik z napisem Kaszëbë. Kaszubska kultura popularna jest więc swoistą hybrydą, mozaiką różnych składowych o bliższych i dalszych rodowodach, którym jednakże nadaje się charakterystyczny kaszubski rys. W wielu przypadkach sprowadza się on do użycia w jego nazwie czy szerszym opisie określenia kaszubskie (np. kaszubskie rodeo we Wdzydzach).

Cechą charakterystyczną kaszubskiej kultury popularnej jest jej utowarowienie. Jej elementy często rodzą się jako produkty na sprzedaż. I tu warto postawić pytanie, czy istnielibyśmy, gdybyśmy nie mieli nic do sprzedania? Być może współcześnie utowarowienie jest konieczne dla przetrwania danej kultury. Im bardziej dostosuje się ona do rynku, tym większe ma szanse nie tylko na istnienie, ale i rozwój. Choć jednocześnie bez wątpienia dochodzi do uproszczeń i banalizacji – dzieło zostaje „okrojone” do kształtu sprzedawalnego produktu. Nie da się w ten sposób opowiedzieć choćby: skomplikowanej historii społeczności Kaszubów umiejscowionych w ciągu wieków pomiędzy dwoma silniejszymi etnosami – polskim i niemieckim, związanych z tym trudnych życiowych wyborów. Kultura popularna jest „kulturą teraz”, bieżącą, aktualną, obecną, która może opowiadać historię jedynie swoją i to w ograniczonym zakresie – poprzez powracające mody, stylistyki, motywy.

Opisując kaszubską kulturę popularną, trzeba cofnąć się do początku XX w. – czasu, gdy uformował się społeczny obraz kaszubszczyzny, który „obowiązywał” przez wiele dziesięcioleci. Działania o charakterze społecznym, muzealnym, artystycznym i w pewnej mierze także literackim, skupione wtedy wokół Wdzydz i promieniujące na inne ośrodki kaszubskiego odrodzenia, uformowały zasadnicze sposoby prezentowania i opisywania kultury kaszubskiej. W tamtym okresie były adekwatne, oryginalne i nowatorskie, ale niejednokrotnie bezrefleksyjnie powtarzane przez około sto lat, stały się kliszą, zbliżyły do stereotypu. Jego najsilniejszy przejaw to przedstawianie kultury kaszubskiej jako kultury ludowej (a tą kategorią – przy pełnej świadomości jej ograniczeń – można posługiwać się wyłącznie w odniesieniu do przeszłości) i limitowanie jej zasięgu do terenów wiejskich. Gdy porównamy ten obraz, utrwalony przez setki wystaw, w szczególności etnograficznych, z dzisiejszą perspektywą oglądu, którą tworzą nie tylko badacze czy specjaliści, ale przede wszystkim szerokie rzesze użytkowników kultury kaszubskiej, ujawnia się zasadnicza różnica. Być może to właśnie kaszubska kultura popularna jest obecnie tym, co w sposób najbardziej charakterystyczny identyfikuje Kaszubów, wzmacnia rozpoznawalność grupy etnicznej, zarówno względem osób i społeczności spoza grupy, jak i (być może) również względem samych siebie (→ tożsamość).

Nie można dokonać całościowego opisu kaszubskiej kultury popularnej, bo podlega ona ciągłej zmianie. Próby jej analizy rodzą więcej pytań, niż odpowiedzi. Choćby takich: Czy jest ona naprawdę… popularna? Czy jest popularna tylko na Kaszubach? Czy zawiera wyłącznie towary na sprzedaż? Jak wpływa na kaszubską tożsamość etniczną? Buduje ją? Rozpowszechnia? Zmienia? Demaskuje czy jednak mimo wszystko utrwala stereotypy postrzegania Kaszubów? Czy jest atrakcyjna? Dla kogo? Czy jest zauważalna z perspektywy ogólnopolskiej? Czy jest konkurencyjna wobec kultury ogólnopolskiej? Czy tworzą ją tylko Kaszubi? Kto jest jej odbiorcą? Jakie elementy kaszubskiej kultury popularnej wyróżniają Kaszubów od innych? (Czy istnieje coś, co jest tylko kaszubskie?) Jakie elementy kaszubskiej kultury popularnej łączą Kaszubów z innymi? Czy kaszubska kultura popularna integruje? A może wyklucza? Jakie jej elementy mają dawny rodowód? Jak dawny? Jakie zostały wymyślone niedawno? Jak niedawno? Jakie budzi emocje? Możliwość stawiania takich pytań dowodzi żywotności kultury kaszubskiej. Pierwsza muzealna próba świadomego wystawienniczego działania dotyczącego kaszubskiej kultury popularnej to druga część wystawy „Zorze” w MKPE (scenariusz: K. Kulikowska, C. Obracht-Prondzyński).

Dokumentuje ją także seria wydawnicza MKPE Znaki tożsamości (K. Kulikowska, P. Zatoń).

Katarzyna Kulikowska

Bibliografia:

• Krajewski M., Kultury kultury popularnej, Poznań 2005.
• Kulikowska K., Zatoń P., Znaki tożsamości. Wzór haftu kaszubskiego w przestrzeni publicznej, Wdzydze 2017.
• Kulikowska K., Zatoń P., Znaki tożsamości. Gryf w przestrzeni publicznej Kaszub, Wdzydze 2019.
• Kulikowska K., Zatoń P., Znaki tożsamości. Barwy kaszubskie w przestrzeni publicznej, Wdzydze 2019.
• Obracht-Prondzyński C., Fopke T., Kulikowska K., Współczesna kultura kaszubska, Gdańsk 2018.

Wystawy muzealne:

Zorze, Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny im. T. i I. Gulgowskich we Wdzydzach, wystawa w sektorze wejściowym (budynek karczmy z Rumi)

Ikonografia:

1. Fot. Piotr Zatoń, źródło: Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach
2. Fot. Piotr Zatoń, źródło: Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach
3. Źródło: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie
4. Źródło: Instytut Kaszubski
5. Źródło: Instytut Kaszubski