Heyke Leon

Leon Heyke (ur. 10 października 1885 r. w Cierzni, k. Bieszkowic) to trzeci – obok Aleksandra Majkowskiego i Jana Karnowskiego – ważny literat środowiska młodokaszubów. Tworzył głównie kaszubskojęzyczną lirykę, choć nieobce były mu także dramaturgia, formy prozatorskie oraz publicystyczne. Był księdzem katolickim, nauczycielem, wychowawcą oraz propagatorem kultury kaszubskiej.

Do szkoły podstawowej chodził w Bieszkowicach. Od 1898 r. uczęszczał do gimnazjum w Wejherowie, w którym w 1906 r. złożył maturę. W tymże roku rozpoczął studia teologiczne w Seminarium Duchownym w Pelplinie. W 1910 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Rok później podjął dalsze studia teologiczne we Fryburgu Bryzgowijskim, po kilku miesiącach przeniósł się na uniwersytet we Wrocławiu. W 1912 r. ukończył teologię katolicką, a w 1913 r. obronił rozprawę doktorską. W następnych latach pracował na parafiach w różnych miejscowościach Pomorza (Chojnice, Lubawa, Chełmno, Czarne, Chmielno, Stężyca, Wygoda, Kartuzy, Kościerzyna).

Jako poeta Leon Heyke zadebiutował w 1911 r. na łamach czasopisma młodokaszubów zatytułowanego „Gryf”, publikując kaszubskojęzyczne Piesnie północy. Ponieważ miał swoje zdanie w zakresie pisowni kaszubskiej oraz odmienne zapatrywania na rozwój tożsamościowego ruchu kaszubskiego utrzymywał dość luźne stosunki z młodokaszubami, co pewien czas ogłaszając swoje teksty w „Gryfie”. W 1923 r. drukował w częściach w kościerskim „Druhu” humoreski Bardzenskji wergle, następnie w kilku pomorskich periodykach historyzujący, mityzujący średniowiecze poemat rycerski Dobrogost i Miłosława (druk całości: 1999), wreszcie formy liryczne, zebrane w tomiku poetyckim Kaszëbsczé spiéwë (1927). W 1929 r. nawiązał współpracę ze Zrzeszeniem Regionalnym Kaszubów, o co zabiegali jego liderzy – Jan Trepczyk i Aleksander Labuda. W 1931 r. wydał Podania kaszubskie, zbiór tekstów z tradycji ustnej, które albo samodzielnie spisywał, albo opracowywał dzięki wcześniejszym pracom etnograficznym. Także w latach trzydziestych Heyke zaczął tworzyć sztuki teatralne. Najpierw w 1932 roku wystawiono jego Agusta Szlogę (druk również w 1932), zaś w 1936 r. zaprezentowano Katilinę (→Katylina), którą opublikowano w 1937 r.). Były to ludyczne, nasycone kaszubskim kolorytem lokalnym formy sceniczne dla amatorskich zespołów teatralnych. Pisał także wówczas o innych kwestiach, w 1935 r. wraz z Franciszkiem Żurkiem wydał Zarys dziejów i działalności Państwowego Seminarium Nauczycielskiego Męskiego w Kościerzynie, opublikował rozważania religijno-moralistyczne oraz artykuły dotyczące kultury Pomorza i Kaszub. Pod koniec lat trzydziestych intensywnie pracował nad dalszymi częściami poematu Dobrogost i Miłosława i nową sztuką teatralną. Kilka dni po wybuchu II wojny światowej został aresztowany przez Niemców, zaś 16 X 1939 r. zamordowany w Lesie Szpęgawskim. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu w Kielnie.

W akcie pamięci po Heyke Szkole Podstawowej Nr 2 w Kościerzynie w 1965 r. nadano jego imię. W 1981 r. odsłonięto tablicę w kościele w Wygodzie, gdzie poeta-ksiądz pracował. Rok później na podobnej zasadzie wystawiono jego popiersie przed kościołem Św. Trójcy w Kościerzynie, zaś w 1984 r. umieszczono pamiątkową tablicę w kościele w Kielnie. W 1992 r. imię Heykego przyjęła Gminna Biblioteka Publiczna w Szemudzie. Wśród opracowań książkowych przypomina postać duchownego-literata broszurka Bolesława Borka Piesniodzej lesôcczich strón (1992) oraz większe opracowanie Stanisława Jankego pt. Poeta z kaszubskiej nocy (1998). Choć o kaszubskim poecie brak większej historyczno-literackiej monografii, jednakże taką funkcję mogą spełniać tomy zbiorowe Świętopełk literatury kaszubskiej (2007) oraz Dzieło Leona Heykego (2016) a także najpełniejsze jak dotąd opracowanie literaturoznawcze Tadeusza Linknera Z lirycznej i epickiej twórczości Leona Heykego (2015).

Twórczość liryczna ks. Leona Heykego jest nasycona bogatym metaforycznym obrazowaniem, choć jednocześnie trzeba podkreślić, że nie jest ono zbudowane dla erudycyjnego popisu, a raczej dla poszukiwania sposobów na udoskonalenie języka kaszubskiego i tradycyjnej topiki ludowej. Najpełniej to widać w zbiorze lirycznym pt. Kaszëbszczé spiéwë, który został podzielony na trzy części. Pierwsza, zatytułowana Spiéw zymkòwi, to wstępne zarysowanie emocji podmiotu lirycznego, przeczuwającego nadejście ożywczych mocy natury. Druga część zbiorku ma tytuł Spiéw miłosny i jest najobszerniejsza, co nieprzypadkowo świadczy o znaczeniu, jakie nadawał poeta miłości. Jest to kreacyjna, odnowicielska i optymistyczna moc świata, dostrzegana pośród najbliższej podmiotowi przyrody i rozpoznawana pomiędzy ludźmi zamieszkującymi wiejską przestrzeń, wreszcie odczuwana w rozlicznych emocjach ku tajemniczej Aneczce. Trzecia część zbiorku zatytułowana Spiéw dzejowi naznaczona została tematyką historyczną oraz identyfikacyjną. Wiersze tego typu sytuują historię regionu tak w jej niepowtarzalności, jak i w obliczu i połączeniu z polską racją polityczno-kulturową. Inne wiersze Heykego wydane po ukazaniu się tomiku Kaszëbszczé spiéwë utrzymują zasygnalizowaną tutaj potrójną specyfikę tematyczno-stylistyczną. Można jedynie dodać, że poeta w latach trzydziestych XX w. napisał również 20 utworów tworzących cykl Sztërolëstczi, które w dobitny, satyryczno-ironiczny sposób nazywają ówczesną rzeczywistość mentalno-kulturową.

Szczytowym osiągnięciem Heykego jako liryka jest poemat historyczno-opisowy Dobrogost i Miłosława, którego pierwsza część wyszła drukiem w 1923 r. na łamach „Pomorza”, zaś ostatnie pieśni trzeciej części zostały ogłoszone w 1939 na kartach periodyku „Kaszuby”. Utwór nie został przyjęty bezkrytycznie. Warto tu wspomnieć o zdystansowanej recenzji-opinii Jana Karnowskiego, która wręcz popsuła dotychczas dobre stosunki między tymi młodokaszubami. W poemacie Heyke wykreował średniowieczne dzieje Kaszub, które przedstawione zostały na przykładzie krótkiego okresu samodzielności państwowej Księstwa Wschodniopomorskiego w XIII w. Z pieśni utworu wyłaniają się potwierdzeni historycznie władcy Pomorza (książę Świętopełk II), ale i również postaci fikcyjne (przede wszystkim główna para bohaterów: rycerz-wojewoda Dobrogost i jego piękna ukochana Miłosława). Poemat ukazuje z jednej strony dojrzewanie do miłości głównych protagonistów utworu i przeszkody w pogłębianiu się ich związku, jakie stawiają im ludzie pełni zazdrości, z drugiej zaś przedstawia Pomorze Wschodnie jako przestrzeń kaszubskiego raju. Tutaj właśnie panuje władca idealny – Świętopełk, dzielnie przeciwstawiający się Krzyżakom lub innym siłom chcącym zniszczyć młode księstwo, tutaj też – w małych wioskach i miasteczkach – istnieją wzorowe relacje rodzinne, zaś społeczność Kaszubów dzielnie poczyna sobie w życiu codziennym i gospodarczym. Poemat łączy zatem losy kochanków z losami niezależnego państwa, zarysowując niejako paralelę pomiędzy troską o szczęście osobiste a troską o dobro wspólne. Para kochanków ma w takim układzie być wzorem miłości małżeńskiej, waleczność i poświęcenie rycerzy Świętopełka modelem dla życia społecznego, proporzec z gryfem oznaką-symbolem tożsamości kaszubskiej. Rzeczywista geografia oraz historia Pomorza inspirowały Heykego do utworzenia konstrukcji literackiej, w której chodziło o wzbudzenie pozytywnych emocji u czytelnika, wywołanie poczucia patriotyzmu oraz zbudowanie mitu złotego wieku Kaszub.

Nieco zapomnianym dziś przykładem aktywności kulturalnej Leona Heykego są Podania kaszubskie, które wydane zostały przez literata jako efekt rozczytywania się w dostępnych mu wówczas opracowaniach etnograficznych skonfrontowanych z własną działalnością zbieracką realizowaną w różnych częściach Kaszub. Powstał dzięki temu zbiór napisany potoczną kaszubszczyzną, z opisami, zwartymi dialogami, wyraziście zarysowanymi postaciami i miejscami, które zaistniały w kaszubskiej pamięci kulturowej i wyobraźni, tworząc wzajemnie się motywujący układ odniesień i znaczeń. Heyke zbudował kompozycję składającą się z siedmiu minirozdziałów, odpowiadających głównym regionom Kaszub (Kościerzyna, Puck, Bytów, Lębork, Kartuzy, Wejherowo, Gdańsk). W każdym z rozdziałków znajduje się 6 opowieści/podań, przedstawiających zarówno figury fantastyczne (stolemy, smoki, syreny; → demonologia kaszubska), jak i postacie znane z codziennego życia (mieszkańcy wsi, właściciele dworów, ludzie morza). Współistnieją tutaj treści i miejsca związane z historią (→ Arkona, Mirachowo, wejherowska kalwaria kaszubska, Świecie, Oliwa), ale również i takie, które rozgrywają się w uniwersalnym bezczasie, w świecie fantazji (zmagania pomiędzy stolemami a ludźmi, zjawiające się zamki, wojsko śpiące wewnątrz góry, zatopione dzwony).

Leon Heyke napisał również dwie szołobułki, zdramatyzowane anegdoty i humoreski, w których sięgając po ludowy humor, wyrażał określony styl bycia i system wartości Kaszubów. Celem tych utworów było również wyrazić czynnik moralistyczny, typowy dla poetyki teatru ludowego, wskazujący na wzorce osobowe oraz na akceptowalne postawy społeczne i tożsamościowe. Pierwszą chronologiczną szołobułką jest Agùst Szlôga, sztuka powstała na podstawie anegdoty pt. Żelezok przed sądę, pierwotnie napisanej przez Alojzego Budzisza. Heyke nasycił świat swoich bohaterów czynnikami kaszubskiej tradycji, przez co wierzą oni w istoty fantastyczne, zamieszkujące domostwa i najbliższe otoczenie. Podkreślił również wagę ludowego poczucia sprawiedliwości, w którym nie akceptuje się oraz wyśmiewa różnej maści sługusów i pyszałków. Zaznaczył również pozytywny stosunek do wiejskiego, rodzimego kręgu ludzi, wiernie wypełniających etos swoich przodków, zaś negatywnie opisał środowisko miejskie, niekaszubskie, ulegające obcym modom i porządkom.

Druga ze sztuk Heykego – Katlilina – jest dużo ambitniejsza, ma rozbudowaną formę, z kompozycyjnymi dodatkami prologu i epilogu. Tekst utworu wywodzi się z anonimowej bajki, pt. Gbur i sztudańce. Tematycznie ukazuje humorystycznie podane perypetie studentów, którzy wykorzystują naiwność chłopa, a następnie sami padają ofiarą jego zemsty. Sztuka nie jest jedynie nasycona czynnikiem ludycznym (z obrazami studentów-frantów, fertycznej żony, sprytnego chłopa), ale zawiera również składniki świata fantazji (podanie o uśpionym, zaklętym wojsku, historyjka o zwyczajach rozbójników). Ważne dla scenicznej atrakcyjności sztuki wydają się elementy wiejskiego poczucia humoru (z żartobliwie zarysowanym gadulstwem kobiet lub przechwałkami mężczyzn o swoim sprycie) oraz liczne akcenty dramaturgiczne w postaci zagadek, żartów i powiedzonek. Jednakże równie ważne są czynniki ideowe tej sztuki, polegające na opiewaniu piękna natury i ludzi z Kaszub. Wszak intryga dotyczy nie tylko konsekwencji kłamstwa młodych ludzi, lecz daje się tutaj zauważyć rozwój tożsamościowy głównych bohaterów. Początkowo są jedynie żartownisiami, szukającymi rozrywki czyimś kosztem, potem odkrywają, że żyją wśród określonych ludzi, w konkretnym historycznie i kulturowo miejscu. Stają się zatem bardziej odpowiedzialni jako mężczyźni oraz bardziej świadomi jako Kaszubi. Do aktów miłości wobec ziemi rodzimej dołącza się wyraz miłości do nadrzędnej ojczyzny – Polski.

W całościowym ujęciu patrząc, twórczość Leona Heykego można podzielić na dwie grupy tematyczne. W pierwszej, ukierunkowanej na świat zewnętrzny, dochodzi do wysławiania wartości domowej ojczyzny i wyrażania jej w snuciu obrazów piękna natury wraz z historyczno-mitycznymi wizjami Kaszub. Kaszuby północne stają się sferą spokoju i błogości, przypominają arkadię, w której można się czuć bezpiecznie i swojsko. Nie jest to jednak ziemia raz zdobyta, nie ma kształtu idealnego państwa idei. Kaszubski Eden bywa zagrożony w swym istnieniu z powodu sił zewnętrznych albo pojawiają się czasami potężne przeszkody w stylu myślenia samych Kaszubów, co wprowadza do utworów rodzaj fatalizmu dziejów. Drugi zespół tematyczny utworów Heykego, ukierunkowany do wewnątrz, związany jest z subiektywizacją doświadczenia i światem uczuć rozgrywających się w świadomości lirycznego „ja”. Podmiot w tym typie utworów ujawnia moc miłości. Widoczna jest ona w aktach życia przyrody, bujności oraz intensywnej kolorystyce. W widnokręgu doświadczania tego, co na zewnątrz i tego, co we własnej umysłowości, dochodzi u podmiotu do łączenia się wymiaru ziemskiego i niebiańskiego. I wówczas, w takim otoczeniu, pojawia się Aneczka – subtelna, zjawiskowa, imaginowana kobieta. Jej eteryczność sugeruje, że jest figurą miłości idealnej, a więc wyrażanie uczuć do niej w istocie jest przybliżaniem się do Absolutu.

Ks. Leon Heyke był artystą słowa świadomym statusu współczesnej mu kaszubszczyzny. Potrafił dyskutować o niej twardo, co sytuowało go nieco na uboczu głównego ruchu młodokaszubskiego. Jednocześnie umiał bardzo dobrze trafić w gusta czytelników czy widzów przedwojennego teatru kaszubskiego, stąd dużym wzięciem cieszyły się jego szołobułki. Poza tym jego liryka jest przykładem poruszania najsubtelniejszych strun uczuć. Heyke jako artysta był bardzo dobrze wykształcony, a zatem sięgał ku najwyższym wzorcom kulturowym, swobodnie poruszając się po tradycji antycznej, średniowiecznej i romantycznej. Jego utwory świadczą, że był uważnym i krytycznym czytelnikiem literatury modernizmu europejskiego, z której brał dla siebie inspirację do tworzenia utworów historyzujących oraz mityzujących. Poeta może być uważany za wizjonera kaszubskości, który swoimi pracami literackimi przekonał do rozwijania własnej tożsamości etnicznej.

Daniel Kalinowski

Bibliografia:

• Heyke L., Dobrogost i Miłosława. Kaszëbszczé spiewë dzejowé we trzech brawãdach, Gdańsk 1999.
• Heyke L., Szôłôbùłki. Agùst Szlôga. Katilina, Gdańsk 2002.
• Majkowski A., Karnowski J., Heyke L., Poezja młodokaszubów, oprac. i przypisy H. Makurat, wstęp: J. Borzyszkowski, A. Kuik-Kalinowska, H. Makurat, Gdańsk 2012.
• Heyke L., Swiat kaszëbszczi. Kaszëbsczé pòezje i pòdania, Gdynia 2015.
• Bukowski A., Listy Leona Heykego z lat 1911-1939, „Rocznik Gdański”, 1993, z. 2.
• Dzieło Leona Heykego, red. J. Borchmann, M. Plińska, B. Wiszowaty, Bolszewo 2016.
• Janke S., Poeta z kaszubskiej nocy. Życie i twórczość ks. dr. Leona Heykego (1885-1939), Wejherowo 1998.
• Leon Heyke – Świętopełk literatury kaszubskiej, materiały pokonferencyjne pod red. J. Kęcińskiej, Gdańsk-Wejherowo 2007.
• Linkner T., Z lirycznej i epickiej twórczości Leona Heykego, Bolszewo 2015.

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski