Labuda Aleksander

Publicysta, poeta i prozaik, współtwórca kręgu ideowo-artystycznego czasopisma „Zrzesz Kaszëbskô” (→ zrzeszyńcy). Dzięki bezkompromisowym poglądom i prowokacyjnemu stylowi wypowiedzi jest dziś przez niektórych działaczy uznawany za jednego z najbardziej wyrazistych propagatorów kaszubskiego dyskursu tożsamościowego (→ tożsamość).

A. Labuda urodził się w Mirachowie w 1902 r. Wyedukowany w niemieckiej szkole podstawowej, od 1920 do 1923 r. uczył się w seminarium nauczycielskim w Kościerzynie. Później pracował jako nauczyciel. Literacko zadebiutował w 1930 r., potem publikował w „Gryfie Kaszubskim” oraz „Bënë ë buten”. Wraz z A. Majkowskim, J. Trepczykiem i W. Szczeblewskim współzakładał Zrzeszenie Regionalne Kaszubów (1929). Najważniejszym medium tej grupy kaszubskich działaczy stał się periodyk „Zrzesz Kaszëbskô”, w którym Labuda udzielał się jako publicysta, poeta, felietonista i redaktor. Szczególną popularność osiągnęła wówczas wykreowana przez niego literacka postać Guczów Macka – franta, wiejskiego mędrka i prześmiewcy. Poza maską literacką Labuda na łamach czasopisma głosił swoje poglądy, domagając się od rządu międzywojennej Rzeczpospolitej swobodnego kultywowania języka kaszubskiego, możliwości realizacji lokalnego życia politycznego oraz zmienienia krzywdzących dla Kaszubów stosunków ekonomicznych. Labuda jako autor tekstów publicystycznych o tego typu treściach ponosił potem konsekwencje prawne w wyrokach sądowych, które nakazywały kary grzywien albo więzienia w zawieszeniu. W drugiej połowie lat trzydziestych Labuda w nieco mniejszym stopniu angażował się w redagowanie „Zrzeszy”, ponieważ dostał pracę w toruńskim Urzędzie Skarbowym, potem zaś był nauczycielem w Toruniu. Wówczas sformułował Zasady pisowni kaszubskiej ze słowniczkiem ortograficznym (1939), co miało być aktem propozycji konkurencyjnej względem systemu wypracowanego przez Friedricha Lorentza.

Twórczość A. Labudy posiada wiele kontekstów znaczeniowych. Wiersze jego autorstwa można zestawić w kilka grup tematycznych, w których podmiot liryczny stale zaznacza swoje stanowisko ideowe i perswazyjnie opisuje rzeczywistość. Najbardziej popularne są wiersze Labudy o tematyce patriotycznej, opiewające chwalebną przeszłość Kaszub sytuowaną jeszcze w czasach przedchrześcijańskich, a mającą swoje ukoronowanie w istnieniu XIII-wiecznego Księstwa Wschodniopomorskiego (Gdańskiego) (→ książęta gdańscy). Labuda w pomyśle ukazywania Kaszubów jako spadkobierców duchowych i etnicznych dawnych Słowian północno-zachodnich, nawiązuje do idei F. Ceynowy i A. Majkowskiego, luźno traktując fakty historyczne, swobodnie zaś je koloryzując, uwznioślając i mityzując. Efektem artystycznym staje się „starożytność” Kaszubów, walczących o swoje racje z etnicznym żywiołem germańskim, mając rzekomo wypracowane w swojej świadomości poczucie państwa, narodu, języka i kultury. Takie anachronicznie przedstawiane sytuacje, w których uczestniczą „przodkowie” Kaszubów, mają przekonać współczesnych mieszkańców Kaszub do podniesienia swojej samoświadomości i wysiłku zrozumienia czynników historycznych oddziałujących w XX wieku, w sytuacji narastającego przez II wojną światową konfliktu germańsko-słowiańskiego oraz aspiracji tożsamościowych Kaszubów, prowadzących do wykształcenia się własnego poczucia narodowego.

Drugim motywem tematycznym wierszy Labudy jest opisywanie piękna krajobrazu kaszubskiego, które dokonuje się poprzez słowne odmalowanie pejzażu. Pierwsza technika widoczna jest za sprawą np. minicyklu ukazującego pory roku, które za każdym razem wydobywają nowe składniki niepowtarzalnego uroku ziemi rodzinnej. Druga z technik pojawia się w poetyckich studiach elementów kaszubskiej natury, kiedy niby to przyrodniczy drobiazg staje się symboliczną oznaką uniwersalnego piękna i jednocześnie aktem przywiązania do swojskiej okolicy. Ten typ wierszy Labudy charakteryzuje się prostotą, formalnie nawiązując do ludowego sposobu opisu świata i zarysowania arkadyjskiej atmosfery życia w naturze.

W czasie II wojny światowej początkowo pracował jako nauczyciel w Mirachowie, w 1941 r. wstąpił do Wehrmachtu. Jako zwykły żołnierz był w Jugosławii, Grecji i na Krecie. Na wyspie został wzięty do niewoli przez Anglików, potem wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Po zakończeniu II wojny światowej Labuda powrócił na Kaszuby dopiero w 1946 r. i ponownie podjął pracę nauczycielską. Na nowo zajął się pisaniem do reaktywowanej „Zrzeszë”. Zamieszkał na Kaszubach i założył rodzinę. Po zelżeniu ograniczeń politycznych w 1956 r. Labuda współuczestniczył w powstawaniu Zrzeszenia Kaszubskiego i intensywniej zaczął się udzielać publikacyjnie, ogłaszając swój Słowniczek kaszubski (1960) (→ słowniki). Na początku lat 60. Labuda stał się ofiarą kilku akcji antykaszubskich, jakie stosował Urząd Bezpieczeństwa (→ Urząd/Służba Bezpieczeństwa a Kaszubi) (rewizje i rozmowy ostrzegawcze) wobec regionalnych działaczy z kręgu zrzeszyńców. Został on wówczas wraz z innymi członkami tej grupy oskarżony o działania wrogie Polsce Ludowej, co przełożyło się na fakt, iż w 1961 r. władze Zrzeszenia Kaszubskiego zadecydowały o formach kary dla oskarżonych o taką postawę. Zmiana podejścia Zarządu Głównego Zrzeszenia do Labudy nastąpiła w początkach lat siedemdziesiątych i stąd biorą się coraz to nowe wydania satyrycznych felietonów z Guczów Mackiem w „Pomeranii”, później zbieranych w tomiki: Kąsk do smjechu, pjerwszech pół kope godk (1971), Zupa z kreszków, dregjich pół kope godk (1971), Kukuk (1974) oraz Chochołk (1979). Pisarz przygotowywał także do druku popularnonaukową Podręczną gramatykę kaszubską (1978). Labuda został odznaczony medalem Zasłużony Ziemi Wejherowskiej (1975), Medalem Stolema (1977) oraz Zasłużony Ziemi Gdańskiej (1978).

Po śmierci Labudy w 1981 r. wyszedł drukiem jego Słowôrz kaszëbsko-polsczi/Słownik polsko-kaszubski (1982), we fragmentach opublikowano w „Pomeranii” jego eseje religioznawcze pt. Bogowie naj przodków / Dëchë naj przodków (→ demonologia ludowa), zaś dużo później ogłoszono jedyny jego autorstwa tomik poetycki Kaszëbsczim jesmë lëdã (1996). Kolejne lata przynosiły dalsze publikacje: w 2002 r. pojawiły się wierszowane tłumaczenia Nowego Testamentu zatytułowane Ewanielskô spiéwa, artykuły o dawnych wierzeniach pomorskich i kaszubskich zebrane w jedną książkę, pt. Bògòwie i dëchë naj przodków (2011), dramat historyczny Z czasów Swiãtopôłka Bëlnégò (2012), liryka zamieszczona w tomie całej grupy zrzeszyńców, tj. J. Trepczyk, A. Labuda, J. Rompski, S. Bieszk, F. Grucza, F. Marszałkowski, Poezja zrzeszyńców (2013) oraz legenda literacka pt. Òstatny sąd w Mirchòwie (2015). Labudzie poświęconych zostało kilka opracowań biograficzno-literaturoznawczych, np. E. Kamińskiego, Guczów Mack czyli Aleksander Labuda (1902–1981) (1995), J. Labuddy, Twórcze życie Aleksandra Labudy (2012) oraz praca zbiorowa pt. Aleksander Labuda. Życie, literatura, mit, pod red. D. Kalinowskiego (2013). Patronatem A. Labudy objęto Bibliotekę Publiczną Gminy Wejherowo w Bolszewie oraz Szkołę Podstawową w Strzepczu. Jego imieniem nazwano również ulice w Szemudzie oraz Bolszewie.

Trzecim typem poezji Labudy są artystyczne akty wyrazu kaszubskiej samoświadomości i etniczności, które występują głównie w odniesieniu do sytuacji lat międzywojennych. W wierszach tego typu wyrażony został sprzeciw wobec krzywdzącej, polonizacyjnej polityki prowadzonej wobec Kaszub przez narodowodemokratyczne i konserwatywne środowiska odrodzonej po zaborach Rzeczypospolitej. Labuda krytykuje w wierszach prywatę państwowych administratorów, którzy w dążeniu do własnego zysku odsuwali Kaszubów od pełnienia stanowisk publicznych czy też piętnuje karierowiczów pochodzących spoza Pomorza, którzy osiedlając się na północnych rubieżach Polski, manifestowali swoją rzekomo nieskazitelną polskość wobec Kaszubów. Labuda jako poeta wypowiadał swoje przekonania bezpośrednio, oskarżycielsko, czasami z satyrycznym zacięciem, co w jego przypadku brzmiało bardzo przekonująco.

Labuda-poeta z rzadka wyrażał również zadumę wobec stale zmieniającej się rzeczywistości, nie popadał wszakże w tony pesymizmu czy nihilizmu. Taka aura niektórych wierszy Labudy jest zresztą równoważona przez utwory kierowane do dzieci, za pomocą których opisywał życie codzienne, święta oraz zachwyt rzeczywistością. Różnorodność tematyczna wierszy Labudy ukazuje więc żarliwe wyznanie miłości do rodzimych wartości, które tworzą językowy, kulturowy oraz ideologiczny program kaszubskiej podmiotowości.

Najpopularniejszą figurą literacką, jaką stworzył w swoich felietonach A. Labuda to Gùczów Mack. W dostępnych dziś drukiem blisko 200 felietonach, niewielkich formach humorystyczno-satyrycznych, autor za pomocą fikcyjnej postaci dokonywał oceny sytuacji społeczno-politycznej i prześmiewczo-mądrościowo reagował na bieżące problemy. Humor felietonów Labudy jest różnorodny, najczęściej dosadny, co nie dziwi jeśli uprzytomnić sobie, że w kaszubskiej tradycji ludowej imię Mack jest naznaczone negatywną konotacją (jako ktoś niespełna rozumu), a i „gucza” (narośl) to w końcu nie najładniejsza cecha ludzkiego ciała. W satyrycznym ujęciu autor felietonów walczył z głupotą decydentów politycznych i urzędników państwowych, w mniejszym stopniu piętnując przeciętnego Kaszubę, najczęściej człowieka przestraszonego i niedoinformowanego. Z największą lubością oceniał instytucje publiczne: najpierw rządy sanacyjne, potem komunistyczne, wytykając nieuczciwe praktyki polityczne, ekonomiczne oraz mentalnościowo-obyczajowe. Labuda jako bardzo bystry obserwator potrafił wydobyć najdrobniejsze czynniki życia codziennego i publicznego Kaszub i żatobliwie je skomentować. Ponieważ były to ujęcia nie zawsze do zaakceptowania przez ówczesnych cenzorów, Labuda stosował rozliczne literackie sposoby wyrażania treści, które w zabawnej i jednocześnie „twardej” ocenie nazywały negatywne zjawiska społeczne.

Ze spuścizny A. Labudy został wydany utwór sceniczny pt. Z czasów Swiãtopôłka Bëlnégò (wyd. 2012). Od strony teatralnej patrząc nie jest to utwór wybitny, od strony historycznej także można zarzucić można rozwiązania anachroniczne. Labuda zarysowuje w sztuce obraz rodziny kaszubskiej egzystującej w czasach średniowiecza, w państwie, którym zarządza władca idealny – książę Świętopełk II. Główny bohater (Jónk Strëga) wyrusza na obronną wojnę przeciw Krzyżakom. Jego matka stale wyczekuje na powrót swego męża do domu. Wreszcie ojciec szuka sposobów, aby uwolnić się z krzyżackiej niewoli. Najbardziej zastanawiająco przedstawia się w utworze kaszubskie poczucie wspólnoty narodowej, którą w niezgodzie z procesami historycznymi obdarza Labuda każdą postać utworu. Cechy osobowościowe Świętopełka i ocena warunków kulturowych XIII w., zaprezentowane przez Labudę, są wyrazem myślenia życzeniowego, mityzacją historii, co miało na celu ustarożytnić problematykę kaszubską, tworząc złudzenie jakoby istniało państwo kaszubskie. Zabiegi ideowo-artystyczne Labudy wywołują wrażenie, że wszystko, co kaszubskie, było piękne i wzniosłe, natomiast to, co pochodziło z żywiołu niemieckiego lub polskiego, przynosiło ze sobą zepsucie.

Także ze spuścizny pochodzi baśń Labudy, pt. Òstatny sąd w Mirchòwie (wyd. 2015). Zgodnie z genologicznym podtytułem utwór ukazuje symboliczno-mityczny obraz kaszubskiego Mirachowa, kiedy to panowali w regionie tym potomkowie Sambora – księcia wschodniopomorskiego. To właśnie za ich czasów na Kaszubach występowały ład i sprawiedliwość, natomiast późniejsze czasy przynosiły ze sobą coraz większy upadek społeczno-gospodarczy. Krzyżacy byli zainteresowani jedynie ekonomicznym wyzyskiem, zaś polska szlachta nie potrafiła nawet tego, doprowadzając do biedy i bezprawia. Porządki na Pomorzu nadeszły dopiero za rządów pruskich, polepszając sytuację materialną Kaszubów i pozwalając wyzwolić się spod władzy polskich uzurpatorów. Tak zarysowana sytuacja społeczno-polityczna zobrazowana jest w utworze Labudy na przykładzie miłości dwojga młodych bohaterów, którzy muszą pokonać szereg przeciwności, aby być ze sobą w związku małżeńskim. Z baśni Labudy zarysowuje się układ wartości, wśród których czynniki lokalne mają wartość prawdziwą, natomiast elementy obce kulturowo są czynnikami destrukcyjnymi. Świadczy to, że autor nie napisał jedynie opowieści opartej na twórczości ludowej, lecz przygotował utwór „terapeutyczny”, zaangażowany w sławienie kaszubskiego solidaryzmu i żywotności, przy pomocy narracji społeczno-politycznej, pozwalającej na wypunktowanie aktualnych poczynań państwa polskiego w latach międzywojennych.

Daniel Kalinowski

Bibliografia:

• Aleksander Labuda. Życie. Literatura. Mit, red. D. Kalinowski, Bolszewo 2013
• AL-manach Biblioteki Publicznej Gminy Wejherowo im. A. Labudy w Bolszewie, Bolszewo 2011
• Drzeżdżon J., Współczesna literatura kaszubska, Warszawa 1986
• Feliks Marszałkowski i inni Zrzeszińcy a rozwój języka oraz literatury kaszubskiej, Wejherowo-Gdańsk 2007
• Kamiński E., Guczov Mack czyli Aleksander Labuda. Monografia bio-bibliograficzna, Gdańsk 1995
• Kamiński E., Pasja twórczego życia, Wejherowo 1979
• Labuda A., Bògòwie i dëchë naj przodków. Przëłożënk do kaszëbsczi mitologii, Wejherowo-Bolszewo 2008 i 2011
• Tenże, Ewanielskô spiéwa, oprac. E. i E. Pryczkowscy, Wejherowo-Banino 2002 i 2005
• Tenże, Guczów Mack gôdô, Gdańsk 1992 i 2013
• Tenże, Kaszëbsczim jesmë lëdã, Gdynia 1996
• Tenże, Kąsk do smjéchu, Kartuzy 1933-1934
• Tenże, Òstatny sąd w Mirchòwie. Brawãda na dzejowò-spòlecznym spòdlim, Bolszewo 2015
• Tenże, Słowniczek kaszubski, Warszawa 1960
• Tenże, Słowôrz kaszëbsko-polsczi. Słownik polsko-kaszubski, Gdańsk 1982
• Tenże, Z czasów Swiãtopôłka Bëlnégò. Òbrôzk w trzech aktach, Bolszewo 2012
• Labudda J., Twórcze życie Aleksandra Labudy. Zarys monograficzny, Bolszewo 2012
• Neureiter F., Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu, przeł. M. Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1982
• Trepczyk J., A. Labuda, J. Rompski, S. Bieszk, F. Grucza, F. Marszałkowski, Poezja zrzeszyńców, oprac. H. Makurat, D. Kalinowski, J. Borzyszkowski, Gdańsk 2015
• Wokół Aleksandra Labudy. W 105 rocznicę urodzin, Bolszewo 2007

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski
3. Źródło: Instytut Kaszubski