Niemiecka lista narodowościowa / Volksdeutsch / Eindeutschung

« Powrót do listy haseł

Rozporządzenie o niemieckiej liście narodowościowej (NLN) i niemieckiej przynależności państwowej na wcielonych ziemiach wschodnich wprowadzone zostało w dniu 4.03.1941 r. Od 14.11.1939 r. do 4.03.1940 r. funkcjonował okólnik dotyczący wydawania przez władze administracyjne na terenach wcielonych do Rzeszy zaświadczeń o nieprzynależności do narodowości pol. Wobec niepowodzenia zapisów na NLN wśród Kaszubów w pierwszym etapie H. Himmler wydał w dniu 10.02.1942 r. rozporządzenie, zgodnie z którym wszyscy mieszkańcy ziem wcielonych do Rzeszy uznani zostali za ludność niem. i zobowiązani do złożenia wniosku o przyjęcie na NLN. Zapoczątkowało to przymusowe wpisy na NLN na terenie Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, które przyspieszyło ukazanie się w dniu 22.02.1942 r. odezwy (Aufruf) A. Forstera wzywającej ludność do składania wniosków w terminie do 31.03.1942 r., pod rygorem uznania za wroga Rzeszy. Ponadto traumatyczne doświadczenia Pomorzan i Kaszubów związane z jesienią 1939 r. (→ Krwawa Pomorska Jesień) poskutkowały wpisami na NLN (→ wojna i okupacja).

Obowiązkowemu wpisowi na NLN podlegały osoby będące w dniu 26.10.1939 r. obywatelami pol. lub bezpaństwowcami oraz obywatele WMG, którzy 1.09.1939 r. posiadali gdańską przynależność państwową lub byli bezpaństwowcami. NLN dzieliła ludność na cztery grupy: I grupę (Reichsdeutsche) – otrzymywały osoby narodowości niem., aktywne w działalności organizacyjnej przed 1939 r., II grupę (Volksdeutsche) – Niemcy-obywatele II RP, którzy nie brali czynnego udziału w życiu organizacyjnym mniejszości. III grupa (Eingedeutsche) dotyczyła głównie Kaszubów, objęła największą część pol. społeczności Pomorza i uwzględniała osoby choćby częściowo niem. pochodzenia, spolonizowane, rokujące, by stać się w przyszłości Niemcami, Polaków nieposiadających niem. pochodzenia, pozostających w związkach małżeńskich z Niemcami oraz osoby o niewyjaśnionej przynależności narodowej, skłaniające się ku niemczyźnie, do której wcześniej się nie przyznawały, posługujące się językiem słowiańskim. IV grupa (Rückgedeutschte) obejmowała osoby pochodzenia niem., całkowicie spolonizowane, uznane mimo dotychczasowej postawy za nadające się do zniemczenia. Skalę problemu na Kaszubach uzmysławia fakt, iż do potocznej kaszubszczyzny weszło określenie „eindeutschowanie/Eindeutschung”.

Il. 1. Deklaracja wierności wydana przez Zarząd Miejski w Gdański z 31.10.1945 r. 

Osoby wpisane do I i II grupy NLN posiadały prawa równe z tymi, jakie posiadali mieszkańcy Rzeszy właściwej. Wpisani do III i IV grupy od 1.12.1940 r. otrzymywali niem. przynależność państwową poprzez nadanie, a od 31.01.1942 r. uzyskali niem. przynależność państwową do odwołania. Pozostała ludność zamieszkała na ziemiach wcielonych do Rzeszy oraz osoby niezapisane na NLN stały się podopiecznymi Rzeszy, bez praw. Wszyscy mężczyźni wpisani na NLN (I-III grupa) zobowiązani byli do służby w armii niem., a odmowa lub dezercja groziły karą śmierci i represjami wymierzonymi w rodzinę, najczęściej wysłaniem do obozu koncentracyjnego w Potulicach lub Stutthofu. Kaszubi trafiali także do obozu w Jabłonowie, skąd wysyłano ich do niewolniczej pracy w gospodarstwach niem. Najczęściej służba w armii niem. powstrzymywała wielu Kaszubów przed podpisaniem NLN. Pod tym względem sytuacja każdej rodziny kasz. miała indywidualny wymiar. Tym, którzy przyjęli NLN chodziło o doraźną poprawę warunków życiowych, a zwłaszcza o przetrwanie, do czego niejednokrotnie zachęcali Kaszubów duchowni i przywódcy ruchu oporu. W Wehrmachcie mogło służyć około 30 000 Kaszubów.

Szczególną wartość dla poznania różnorodnych losów i doświadczeń służby Kaszubów w Wehrmachcie posiadają wspomnienia. Ukazują one zarówno służbę Kaszubów i pol. Pomorzan w niem. mundurze na froncie zachodnim i wschodnim, próby uniknięcia poboru do armii niem., ukrywanie się w lasach, dezercje i współpracę np. z francuskim ruchem oporu (→ partyzanci kaszubscy), a następnie wstępowanie do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i Wschodzie, jak i śmierć lub po wojnie niewolę w ZSRR, na Zachodzie i w Ameryce, np. B. Brandta Moja saga wojenna 1939–1947 (Gdańsk 1999), B. Jażdżewskiego Wspomnienia kaszubskiego gbura (cz. II. Mój udział w drugiej wojnie światowej, Gdańsk-Wejherowo 2002) L. Bieszkego Pamiętnik z wojny 1939–1946 (Rumia 1994), P. Naczyka Dziennik 1941–1947 (Gdańsk 2005). Uzupełnieniem tych doświadczeń są wspomnienia cywilów, dokumentujące życie codzienne zarówno osób, które przyjęły NLN, jak i tych, którzy jej przyjęcia odmówili (R. Borchers, K. Madoń-Mitzner, Wojna na Kaszubach. Pamięć polskich i niemieckich świadków, Gdańsk 2014).

Il. 2. Okładka książki „Rehabilitacja i weryfikacja narodowościowa ludności polskiej w województwie gdańskim po II wojnie światowej”

Po wojnie osoby znajdujące się na NLN określano pogardliwie mianem folksdojcza, co było równoznaczne z uznaniem za „zdrajcę narodu” pol. W przypadku Kaszubów wpisanych do III grupy NLN było to szczególnie krzywdzące, bowiem nie uwzględniano kontekstu regionalnego, czyli różnej sytuacji w poszczególnych częściach ziem pol., zwłaszcza zaś różnicy pomiędzy przymusem wpisu na Pomorzu Gd. i Górnym Śląsku a dobrowolnością w Generalnym Gubernatorstwie. Utrwaliło to negatywny stereotyp Kaszubów w Polsce w kolejnych dziesięcioleciach (→ (auto)-stereotyp Kaszuby).

Do końca funkcjonowania NLN w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, tj. do 15.09.1944 r., wpisano na nią 950 000–1 153 000 mieszkańców terytorium, w tym około 870 000 zaliczono do III grupy. W powiatach kasz. według stanu z maja 1944 r. udział osób wpisanych do trzeciej grupy NLN wynosił: w powiecie chojnickim – 88%, wejherowskim – 85,2%, kościerskim – 81,7%, kartuskim – 59% i gdyńskim – 65,8%. Pod koniec 1943 r. odsetek osób wpisanych na NLN w innych powiatach Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie wyniósł: powyżej 80% w powiecie tczewskim, starogardzkim, grudziądzkim, kwidzyńskim, mieście Toruń, 60–80% w powiecie wąbrzeskim, bydgoskim, toruńskim, tucholskim, wyrzyskim, poniżej 40% w Lipnie i Rypinie.

Złożoność sytuacji osób, które posiadały obywatelstwo Rzeszy, albo były wpisane na NLN, dostrzegły po II wojnie światowej władze pol., wprowadzając w celu odniemczenia tzw. ziem odzyskanych procedury rehabilitacji i weryfikacji narodowościowej. Proces rehabilitacji obejmował osoby wpisane na NLN na terenach wcielonych do Rzeszy. Po pozytywnym rozpatrzeniu wniosku przyznawano im obywatelstwo pol. Procedura weryfikacji, przeprowadzana drogą administracyjną, służyła oddzieleniu Polaków od Niemców na obszarze tzw. ziem odzyskanych i obejmowała ludność rodzimą, byłych obywateli Rzeszy lub II WMG.

Il. 3. Okładka książki „Dziadek w Wehrmachcie”

W województwie gdańskim procedura rehabilitacyjna rozpoczęła się na początku lipca 1945 r. Do tego czasu mieszkańcy Pomorza wpisani na NLN pozbawieni byli praw, byli wykorzystywani i szykanowani zarówno przez lokalne władze, jak i ludność napływową. Na mocy Dekretu PKWN z 4.11.1944 r. obywateli pol. wpisanych na NLN, w tym wielu Kaszubów i Pomorzan, umieszczono na czas nieokreślony w obozie pracy, orzekano konfiskatę majątku oraz bezterminową utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych oraz praw rodzicielskich i opiekuńczych. Szczególnie dotkliwie z nową rzeczywistością zderzyły się osoby zasłużone w walce o polskość Pomorza, w tym przedstawiciele przedwojennej Polonii gdańskiej i członkowie Związku Polaków w Niemczech.

Osoby wpisane do III i IV grupy NLN poddały się procedurze rehabilitacyjnej, składając deklaracje wierności narodowi i państwu pol. Do końca października 1945 r. w województwie gdańskim deklaracje złożyło 126 567 osób, w tym 14 121 osobom odmówiono rehabilitacji. Najwyższy poziom negatywnie rozpatrzonych wniosków odnotowano w Gdańsku, powiecie kartuskim i kościerskim. Łącznie do końca grudnia 1946 r. na obszarze województwa gdańskiego zrehabilitowano 160 453 osoby, w tym 156 154 osoby w powiatach starych województwa. Liczba osób zrehabilitowanych w Gdańsku wynosiła: do sierpnia 1945 – 619 osób, w grudniu 1945 – 1407 osób, w grudniu 1946 – 1970 osób, w lutym 1947 r. – 1993 osoby.

Osoby wpisane do II grupy NLN na mocy z ustawy z 6.05.1945 r. zostały zobligowane do poddania się sądowej procedurze rehabilitacyjnej.

Na terenie powiatów kasz. województwa gdańskiego najwięcej osób zobligowanych do rehabilitacji sądowej w styczniu 1946 r. było w powiecie morskim – 7326 osób oraz w Gdyni, gdzie do września 1945 r. sąd przyjął 1998 wniosków, a pozytywnie rozpatrzył 17. W powiecie kościerskim do końca 1946 r. w procedurze sądowej zrehabilitowano 658 osób i odrzucono 177 podań, w powiecie kartuskim na 1306 sądowych wniosków, jakie wpłynęły do końca listopada 1946 r., rozpatrzono 489, uwzględniono 382, a 26 odrzucono. Na terenie powiatów kociewskich, w Tczewie, do końca października 1946 r. na 3207 złożonych wniosków, zrehabilitowano 1586 osób, natomiast do końca września tego roku odrzucono 117 podań o przywrócenie pełni praw. W powiecie starogardzkim przebywało 300 osób podlegających procedurze sądowej.

Proces rehabilitacji narodowościowej zakończył się wraz z wydaniem Ustawy z dnia 20.07.1950 r. znoszącej sankcje w stosunku do obywateli wpisanych na NLN, choć negatywne skutki trwały jeszcze kilkadziesiąt lat.

Niemal równocześnie z procedurą rehabilitacyjną w województwie gdańskim prowadzono weryfikację narodowościową, którą utrudniał zróżnicowany stopień tożsamości narodowej ludności rodzimej. Osoby negatywnie zweryfikowane wysiedlano z Polski, a tym, które przeszły pozytywnie procedurę, przyznawano trzymiesięczne zaświadczenia, mające gwarantować nabycie praw obywatelskich i majątkowych. W praktyce wysiedlano ludność uznaną za niemiecką jeszcze przed orzeczeniem weryfikacyjnym. Nie respektowano także zaświadczeń o obywatelstwie. Wiele osób miało utrudnioną drogę awansu społecznego i zawodowego.

Gdańsku do końca 1948 r. Zweryfikowano 13 424 osoby, w Sopocie do końca 1948 zweryfikowano 3172 osoby. W powiecie gdańskim do końca października 1945 r. 2200 osób złożyło deklaracje wierności, z czego 850 zweryfikowano pomyślnie, a do końca 1948 zweryfikowano 5884 osoby. W województwie gdańskim do końca 1949 r. zweryfikowano 50 843 osób. Na obszarze powiatów starych skala weryfikacji była niewielka.

W zachodnich powiatach województwa akcja weryfikacyjna przedstawiała się następująco: w powiecie lęborskim w końcu 1948 r. liczba osób zweryfikowanych wyniosła 2622 osoby, w powiecie bytowskim do maja 1948 – 2446 osób, w powiecie słupskim do końca 1948 – 987 osób, w powiecie miasteckim do 1949 – 741 osób, w gminie Wierzchucino (powiat morski) w 1946 – 747 osób. Na terenie powiatu słupskiego i miasta Słupska do stycznia 1947 r. zweryfikowano 668 osób. Warto wspomnieć, że powiat słupski zamieszkiwało kilkuset potomków zniemczonych ewangelickich Kaszubów (→ Słowińcy), których część, zwłaszcza mieszkańcy Kluk, została poddana przymusowej weryfikacji. W powiecie sławneńskim akcję weryfikacyjną uruchomiono dopiero w połowie 1946 r. – wpłynęło 146 wniosków weryfikacyjnych. We wschodnich powiatach województwa gdańskiego najwięcej osób zweryfikowano w powiecie sztumskim – do końca października 1945 r. 4343 osoby, w powiecie kwidzyńskim do końca 1945 zweryfikowano 872 osoby, powiecie malborskim do końca listopada 1945 – 254 osoby. Najmniejszą liczbę zaświadczeń weryfikacyjnych wydano w powiecie elbląskim – do 16 lipca 1945 r. 72 osoby.

Kwestia NLN oraz postaw i losów Kaszubów i Pomorzan na nią wpisanych powróciła w 2005 r. podczas kampanii prezydenckiej, kiedy na łamach „Angory” opublikowana została rozmowa z J. Kurskim, z partii „Prawo i Sprawiedliwość”, wówczas szefem kampanii L. Kaczyńskiego. Kurski, mając na celu zdyskredytowanie kandydującego na prezydenta RP D. Tuska (→ premier z Kaszub), oskarżył jego dziadka, iż dobrowolnie służył w Wehrmachcie. Faktycznie dziadek D. Tuska, J. Tusk, służył w Wehrmachcie, lecz został wcielony siłą, a następnie zbiegł do Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii. Nie uwzględniając wojennego kontekstu, J. Kurski zasugerował, iż jest „(…) półmrok niedomówień i tajemniczości na temat dziadka Donalda Tuska. Sądzę, że w jego interesie leży wyjaśnienie tej kwestii. W przypadku wyborów prezydenckich Polacy mają prawo wiedzieć wszystko o kandydacie” (K. Pastuszko, Komuna poparła Tuska. Rozmowa z J. Kurskim, szefem kampanii telewizyjnej L. Kaczyńskiego, „Angora”, 16.10.2005, nr 42).

Zarzut J. Kurskiego wywołał medialną dyskusję na temat uwikłania kasz. i pom. rodzin w skomplikowaną wojenną historię oraz ożywione reakcje w Polsce i w Niemczech. W dyskusję włączyła się gdańska dziennikarka i reportażystka B. Szczepuła, publikując na łamach „Dziennika Bałtyckiego” serię artykułów, dotyczących wojennych losów Kaszubów i Pomorzan, także rodziny Tusków. Artykuły te zebrała Szczepuła w książce Dziadek w Wehrmachcie (2007).

Magdalena Lemańczyk

Bibliografia:

  • Borchers R., Madoń-Mitzner K., Wojna na Kaszubach, Gdańsk 2014.
  • Borzyszkowski J., Przymus germanizacyjny – niemiecka lista narodowościowa i jej skutki, w: tenże, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. IV: Kaszubi w II RP i w latach II wojny światowej (1920-1945), Gdańsk 2019.
  • Bykowska S., Rehabilitacja i weryfikacja narodowościowa ludności polskiej w województwie gdańskim po II wojnie światowej, Gdańsk 2012.
  • Chrzanowski B., Okupacyjna specyfika Pomorza i  jej wpływ na powojenne losy Kaszubów, w: Kaszubi w PRL. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie i Instytut Pamięci Narodowej, Gdynia, 27 kwietnia 2007 roku, Gdańsk 2007.
  • Germanizacja nazw miejscowości w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie 1939–1945. Wybór źródeł, wstęp i opracowanie Mateusz Kubicki, Gdańsk-Warszawa 2022.
  • Grochowina S., Kącka K., Polityka niemieckich władz okupacyjnych na Pomorzu Gdańskim. Dokumentacja wybranych problemów, Toruń 2020.
  • Hejger M., Polityka narodowościowa władz polskich w województwie gdańskim w latach 1945-1947, Słupsk 1998.
  • Jastrzębski W., Sziling J., Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdańskim w latach 1939-1945, Gdańsk 1979.
  • Szczepuła B., Dziadek w Wehrmachcie, Gdańsk 2007.

Wystawy muzealne:

  • „Okupacja hitlerowska na Kaszubach”, Muzeum Kaszubskie w Kartuzach (2016).
  • Wystawa czasowa „Pierwsza odsłona. Okupacja niemiecka na Kaszubach i Kociewiu w 1939 r.”, IPN Oddział w Gdańsku (2009 -)
  • Wystawa czasowa „Kaszubi w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie 1939-1947”, Muzeum Kaszubskie im. Franciszka Tredera w Kartuzach i Muzeum Polskiego Czynu Zbrojnego w Armiach Sprzymierzonych, lokalizacja: Muzeum Kaszubskie im. Franciszka Tredera w Kartuzach (2017).
  • Tematyka NLN na Pomorzu przedstawiona jest na wystawie głównej w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku.

Ikonografia:

  1. Źródło: Instytut Kaszubski.
  2. Źródło: Instytut Kaszubski.
  3. Źródło: Instytut Kaszubski.

« Powrót do listy haseł