Etnografka, działaczka społeczna i polityczna, badaczka kultury ludowej Kaszub i Pomorza urodziła się 5.12.1889 r. we Wrześni w Wielkopolsce. Matka, Ludwika z d. Hunt, pochodziła z rodziny szkockich emigrantów. Ojciec Ksawery był architektem. W 1908 r. kończyła szkołę żeńską w Poznaniu (tzw. pensję) na prawach szkoły średniej. Następnie pobierała korepetycje mające uzupełnić edukację i przygotować do studiów na uczelni niemieckiej. Jednak śmierć ojca (zmarł w 1908 r.) spowodowała, iż odłożyła swoje plany edukacyjne i zajęła się udzielaniem prywatnych lekcji. W latach 1911-1918 pracowała jako nauczycielka języka polskiego i historii w szkole polskiej przy parafii św. Łazarza w Poznaniu. Szkoła ta była prowadzona przez tajne Towarzystwo Tomasza Zana. Przez trzy lata była kierowniczką Wyższych Kursów dla Dziewcząt im. Królowej Jadwigi w Poznaniu. Angażowała się także w życie kulturalne, a zwłaszcza przedstawienia teatralne o treści patriotycznej.
W latach 1917-1918 uczestniczyła w zajęciach prowadzonych przez Towarzystwo Wykładów Naukowych przygotowujący do studiów uniwersyteckich. Studia podjęła w 1919 r., na nowo utworzonym Uniwersytecie Poznańskim. Początkowo jej zainteresowania koncentrowały się na archeologii, a następnie rozszerzyły o etnologię. W 1925 r. uzyskała doktorat z archeologii na podstawie rozprawy System trzech epok w prehistorii polskiej, której promotorem był znany archeolog J. Kostrzewski. Jednocześnie w latach 1920-1928 r. pracowała w bibliotece Katedry Etnografii UP kierowanej przez J.S. Bystronia, rozwijając swoją wiedzę etnograficzną. W latach 1926-1928 była także redaktorką czasopisma archeologicznego „Z Otchłani Wieków”. Od 1926 r. współpracowała z Instytutem Zachodnio-Słowiańskim działającym przy UP, redagując serię „Archiwum Etnograficzne”.
W 1925 r. podjęła badania obrzędów zapustowych w Polsce Zachodniej, których rezultatem była książka „Podkoziołek” w obrzędowości zapustnej Polski Zachodniej (Poznań 1933). Na jej podstawie w 1939 r. uzyskała habilitację z etnologii na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1934-1939 jej podstawowym miejscem pracy było Muzeum Historii Miasta Poznania, gdzie pełniła funkcje kustoszki i kierowniczki. W tym czasie odbyła szereg służbowych podróży naukowych, m.in. do Włoch, Francji, Niemiec, Austrii, mających na celu zapoznanie się z najnowszymi trendami w wystawiennictwie i muzealnictwie.
W 1928 r. podjęła współpracę z Instytutem Bałtyckim w Toruniu, odtąd Kaszuby i Pomorze stanowiły główny teren jej badań. Na drugim Zjeździe Pomorzoznawczym zorganizowanym przez IB w dniach 2-3 maja 1931 r. w Toruniu, Stelmachowska przedstawiła dotychczasowy stan badań etnologicznych na Pomorzu, a także nakreśliła program przyszłych eksploracji.
Wcześniej, gdyż w 1927 r., zaangażowała się w działalność Narodowej Demokracji, a w 1930 r. została przewodniczącą Wydziału Kobiecego SN w Wielkopolsce oraz członkinią Narodowego Komitetu wyborczego na Wielkopolskę.
Jesienią 1939 r. wraz z ze swoją towarzyszką życia literatką i etnografką W. Brzeską wyjechały z Poznania w obawie przed aresztowaniem. Lata wojny spędziły w Pruszkowie pod Warszawą. Uczestniczyły w tajnym nauczaniu. Stelmachowska wykładała etnografię Polski na tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich. Wspólnie z Brzeską odegrała ważną rolę w zabezpieczeniu, ukryciu, a następnie wywiezieniu z Warszawy do Pruszkowa dokumentacji organizacji „Ojczyzna”.
Po zakończeniu wojny wróciły do Poznania, gdzie od maja 1945 r. współorganizowały od podstaw Zakład Etnografii Słowian Zachodnich UAM. Po uruchomieniu Zakładu Stelmachowska jako nieetatowy docent prowadziła wykłady i ćwiczenia z etnografii Słowian Zachodnich. W październiku 1945 r. uzyskała nominację na stanowisko profesora nadzwyczajnego i została powołana na tymczasowego kierownika nowo utworzonej Katedry Etnologii i Etnografii UMK w Toruniu. Oficjalną nominację uzyskała w czerwcu 1946 r.
Od jesieni 1945 r. wspólnie z M. Znamierowską-Prüfferową i W. Brzeską organizowała od podstaw Zakład Etnografii na UMK, przekształcony w 1949 r. w Katedrę Etnografii i Etnologii UMK. Zakład, a później Katedra skupił się na badaniach pomorzo- i kaszuboznawczych. Dużym ciosem było dla niej zamknięcie w roku akademickim 1950/51 rekrutacji na ten kierunek – od tego czasu katedra działała jako placówka pomocnicza prowadząca zajęcia dla studentów historii, filologii polskiej oraz Wydziału Sztuk Pięknych. Mimo to Stelmachowska zdołała wykształcić sporą grupę etnografów, którzy odegrali następnie dużą rolę w badaniach i życiu kulturalnym Kaszub, Pomorza i Warmii – należeli do nich: Wojciech Błaszkowski – autor książek dotyczących sztuki ludowej, budownictwa i kultury Kaszub; Jan Rompski – pisarz i działacz kaszubski – pracował w Muzeum Pomorskim w Toruniu, sprawując opiekę merytoryczną nad regionalnymi muzeami na Pomorzu, a następnie w Muzeum Etnograficznym w Toruniu; Alfons Franciszek Klonowski – kustosz w Muzeum Mazurskim Olsztynie, badacz kultury ludowej Warmii i Mazur; Ryszard Kukier – geograf i etnograf, pracownik naukowy Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu, autor wielu publikacji dotyczących Kaszub; Halina Mikułowska – kustosz w Muzeum Etnograficznym w Toruniu, badaczka sztuki ludowej Kujaw; Józef Wieczerzak – dyrektor Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku. Jej uczniem był także prof. Z. Kruszelnicki i doc. E. Romanówna-Kwiatkowska.
W latach 1954-1956 kierowała założoną przez siebie przy UMK Pracownią Instytutu Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk.
Życie i działalność naukowa B. Stelmachowskiej było związane z dwoma regionami: Wielkopolską i Pomorzem – do 1939 r. prowadziła badania w Wielkopolsce, na Kaszubach i Pomorzu Wschodnim, a po 1945 r. rozszerzyła je o Pomorze Zachodnie. Była pierwszym polskim zawodowym etnologiem prowadzącym badania na Kaszubach i Pomorzu – terenie mało znanym polskiej etnologii. W 1928 r. podjęła badania nad obrzędowością doroczną na Pomorzu, w których zastosowała ankietę pocztową. Technika ta, okazała się w tamtym czasie bardzo skuteczna. W oparciu o uzyskane materiały powstała monografia Rok obrzędowy na Pomorzu (Toruń 1933). Zaprezentowała w niej stan zachowania obrzędów dorocznych w końcu lat 20. XX w., ich rozmieszczenie terytorialne, różnice regionalne i podobieństwa z obrzędami z innych regionów Polski. Pionierski charakter pracy Stelmachowskiej docenił znany etnolog S. Poniatowski, czemu dał wyraz we wstępie do monografii. Do książki tej sięgały kolejne pokolenia etnologów zajmujących się Pomorzem. W 2016 r. ukazało się nowe wydanie Roku obrzędowego – wydało je wydawnictwo Region. Problematyce zwyczajów i obrzędów dorocznych na Pomorzu poświęciła Stelmachowska także kilka drobniejszych artykułów opublikowanych w publikacjach zbiorowych i czasopismach społeczno-kulturalnych. Ich celem była popularyzacja kultury ludowej Pomorza polskiego.
Kolejnym ważnym obszarem jej zainteresowań była sztuka ludowa. W 1937 r. ukazała się monografia Sztuka ludowa na Kaszubach. Stelmachowska dokonała w niej opisu i analizy malowanych i ornamentowanych mebli i sprzętów, ceramiki, malarstwa na szkle, rzeźby i haftu. Dużo uwagi poświęciła twórcom ludowym oraz wpływom stylów historycznych na sztukę i zdobnictwo kaszubskie. Scharakteryzowała też psychikę ludności kaszubskiej, określając ją jako pełną mistycznej głębi, skłonną do zadumań i artystycznej twórczości. Praca ta do dzisiaj jest często przywoływana przez badaczy. Po wojnie napisała artykuły poświęcone sztuce ludowej Zdobnictwo ludowe Ziemi Pyrzyckiej (Poznań 1946), Na drodze do teorii sztuki ludowej („Lud”, 1946) oraz Współczesna sztuka ludowa na Kaszubach (z pracowni Necla i Meissnera) (Polska Sztuka Ludowa, 4, 1950).
Pod koniec lat 40. zajęła się kwestią kaszubskiego stroju ludowego. Na prośbę Towarzystwa Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach wykonała projekt rekonstrukcji stroju kaszubskiego. Uszyte według niego stroje pokazano na Festiwalu Sztuki Ludowej w Sopocie w 1949 r. Niestety, jak oceniła sama, efekt nie był dobry. Skłoniło ją to do podjęcia badań archiwalnych, analizy materiałów ikonograficznych, zapoznania się z zabytkami zachowanymi w muzeach – zwłaszcza haftowanymi czepcami nazywanymi „złotnicami”. Na podstawie zebranych materiałów przedstawiła najbardziej prawdopodobną wersję stroju kaszubskiego (strój Kaszubów z Pojezierza i strój z okolic Gdańska) z I połowy XIX w. Praca w formie atlasu pt. Strój kaszubski ukazała się w 1959 r. już po śmierci autorki, a przygotował ją do druku T. Seweryn. J. Gajek, redaktor serii, napisał: „Pracą tą oddał redaktor zeszytu kaszubskiego najlepszą przysługę pamięci Bożeny Stelmachowskiej, doprowadzając do końca jej dzieło o ubiorze Kaszubów, z których kulturą ludową była Ona tak serdecznie uczuciowo związana”.
W 1950 r. kierowana przez nią Katedra Etnografii i Etnologii UMK wraz z Państwowym Instytutem Sztuki przeprowadziły szeroko zakrojone badania sztuki ludowej na Kaszubach. Niestety, brak środków na publikację spowodował, że cenne materiały z tych badań znajdują się do dzisiaj w Archiwum Muzeum Etnograficznego w Krakowie.
Kolejnym zagadnieniem, którym się zajmowała, była kultura materialna, wierzenia i zwyczaje zawodowe rybaków kaszubskich. Badania z tego zakresu prowadziła od ok. 1934 r. Materiały z badań przetrwały lata wojny, lecz Stelmachowska nie zdążyła napisać i wydać książki. Ukazała si ona dopiero w 2009 r. dzięki Stowarzyszeniu Przyjaciele Helu, pt. Zwyczaje rybaków polskiego wybrzeża Bałtyku. Znaczna jej część poświęcona została sprzętom i narzędziom rybackim, połowom, maszoperiom rybackim. Obok tego dużo miejsca zajmuje opis zwyczajów rybackich, wierzeń, prezentowany jest także humor rybacki. Praca zadziwia nowatorskim podejściem do problematyki i pogłębionym psychologicznym portretem rybaków.
Stelmachowska, będąc badaczką zaangażowaną politycznie, włączyła się w naukową obronę Pomorza prowadzoną przez Instytut Bałtycki. Napisała szereg artykułów, w których wykazywała związek kulturowy Kaszub z Polską. Była to odpowiedź na działanie niemieckich instytucji i badaczy wykazujących podobieństwa i wpływy niemieckie na Pomorzu. W rozprawie Stosunek Kaszub do Polski (1932 ) wykazała powiązania kultury typu ludowego Kaszub i Pomorza z innymi regionami Polski. Wskazała przede wszystkim na wspólnotę kulturową i częściowo językową wynikającą z katolicyzmu. Zwróciła też uwagę na wpływy holenderskie i skandynawskie w kulturze kaszubskiej, pomijając jednakże wpływy niemieckie. Najbardziej zaangażowany i polityczny wydźwięk ma jej artykuł zatytułowany Kaszuby a Polska w którym także wskazywała na dwie podstawowe płaszczyzny odróżniające Kaszubów od Niemców, a łączące ich z Polakami – to religia i język.
Po II wojnie światowej Stelmachowska rozszerzyła teren swoich badań na ziemie przyłączone do Polski. Zajęła się zadaniami stojącymi przed etnografami na Ziemiach Zachodnich i Północnych, nazywanych wówczas Ziemiami Odzyskanymi. Przede wszystkim mieli być oni „ratownikami” resztek wskazujących na polski i słowiański charakter tych ziem, a także animatorami i twórcami nowej kultury. Swoje uwagi i propozycje przedstawiła w kilku artykułach np. O styl i obyczaj rodzimy na Ziemiach Odzyskanych („Przegląd Zachodni”, 1, 1946). zwracała uwagę, że etnografowie powinni kierować rekonstrukcją i zniszczonych w czasie wojny domów, a zwłaszcza kapliczek i krzyży przydrożnych stanowiących ważny element polskiego krajobrazu. Jest też autorką artykułu poświęconego ludności autochtonicznej Pomorza pt. Polskie grupy etniczne rdzennej ludności Pomorza („Slavia Occidentalis”, 1948).
Obszarem, któremu poświęciła najwięcej uwagi po 1945 r., były tereny zamieszkałe przez Słowińców. Już latem 1945 r. wraz z W. Brzeską udały się na tereny dzisiejszego powiatu lęborskiego i słupskiego. Spotkanie ze Słowińcami wyjeżdżającymi do Niemiec, skłoniło ją do zainteresowania się ich dziejami i kulturą. W sierpniu 1945 r. zamieściła w czasopiśmie „Polska Zachodnia” artykuł Polska modlitwa zachodnich Kaszubów, w którym wykazała wspólnotę kulturową zachodnich Kaszubów i Słowińców z Kaszubami mieszkającymi w okresie międzywojennym w granicach Polski. Podkreślała znaczenie tłumaczeń Biblii dokonanych przez M. Mostnika i Sz. Krofeya w podtrzymaniu polskości mieszkańców.
W latach 1946-1956 Stelmachowska prowadziła badania na Ziemi Słowińców. Zebrane materiały terenowe oraz archiwalne, miały stanowić podstawę monografii poświęconej tej grupie. Jednak śmierć przerwała te plany. Dzięki staraniom W. Brzeskiej Polskie Towarzystwo Historyczne w Słupsku powierzyło przygotowanie maszynopisów do druku T. Wróblewskiemu. W ten sposób wydano Budownictwo Słowińców (Poznań – Słupsk 1960) i Słowińcy i ich kultura (Poznań – Słupsk 1963). Były to pierwsze polskie publikacje etnologiczne poświęcone tej grupie. Obowiązujące wówczas paradygmaty w etnologii spowodowały, że wydawcy skupili się na wydaniu tekstów dotyczących kultury materialnej. W spuściźnie Stelmachowskiej pozostał maszynopis pt. Kultura społeczna Słowińców. W 2013 r. Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach i Instytut Kaszubski w Gdańsku wydały je w formie książki Słowińcy i ich kultura (do 1956 r.), którą opracowała A. Kwaśniewska. Oprócz niepublikowanego tekstu Stelmachowskiej dotyczącego kultury społecznej znalazły się w niej także wznowienia wspomnianych wyżej publikacji dotyczących Słowińców. Książka spotkała się z dużym zainteresowaniem odbiorców, a jej wydanie zbiegło się z jubileuszem 50-lecia powstania Muzeum Wsi Słowińskiej.
W 1953 r. Stelmachowska prowadziła wraz z zespołem badania w ramach Polskiego Atlasu Etnograficznego. Objęły one 51 punktów na całym Pomorzu. Prowadzone wg standaryzowanego kwestionariusza na terenie Pomorza Zachodniego nie przyniosły spodziewanych przez kierownika atlasu rezultatów i wywołały spór dotyczący m.in. sensu prowadzenia takich badań na terenach postmigracyjnych.
Stelmachowska wpisała się także w dzieje muzealnictwa pomorskiego. Od ok. 1934 r. do wybuchu wojny wraz z W. Brzeską przyjeżdżały na Kaszuby i zgromadziły eksponaty do Muzeum Kaszubskiego w Szkole Morskiej w Gdyni, utworzonego w 1934 r. przez Departament Studiów Uniwersyteckich Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, kierowany przez J.S. Bystronia. Zebrały ponad 600 artefaktów – głównie z zakresu rolnictwa, rybołówstwa, rzemiosła i sztuki ludowej, a następnie przygotowały koncepcję i urządziły z pomocą miejscowych pracowników wystawę. Muzeum było udostępnianie wycieczkom szkolnym, nauczycielom przyjeżdżającym na kursy dokształcające, organizowane w lipcu i sierpniu przez MWR i OP. Niestety, zbiory te uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej. Po wojnie Stelmachowska pomagała w reorganizacji Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach, a następnie Muzeum Zamkowego w Kwidzynie. Napisała także artykuł Planowanie muzeów etnograficznych na Pomorzu („Jantar”, 1946), w którym postulowała odtworzenie muzeów w Gdyni, Kartuzach, Wejherowie (utworzenie muzeum), Pucku, Chojnicach, Grudziądzu.
Stelmachowska wykazywała duże zaangażowanie społeczne i polityczne. W latach zaboru pruskiego uczestniczyła w tajnym nauczaniu i polskiej działalności kulturalnej. W latach międzywojennych wraz z Brzeską zaangażowały się w działalność Narodowej Demokracji. Stelmachowska była przewodniczącą Wydziału Kobiecego SN w Wielkopolsce. Od 1927 r. redagowała w „Kurierze Poznańskim” dział „Ruch Kobiecy” poświęcony działalności organizacji kobiecych w Wielkopolsce. W 1929 r. weszła w skład zarządu Federacji Kobiet z Wyższym Wykształceniem, była także członkinią Zarządu Towarzystwa Kobiet Słowiańskich w Poznaniu. Za tę działalność została w 1938 r. odznaczona orderem Polonia Restituta. Po II wojnie światowej współpracowała CPLiA, była konsultantką ds. strojów i sztuki ludowej. Włączyła się w dyskusję dotyczącą haftu kaszubskiego i skrytykowała CEPLiA za próbę narzucenia hafciarkom kaszubskim jednobarwnego wzornictwa, do którego nie miały przekonania.
Zmarła 21.11.1956 r. w Toruniu. Pochowana została na Cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu. Staraniem Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w 2020 r. został odnowiony jej nagrobek, na którym umieszczono rzeźbę przedstawiającą Chrystusa Frasobliwego autorstwa kaszubskiego rzeźbiarza.
Anna Kwaśniewska
Bibliografia:
- Gajek J., Od redakcji, [w:] B. Stelmachowska, Atlas polskich strojów ludowych. Strój kaszubski, Wrocław 1959.
- Kaczmarek Z., Bożena Stelmachowska 1889-12-05 – 1956-11-21, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XLVIII, 2004-2005.
- Karwicka T., Armon W., Bożena Felicja Maria Stelmachowska (1889-1956), [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, red. E. Fryś-Pietraszkowa, A. Kowalska-Lewicka, A. Spiss, t. I., Kraków 2002, s. 275-277.
- Kruszelnicki Z., Prof. dr Bożena Stelmachowska, (1889 -1956), „Zapiski Historyczne”, 1956, nr 4, s. 11-113.
- Kwaśniewska A., Badania etnologiczne na Kaszubach i Pomorzu Wschodnim w XIX i XX w. Ludzie, instytucje, osiągnięcia badawcze, Gdańsk 2009, s. 305- 325, 381-397.
- Szajbel J., Materiały Bożeny Stelmachowskiej, „Biuletyn Archiwum PAN”, 1970, nr 13, s. 118-161.
