Jeden z najbardziej wszechstronnych literatów kaszubskich: dramaturg, poeta, prozaik i publicysta. Jednocześnie teoretyk i praktyk kaszubskiego ruchu tożsamościowego, muzealnik i działacz społeczny.
Urodził się 8.12.1913 r. w Kartuzach. Miał jedną siostrę – Anielę (późniejsza pierwsza żona J. Trepczyka). Jako nastolatek przystąpił do Zrzeszenia Regionalnego Kaszubów (1929) i czasopisma „Zrzesz Kaszëbskô”, na łamach którego publikował. Uczył się w Prywatnym Gimnazjum im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, potem w Państwowym Gimnazjum im. Marii Magdaleny w Poznaniu, w którym zdał maturę (1937). Od 1938 roku Rompski przeniósł się do Wejherowa i zaczął pracę w referacie opieki społecznej w Zarządzie Miejskim. Po wybuchu II wojny światowej walczył w wojnie obronnej. Po przejściu frontu został aresztowany i trafił do obozu jenieckiego w Gross-Born. Po kilku miesiącach wrócił do Wejherowa. Pracował, prowadził tajne nauczanie i działał w Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Kaszubski” (potem „Gryf Pomorski”) (→partyzanci kaszubscy), w której pełnił funkcję drugiego komendanta miasta Wejherowa. W 1944 roku uwięziono go w obozie w Stutthof, w którym przebywał do końca wojny.
Po jej zakończeniu pracował w redakcji reaktywowanej „Zrzeszy Kaszëbskiej”, redagując dodatek literacko-naukowy „Chëcz”. Współprzygotował Kongres Kaszubski w 1946 r. (→kongresy kaszubskie), założył stowarzyszenie literackie „Vitrznjô”, wnioskował o powstanie nowego czasopisma „Cassubia” oraz organizacji społecznej – Instytut Kaszubski. Pracując w Wejherowie, Rompski współtworzył Teatr Ziemi Kaszubskiej im. Jana Karnowskiego. Pisał wówczas intensywnie sztuki kaszubskojęzyczne, np. Lelek oraz polskojęzyczne: Ich tragedie i Pan w okularach, choć na scenie zagrano wówczas tylko jedną Jô chcã na swiat (→teatr kaszubski).
Il. 1. Jan Rompski
Równolegle z aktywnością na niwie teatru Rompski rozpoczął studia na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W latach 1946-1949 był prezesem Koła Naukowego Studentów Etnologii i Etnografii. W 1949 r. nadzorował prace na wykopaliskach archeologicznych na Ślęży i Sobótce. Wtedy też ożenił się z J.B. Hutorowicz, doczekując się córek: Witosławy (1950) oraz Bogusławy (1953). W 1950 r. ukończył studia magisterskie na podstawie rozprawy Smętk kaszubski. Od 1951 r. pracował w toruńskim Muzeum Pomorskim, a od 1952 był dyrektorem działu organizacyjno-administracyjnego tej jednostki. W przeciągu lat 1953-1954 zbierał materiały do Polskiego Atlasu Etnograficznego. Wcześniej, w latach 1951-1952, kierował pracami Gdańskiej Ekipy Regionalnej podczas Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego na Pomorzu. W 1956 r. Rompski stał się współzałożycielem Zrzeszenia Kaszubskiego, pełniąc funkcję wiceprezesa władz naczelnych oraz przewodniczącego komisji do spraw pisowni kaszubskiej. W tym czasie powstały kaszubskojęzyczne sztuki: Zemja (1956), Pòrénk (1957), Roztrãbarch (1958), Lepszé chëcze (1958) oraz polskojęzyczna Ścinanie kani (1958). W 1960 r. Rompski objął stanowisko kierownika działu naukowo-oświatowego Muzeum Pomorskiego w Toruniu. Zbierał wówczas materiały do doktoratu na UMK, ale go nie ukończył. W połowie 1965 r. objął dyrekcję muzeum regionalnego w Grudziądzu, jednakże na początku 1966 znowu pracował w Toruniu, gdzie został kierownikiem działu budownictwa ludowego w Muzeum Etnograficznym. Pod koniec grudnia 1969 r. zmarł. Został pochowany w Kartuzach.
W snuciu pomysłów ideowych dotyczących Kaszub Rompski był maksymalistą, który ulegał złudzeniom politycznym, podsycanym przez ówczesny aparat partyjny, poza tym nieraz został uwikłany w prowokacje Urzędu Bezpieczeństwa. Polskie władze polityczne utrzymywały go w zmiennych relacjach: otrzymywał więc państwowe wyróżnienia (Medal RP Zwycięstwa i Wolności, Srebrny Krzyż Zasługi), ale też stawał się on celem ataków jako przedstawiciel rzekomych separatystów kaszubskich (1960). Był wyrazistą osobowością, twardo dążąc do realizacji swoich pomysłów, wykazując jednocześnie swoistą naiwność i przekonanie, że reprezentuje sobą całą społeczność kaszubską. Pozostawił po sobie twórczość trudną, inspirującą tak w zakresie artystycznym jak i w dyskusji o kaszubskiej tożsamości.
Najbardziej oryginalna z twórczości J. Rompskiego jest jego sfera dramaturgiczna. Od strony formalnej i treściowej patrząc, to najdojrzalszy przykład kaszubskiej twórczości przeznaczonej na scenę. Zasadniczym problemem było wszakże to, że jego sztuki były prezentowane bardzo rzadko, nie dotarły więc do świadomości odbiorców. Podobnie zresztą było z wierszami Rompskiego. Jego poezje zostały wydane w jednym tomiku Pòmión zwònów (1970). W 1973 r. doceniono jego dorobek etnograficzny, publikując rozprawę Ścinanie kani. Kaszubski zwyczaj ludowy (1973). Jeszcze później wydano większy zbiór pt. Wiérzte (1980). Dopiero w 1987 r. opublikowano jego najpopularniejszy dramat Jô chcã na swiat. Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie w 2005 r. opublikowało katalog spuścizny Rompskiego, złożonej w tej jednostce. Największym osiągnięciem edytorskim w zakresie prezentacji jego twórczości jest wydanie Dramatów kaszubskich (BPK 4) w 2009 r. Uzupełnia publikacyjną obecność Rompskiego tom Poezja zrzeszyńców (BPK 8, 2013), w którym zaprezentowano największy zestaw jego wierszy.
Pierwszy chronologicznie dramat Jana Rompskiego Vzenjik Arkonë (1938) powstał w estetycznej aurze neoromantyzmu. Jest to opowieść o losach Słowian północno-zachodnich (Wieletach), żyjących na terenach Rugii, którzy przeżywają ciężkie doświadczenia wynarodawiania, jakie spotyka ich ze strony żywiołu germańskiego. Główna postać utworu – Aliks – jest idealistą chcącym wydobyć swoich bliskich z odrętwienia. Jego samotnictwo zanika pod wpływem Guślarza, który przekonuje go do namacalnych celów działania. Dramat ukazuje głębokie podziały społeczne, w których część Wieletów (w domyśle Kaszubów) jest skłonna porzucić swą rodzimość, inni zaś się na to nie godzą. Tragizm Aliksa polega na tym, że pomimo swojego prometeizmu, nie potrafi zatrzymać upadku współbraci. Z kolei tragizm Słowian zasadza się na tym, że dbając o partykularne interesy, nie dostrzegają tożsamościowej siły rodzimej kultury.
Następne dramaty Rompskiego powstawały już po II wojnie światowej. W ideowo-historyzującym trybie, napisana została dwuaktowa sztuka Jiwer òstatnëch (lata pięćdziesiąte), która dotyczy Kaszubów-Słowińców mieszkających nad jeziorem Gardno i postawionych przed trudnymi wyborami życiowymi oraz identyfikacyjnymi. Utwór ma znamię tragedii, ponieważ Słowińcy są skazani na zatratę z powodu braku siły wewnętrznej.
Poza utworami podejmującymi przede wszystkim tematykę historyczną Rompski napisał kilka utworów, w których doszło do przedstawienia dużo bardziej aktualnej mu sytuacji politycznej i społecznej Kaszub. Autor chciał przez nie dyskutować z ówczesnymi ośrodkami władzy oraz z samymi Kaszubami. Jednym z pierwszych przykładów tej tendencji jest dramat Lelek (1948). Rozgrywa się on tuż przed II wojną światową i w czasie okupacji. Głównym bohaterem jest Władk, ubogi młodzieniec, który sympatyzuje z Lucją, córką bogatego chłopa. Władk ma ambicje, lecz jego sytuacja materialna oraz otoczenie społeczne blokują go w rozwoju. Po wybuchu wojny przychodzi czas ważkich decyzji ideowych i narodowych: Kaszubi muszą dokonywać wyborów, czy poczuwają się do nacji polskiej, czy niemieckiej. Akces do pierwszej oznacza wywózkę do obozu pracy, przystąpienie do drugiej to identyfikacyjna samozagłada. Ważny dla wymowy ideowej sztuki jest figura Lelka. Na początku wydaje się, że chodzi jedynie o żartobliwie krytyczne określenie dotyczące Władka – jako nierozgarniętego chłopaka. Jednakże w końcówce sztuki okazuje się, że Lelek to rodzaj fatum zawieszonego nad Kaszubami, którzy w imię utrzymania dóbr materialnych są skłonni porzucić dobra duchowe.
Drugim przykładem sztuki ideowo-politycznej jest Pòrénk (1956), który stanowi akt sprzeciwu wobec repolonizacji Kaszub w realiach lat 30. XX w. A z kolei Zemia (1956), jest kaszubskojęzycznym zapisem czasu tzw. odwilży postalinowskiej.
W kolejnym typie dramaturgii Rompskiego należy umieścić sztuki społeczno-obyczajowe, które dotyczą XX-wiecznej świadomości kulturowej Kaszubów oraz ich systemu wartości. Jako pierwszą można przywołać Jô chcã na swiat, komedię z 1946 r. Wydarzenia dramatu rozgrywają się w okresie 20-lecia międzywojennego w małym miasteczku. Wszystkie postacie pragną osobistego szczęścia, ale ich głównym problemem jest presja własnych kompleksów i ciężar wypełnianych ról społecznych.
Bardzo serio potraktowany został temat zderzenia starego obyczaju z nowoczesnością w dramacie Roztrãbarch (1958), który zbudowany został jako studium rodziny Promôków. W dramacie wyczuwa się atmosferę zimowych wieczorów, które są skracane nocnymi polowaniami lub niewybredną zabawą. Na taką atmosferę nakłada się obyczaj roztrãbarcha, który w utworze Rompskiego jest wspomnieniem kaszubskich wierzeń, przekształcając się w chłopięcą zabawę. Tragiczna strona sztuki polega na tym, że dawne bóstwo zbóż potrafi jeszcze ukazać swą moc.
Bardziej optymistyczna jest sztuka Lepszé chëcze (1958), która ma humorystyczno-komediową specyfikę. Intryga utworu związana jest z zabiegami miłosnymi rozgrywającymi się w małej grupie postaci.
W ostatnim z nurtów dramaturgii Rompskiego pojawia się dominanta kultury ludowej Kaszub w postaci dramatyzowanych wierzeń, legend, przesądów, obyczajów i rytuałów. Wyróżnia się tutaj fragment sceniczny Òżniwinë (1947), który zogniskowany został na obrzędowości zakończenia żniw. Bohaterami widowiska są anonimowi żniwiarze tworzący Chór oraz robotnicy rolni. Wszystkie ukazane w utworze zachowania wynikają z tradycji przodków, przy czym jest to swoisty konglomerat przedchrześcijańskich jeszcze kultów ziemi oraz tradycja chrześcijańska nasiąknięta ludowym podejściem do religii. Podobne zjawisko można dostrzec w polsko-kaszubskim dramacie Ścinanie kani (1961), w którym fragmenty tekstowe, ruchowe i muzyczne są ludową interpretacją sacrum rodzimego i chrześcijańskiego. Pojawiają się tańce Zieleńców, zaklinanie Guślarza, obrzędy ognia, stron świata, słońca i księżyca, ptak ofiarny, czy bogini wzrostu. Rompskiemu zależało tutaj na ukazaniu żywotności dawnych, kaszubskich rytuałów, osadzając je w aurze archaicznych kultów magicznych i jednocześnie w nowoczesnej sytuacji kulturowej.
J. Rompski jako poeta był kontynuatorem romantycznej liryki tyrtejskiej, w której prowadził Kaszubów ku samoświadomości. Najwcześniejsze utwory podkreślają wagę kultury prasłowiańskiej, której tragiczne, ale i czasami wzniosłe dzieje mają wydobyć Kaszubów ze świadomościowej bierności. Liryki Rompskiego sławią również kaszubską naturę, której jeziora, lasy, pola i morze stają się wyznacznikami rodzimego pejzażu. Wysoki ton tych wierszy powoduje, że domowa ojczyzna przekształca się w mityczną Kaszubię: krainę od Wisły do Łaby. Tego typu przestrzeń ma swój panteon znakomitości (np. A. Majkowski, J. Karnowski). Jednym z najbardziej oryginalnych motywów w twórczości Rompskiego jest obóz koncentracyjny, który pojawił się jako obraz rzeczywistych doświadczeń życiowych poety. W utworach tych uniknął tak zbrutalizowania, jak i zbanalizowania zła. Największą wartością utworów jest umiejętność zestawienia cierpień podmiotu z szerokim planem historycznym. Ostatnią z grup tematycznych poezji Rompskiego jest chrześcijaństwo, które stało się dla twórcy źródłem inspiracji artystycznej.
W prozie Rompski podejmuje wątki tradycyjne dla epiki kaszubskiej (wiejskie, społeczne, obyczajowe), baśniowo-bajkowe oraz autobiograficzne. Zwłaszcza ów ostatni motyw jest ciekawy ze względu na powieść (Ùrwónô spiéwa, 1942-1946). Głównym bohaterem jest tutaj Mirchòv, który awansował z pozycji chłopskiego syna na kaszubskiego inteligenta. Przyszło mu żyć w trudnych czasach okupacji. Jako wykształcony malarz, poeta i wizjoner nakreśla projekty tożsamościowe, zastanawiając się, czy istnieje możliwość ocalenia kaszubskiego ducha narodowego. Cała powieść nasycona jest kaszubskimi kwestiami tożsamościowych, które w obliczu toczącej się II wojny światowej są nie do rozstrzygnięcia. Stąd też utwór Rompskiego przypomina powieść psychologiczną strumienia świadomości.
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- Jabłoński A., Naród jako (nie)możliwość polityczna. Rekonstrukcja ideologii narodu i państwa Jana Rompskiego, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”. Pedagogika XXXVIII/2, Nauki Humanistyczno-Społeczne, 2019, z. 448
- Kalinowski D, Ścinanié Kani Jana Rompskiego. Dawna i współczesna moc rytuału, „Acta Cassubiana”, 2010
- Katalog rękopisów Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, t. I: Spuścizna Jana Rompskiego, oprac. J. Kurowska, A. Skwarło, Wejherowo 2005
- Marszałkowski F., Rozmiszlani ò Rompsczim. Rozmiszlac pò kaszubsku – a pisac po pòlsku [w:] Pro memoria Feliks Marszałkowski, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2007
- Neureiter F., Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu, przeł. M. Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1982
- Rompski J., Dramaty kaszubskie, oprac. A. Kuik-Kalinowska, D. Kalinowski, J. Treder, Wejherowo-Gdańsk 2009
- Tenże, Ścinanie kani. Kaszubski zwyczaj ludowy, Toruń 1973
- Tenże, Ùrwónô spiéwa. Pòwiesc z czasu kaszëbsczégò pòzytiwizmù, Wejherowo 2021
- Trepczyk J., A. Labuda, J. Rompski, S. Bieszk, F. Grucza, F. Marszałkowski, Poezja zrzeszyńców, oprac. H. Makurat, wstępy: J. Borzyszkowski, D. Kalinowski, H. Makurat, Gdańsk 2013
- Szwedek Z., Polskojęzyczna dramaturgia Jana Rompskiego. Zarys treści, „Acta Cassubiana”, 2012
Ikonografia:
- Źródło: Instytut Kaszubski
