Maszoperia

« Powrót do listy haseł

Maszoperia to stałe, tworzone oddolnie zespoły połowowe, liczące zazwyczaj kilkunastu rybaków. Wywodziły się ze starych form dobrowolnej współpracy, niezbędnej w przeszłości przy prowadzeniu połowów. Maszoperie były swoistymi instytucjami organizującymi pracę rybaków, dbającymi o osiąganie zbliżonych dochodów, zapobiegającymi konfliktom zawodowym (→ maszoperie i rybacy kaszubscy). Pełniły także ważne funkcje socjalno-kulturalne: dbały o zabezpieczenie socjalne dla wdów i sierot po rybakach, organizowały czas wolny rybaków i ich rodzin, uczestniczyły w życiu religijnym i społecznym miejscowości. Maszoperie pełniły rolę samorządu rybackiego, a zasady według których funkcjonowały dbały o interesy zarówno rybaków, jak i całych wsi rybackich. Były wspólnotami rodzinno-sąsiedzkimi, gdyż zwyczajowo członkami maszoperii zostawali synowie lub inni męscy członkowie rodziny rybaków należących do maszoperii. Zazwyczaj rybak przez całe swoje życie należał do jednej maszoperii, a miejsce po nim przejmował jego syn lub krewny.

Nazwa matschoppen, matschop, matschoppet pojawia się po raz pierwszy w wilkierzu (zbiorze praw lokalnych) dla miasta Helu z 1450 r., a następnie w 1583 r. Użyto jej na określenie kierownika zespołu organizowanych oddolnie grup rybackich w celu prowadzenia wspólnych połowów. Wyraz maszoperia pochodzi z języka staroholenderskiego i oznacza spółkę (maatschoppij). Nazwa mogła dotrzeć na Półwysep Helski i nad Zatokę Pucką za pośrednictwem rybaków niemieckich lub skandynawskich, gdyż słowo to (różnie modyfikowane) występuje w źródłach z terenów od Pojezierza Szlezwicko-Holsztyńskiego do Mierzei Wiślanej. Natomiast sama instytucja zorganizowanych połowów na Pobrzeżu Kaszubskim i innych terenach wg Z. Batorowicza mogła być starsza niż jej nazwa odnotowana w źródłach.

Maszoperię tworzył zespół stałych członków nazywanych maszopami. Ich liczba zależała od liczby rybaków w danej miejscowości, od rodzaju łowionych ryb (maszoperie łososiowe, węgorzowe, śledziowe, dorszowe), rodzaju używanego sprzętu. Stąd też skład liczbowy maszoperii był zróżnicowany i wynosił od ośmiu do nawet dwudziestu rybaków. Najczęściej maszoperie liczyły od jedenastu do piętnastu stałych maszopów. Każdy z nich wnosił własny wkład materialny czyli part – przede wszystkim w postaci narzędzi połowowych, głównie sieci, a w przypadku dużego niewodu jego części, które następnie łączono, czyli szyto. Członkowie maszoperii mieli równy udział w korzyściach wynikających z połowów głównie w gotówce ze sprzedaży ryb. Z maszoperią mogły współpracować wdowy po rybakach dające maszoperii sieci po mężu i zastępcę, same zaś uczestniczyły w pracach pomocniczych, jak: czyszczenie sieci, wyjmowanie z sieci ryb.

Na czele maszoperii stał szyper, który organizował i kierował pracą maszoperii, reprezentował ją na zewnątrz. Podczas połowów pracował tak jak pozostali członkowie maszoperii. Funkcja szypra była zazwyczaj dziedziczna – przechodziła z ojca na syna, brata lub kogoś z krewnych, w ten sposób powstały całe rodziny szyprów. Gdy ustępujący lub zmarły szyper nie posiadał dorosłego męskiego potomka, maszopi wybierali na to stanowisko rybaka z innej rodziny. Szyper mógł być pozbawiony przez maszoperię stanowiska, gdy dopuścił się jakiegoś przestępstwa, np. kradzieży – po jej udowodnieniu i przedstawieniu decyzji władz administracyjnych.

Mimo dziedziczenia funkcji kandydat na szypra musiał odznaczać się doświadczeniem zawodowym nie tylko na łodziach rybackich, ale też dobrze widziane było odbycie służby wojskowej na okręcie czy praca w charakterze marynarza na statkach. Oprócz wiedzy i umiejętności z zakresu rybołówstwa, musiał wyróżniać się szacunkiem w społeczności rybackiej, odwagą, umiejętnościami handlowymi, a przede wszystkim być właścicielem dużej łodzi rybackiej. Szyper „starszy pośród równych” organizował połowy, wraz z maszopami przyjmował nowych członków maszoperii, czuwał nad stanem sieci, dbał o ich naprawę i zakup nowych. Razem z maszopami podejmował decyzje dotyczące sprzedaży ryb i zawierał umowy z kupcami oraz pośrednikami, dokonywał zakupu przędzy bawełnianej lub manili do wyrobu sieci, udzielał zwolnień rybakom na czas choroby. Szyper podejmował też decyzje dotyczące rozpoczęcia połowów w danym sezonie, zwyczajowo pierwszy wbijał też pale do mocowania żaków, wyjmował też pierwszego łososia z sieci. Dochody szypra nie były wyższe niż pozostałych członków, stąd też szyprowie nie byli zamożniejsi niż pozostali rybacy. Jego autorytet wynikał z wiedzy i pełnionej funkcji, a nie statusu ekonomicznego. W domu szypra odbywały się zebrania członków maszoperii, podczas których dzielono zarobione pieniądze a także ryby, omawiano sprawy maszoperii, szyto i naprawiano sieci. Odbywały się także spotkania o charakterze towarzyskim. Niekiedy w maszoperii było dwóch szyprów: starszy odpowiedzialny za sprawy organizacyjne, a zwłaszcza sprzedaż ryb i drugi młodszy – wypływający z rybakami na połowy.

Każda maszoperia kaszubska miała swoją nazwę pochodzącą od imienia lub nazwiska założyciela lub wieloletniego szypra np. „Pieprowa”, „Armanowa”, „Filipowa”, „Struce”, „Jadamowa”, „Pawłowa”, „Miszewi”, „Boldowa”. Nazwy mogły pochodzić także od miejsca połowu (toni), np. „Borowska latarnia”, „Szwedzka Góra”, „Bocianie Gniazdo”, „Kolano”, „Libek”, „Pucka”, „Olszynowa”. Każda maszoperia miała też swojego świętego patrona i obchodziła swoje święto w określonym przez kalendarz katolicki dniu. Zamawiała wówczas mszę w miejscowym kościele, w której uczestniczyły wszystkie maszoperie z danej miejscowości (→ pobożność).

Maszoperie bardzo długo funkcjonowały w oparciu o prawo zwyczajowe, które przekazywane w formie ustnej regulowało zasady połowów i organizacji pracy. Pod koniec XIX w. zaczęto je spisywać w formie statutów, które zatwierdzały i nadawały maszoperiom oficjalnie lokalne władze państwowe (do końca I wojny światowej były to władze niemieckie). Najszybciej, gdyż w 1890 r. uzyskały statut maszoperie helskie, w 1891 r. maszoperieJastarni, a w 1898 r. zespoły z Kuźnicy. Poza nadaniem statutu władze zatwierdzały też osoby wskazane przez maszoperie na szyprów, nie ingerując w zwyczaje dotyczące obejmowania tego stanowiska.

Ważnym zadaniem szypra było pilnowanie, aby maszoperia prowadziła połowy w granicach przypadającej jej w danym roku toni. Nieprzestrzeganie granic prowadziło bowiem do konfliktów z innymi maszoperiami. Początkowo poszczególni rybacy, a następnie każda maszoperia miała wyznaczony odcinek nazywany tonią. Ponieważ zasobność toni była zróżnicowana w latach 70. i 80. XIX w., wprowadzono zmianę toni według ustalonego systemu – na zasadzie przesuwania co roku o jedną toń, co powodowało, iż po kilku latach wracała do pierwszej z nich. Inicjatywa ta podjęta przez szyprów, została zaakceptowana przez władze, gdyż likwidowała spory i zatargi wynikające z połowów na zasobniejszych toniach. Zmiany toni powodowały, iż rybak, członek określonej maszoperii musiał tak długo w niej pracować, aż zakończyła cykl zmiany toni, co niekiedy trwało kilka lat. Uniemożliwiało to przenoszenie się rybaków do maszoperii, które w danym roku miały lepsze łowiska, a więc i lepsze dochody.

Przyjmowanie nowych członków do maszoperii odbywało się na zebraniu maszoperii na początku roku kalendarzowego. Członkowie maszoperii musieli wyrazić zgodę na przyjęcie kandydata na maszopa – najczęściej byli to synowie członków maszoperii. W zależności od rozwoju fizycznego i posiadanego sprzętu przyjmowano ich już w wieku 14-16 lat. Po dwóch latach mógł zostać półpartnikiem (otrzymywał wtedy połowę należności za sprzedane ryby przypadającej na jednego rybaka), a po kolejnych dwóch zostawał maszopem. O awansie decydowała opinia wszystkich członków maszoperii. Wyjątkiem była sytuacja sieroty po rybaku – wówczas w wieku 15-16 lat był przyjmowany do maszoperii na prawach maszopa. Musiał też, podobnie jak maszopi, wnieść do maszoperii sieci. Rzadko do maszoperii przyjmowano „obcych ” – pochodzących spoza miejscowości i rodzin rybackich czy regionu. Byli to najczęściej mężczyźni, którzy ożenili się z córkami rybaków (→ rodzina kaszubska). Powodowało to, iż maszoperie były hermetycznymi organizacjami, do których trudno było się dostać osobom z zewnątrz, aby nauczyć się zawodu rybaka.

Członkowie maszoperii nie mieli stałej, określonej funkcji w zespole. Wszyscy wykonywali prace związane z połowami – chodziło o równy wkład pracy. Równo dzielono też dochody ze sprzedaży wspólnie złowionych ryb (głównie łososi). Maszoperie przyjmowały też podczas sezonu połowowego chłopców z rodzin rybackich – traktowano ich jako współudziałowców czyli półpartników. Ich dochody były mniejsze – zazwyczaj wynosiły połowę wynagrodzenia maszopów. Do pomocy przy niektórych pracach pomocniczych przyjmowano także kobiety, np. do czyszczenia i suszenia sieci.

Maszoperyjny system organizacji rybołówstwa kaszubskiego powodował, że sytuacja materialna rybaków była zbliżona – nie było rybaków bardzo bogatych, ale także nie było osób żyjących w skrajnej biedzie. Można je porównać do średniowiecznych cechów rzemieślniczych, funkcjonujących w miastach. Podobnie jak cechy maszoperie pełniły także funkcje społeczne: organizowały spotkania towarzyskie, tzw. zabawy maszopskie dla rybaków i ich rodzin. Podejmowały decyzje o składkach na budowę lokalnych kościołów. Zwyczajowo członkowie maszoperii pełnili też nieodpłatne usługi na rzecz księdza – dostarczali mu opał czy obrabiali ziemię. Obdarowywali także księdza rybami – zwłaszcza z okazji odpustów oraz świąt. Także nauczyciel otrzymywał ryby od maszoperii, członkowie poszczególnych maszoperii w ustalonej kolejności rąbali także drewno przeznaczone do ogrzewania szkoły. Maszoperie fundowały też paramenty liturgiczne, uczestniczyły w odpustach rybackich. Maszoperie pełniły także funkcje socjalno-opiekuńcze – chorzy rybacy dostawali należną im cześć, czyli part – w przypadku długotrwałej choroby połowę. Pewną część ryb dostawały także wdowy po rybakach – był to rodzaj renty rodzinnej.

Przedstawiona organizacja i funkcjonowanie maszoperii dotyczyło rybaków mieszkających na Półwyspie Helskim, gdzie rybołówstwo stanowiło główne zajęcie i podstawę utrzymania rodzin. Maszoperie występowały też we wsiach rolniczo-rybackich poza Półwyspem. Różniły się one w wielu kwestiach. Przede wszystkim tym, iż stanowisko szypra nie było dziedziczne lecz wybieralne – mógł on pełnić funkcję przez wiele lat. W maszoperiach tych nie wszyscy rybacy wnosili wkład w postaci sieci i nie wszyscy uczestniczyli w połowach. Często rolnicy wysyłali do udziału w połowach zastępców – swoich pracowników (parobków). Nie mieli oni jednak szans, aby zostać pełnoprawnymi maszopami. W niektórych maszoperiach, np. w Rewie, byli tzw. czeladnicy pełniący funkcje pomocnicze i niewnoszący żadnego sprzętu. Ich udział w zyskach maszoperii był mniejszy. W Rewie często czeladnikami były żony, siostry lub córki rybaków. Było to związane z brakiem mężczyzn, którzy podejmowali pracę na okrętach. W maszoperiach działających we wsiach rolniczo-rybackich w czasie „rybackich żniw” zatrudniano pomocników najczęściej do wyciągania niewodów. Otrzymywali oni wynagrodzenie nie w gotówce, lecz w określonej ilości ryb. Maszoperie we wsiach rolniczo-rybackich odgrywały mniejszą rolę niż we wsiach rybackich, gdyż rybołówstwo tylko dla części mieszkańców było zajęciem podstawowym, dla wielu zaś dodatkowym.

Z biegiem czasu znaczenie maszoperii zmalało, co związano było z przemianami w kaszubskim rybołówstwie przybrzeżnym. Polegały one na tym, iż wielu rybaków, od lat 50. XX w. podjęło pracę na kutrach dalekomorskich (państwowych), oferujących lepsze zarobki i warunki pracy. Inni stali się właścicielami kutrów i zatrudniali rybaków jako pracowników, co spowodowało różnice ekonomiczne i społeczne. W zredukowanej formie maszoperie kaszubskie funkcjonowały do lat 70. XX w. – najdłużej przetrwały na półwyspie Helskim (oprócz samego Helu).

Anna Kwaśniewska

Bibliografia:

  • Batorowicz Z., Maszoperie kaszubskie. Studium geograficzno-etnograficzne, Wrocław 1971
  • Jem jô rëbôk… Rybołówstwo na Kaszubach – tradycja i współczesność, red. A. Kwaśniewska, Wieżyca 2014
  • Kucharska J., Tradycyjna organizacja rybołówstwa zespołowego na Wybrzeżu Kaszubskim, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968
  • Kuklik M., Półwysep rybaków: praca, Hel-Warszawa 2022

« Powrót do listy haseł