Krajna

Hymn Krajny, autorstwa A. Jaśka głosi:

„W drogiej nad życie rodzinnej ziemi mej
O rannym świcie pieśń płynie z leśnych kniej.
Dębowy bór z bukami wtór
Szumi hymn cichej chwały,
A rzewny śpiew, miłości zew
Spływa na kraj nasz cały.

Krajno kochana, co od zarania dni
Rozmiłowana dzieci swe żywisz ty,
Za pokarm twój, za soków zdrój
Wyssany z głębi łona,
Za tchnienia dar, za rosy czar
Bądź nam błogosławiona!

Ziemio Ty miła, tak pełna złudnych snów,
Piastową byłaś, Piastową będziesz znów.
Ni wichrów moc, w burzliwą noc,
Ni grom, ni błyskawice,
Nie złamią nas i po wszy czas
Stać będziem my – dziedzice!”

Zespół Folklorystyczny „Krajniacy” z Wielkiego Buczka, w jednej ze swych pieśni autorstwa J. Kęcińskiej, śpiewa od lat, że „za Notecią leży Sroga [czyli wielka, a więc Wielkopolska] Polska (…), a za Debrzynką bracia Kaszubi”. Noteć bowiem to granica pomorsko-wielkopolska, stanowiąca zarazem południową granicę Krajny jako pogranicznego regionu Pomorza na styku z Wielkopolską. Północną granicę Krajny stanowi wspomniana Debrzynka, płynąca między miasteczkiem Debrzno a wsią Debrzno – Wieś. Pierwsza miejscowość dziś znajduje się w granicach województwa pomorskiego, druga w województwie wielkopolskim. Mimo odwiecznych i dominujących często wpływów Wielkiej Polski, Krajna zachowała w dużej mierze swój pomorski charakter, a jej mieszkańcy świadomość przynależności do Pomorzan, zamieszkujących ziemie nad Bałtykiem.

Z historii znane są walki Pomorzan z południowymi sąsiadami, najbardziej zaciekłe z wojami pod wodzą Bolesława Krzywoustego, broniących swojej niezależności, między innymi o pograniczny i stołeczny dla Krajny gród Nakło. Stąd w historię tego miasta i regionu wpisane są też postacie książąt gdańskich; stąd wspólne dla Kaszubów i Krajniaków bogactwo legend (→ legendy Kaszubów i Pomorzan). Wspólna jest również w znacznej mierze kultura materialna i duchowa, zbadana przez uczonych, a w tym spore pokrewieństwo gwar Krajny do języka Kaszubów.

Jednym z pierwszych wśród Polaków folklorystów, który udokumentował istnienie Krajny, był F. Ceynowa. W swoich publikacjach przywołał jej imię m.in. w wydanym w 1865 r. w Świeciu zbiorze pieśni Sto frantówek z pòłudniowi czãscë Pòmòrza Kaszëbsczégò, òsoblëwie z zemi Swiecczi, Krajnë, Kòcewia i Bòrów. Krajna pojawia się tu wśród swoich najbliższych na północy sąsiadów – Kociewiaków, Borowiaków i Kaszubów. Niejednokrotnie przywołuje ją też Ceynowa poprzez zamieszczenie w piśmie „Skôrb Kaszébsko-słovjnskjè mòvé” (1866–1868) krajeńskich podań. (Wiemy, że najbliższa towarzyszka Ceynowy, żona i matka jego dzieci, pochodziła z Krajny. Na Krajnie – w Wałdowie był proboszczem jego starszy brat Józef). Księży Kaszubów pracujących na Krajnie było sporo, a i odwrotnie…

Wśród postaci uczonych, badaczy kultury ludowej Pomorza, łączących Krajnę z Kaszubami, był A. Treichel (1837–1901), dziedzic Wilczych Błot w pow. kościerskim. W rozprawach tego etnografa i folklorysty, wydanych przezeń zbiorach podań, znalazło się również wiele materiału z Krajny.

Podobnie jak folkloryści, także językoznawcy odnotowali pokrewieństwo krajniacko-kaszubskie. Uczynił to m.in. K. Nitsch w swoich Pismach pomorzoznawczych, wskazując rolę gwary Krajniaków jako językowego pomostu między kaszubszczyzną a gwarami Wielkopolski. Potwierdził niejako wcześniejsze ustalenia Dr. Nadmorskiego – J. Łęgowskiego, jak i S. Ramułta, który w Słowniku języka pomorskiego czyli kaszubskiego jednoznacznie stwierdził, iż używa „wyrazu Pomorzanin pokrywającego całkowicie nie tylko Kabatków i Słowińców, ale w danym razie nawet Krajniaków i inne, częściowo lub zupełnie spolszczone odrośle szczepu pomorskiego”.

Kontynuatorem polskich badań językoznawczych na Krajnie, w tym autorów Atlasu językowego kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich pod red. Z. Stiebera, był W. Brzeziński, autor 5-tomowego dzieła pt. Słownictwo krajeńskie. Słownik gwary wsi Podróżna w Złotowskiem (Wrocław 1982–1993). Jego następczynią jest J. Kęcińska-Kaczmarek, autorka prac nie tylko językoznawczych, ale również tomu studiów Krajeńskie ścieżki, Złotów 2011 (w którym przypomniała, że Buczek i buczkowiaków na Krajnie nazywają „Małe Kaszuby”), na co dzień promująca wraz z Zespołem „Krajniacy” wspólne dzieje i skarby kultury Krajny i Kaszub. W szczególnym zakresie wspólnota ta to Krajna Złotowska, która wraz z Kaszubami przez wiele pokoleń w latach 1821–1920 funkcjonowała w diecezji chełmińskiej ze stolicą w Pelplinie, gdzie w Collegium Marianum i w Seminarium Duchownym kształcili się księża pracujący w obu regionach w epoce zaboru, a także w okresie II Rzeczypospolitej. Dokumentują to Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821–1920 ks. H. Mrossa, Pelplin 1995, jak i dzieło J. Kęcińskiej, Geografia życia literackiego polskiego i kaszubskiego kręgu kulturowego na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1772–1920, Słupsk-Gdańsk 2003.

Wspólnota kaszubsko-krajeńska odnotowana jest również na kartach innych dzieł historycznych. Poznajemy ją, studiując m.in. takie dzieła z międzywojennego 20-lecia, jak: Krajna i Nakło. Studia i rozprawy wydane z okazji pięćdziesięciolecia gimnazjum imienia Bolesława Krzywoustego w Nakle, zawierające ks. I. Gepperta Dzieje Ziemi Nakielskiej aż do pierwszego rozbioru Polski, Nakło 1926; Ziemia Złotowska, którą napisał A. Krajna-Wielatowski [Antoni Jasiek], Poznań 1928, stanowiąca t. I Biblioteki Kresowej. Pogranicze Zachodnie odcięte od Macierzy, dedykowana: „Czcigodnemu Księdzu Proboszczowi Drowi Bolesławowi Domańskiemu I Wiceprezesowi Związku Polaków w Niemczech na pamiątkę 25-letniego Jubileuszu proboszczowskiego w Zakrzewie – Ziemi Złotowskiej w dowód czci i poważania poświęca – Autor”.

Ks. B. Domański, prezes V Dzielnicy Pogranicze i Kaszuby, od 1931 r. całego Związku oraz patron Banku Słowiańskiego w Berlinie, to najwybitniejsza postać w dziejach Krajny i relacji kaszubsko-krajeńskich w XX w. Urodzony w Przytarni, parafia Wiele, z matki Kaszubki i ojca Krajniaka – nauczyciela, pracując od 1903 r. na Krajnie, przeszedł do historii jako Niezłomny proboszcz z Zakrzewa, będąc główną postacią m.in. Kongresu Polaków w Berlinie w 1938 r. i współtwórcą V Prawd Polaków, inspiratorem kultu Matki Boskiej Radosnej. Związki Kaszub i Krajny dokumentują najnowsze dzieje wielu rodzin – np. Komierowskich i Prądzyńskich, czy Kołodziejów i Świnków oraz wielu innych.

Po II wojnie światowej Krajniacy Złotowscy, wróciwszy do Polski, kultywują pamięć i tradycje Związku Polaków w Niemczech spod znaku Rodła, zaprezentowane m.in. w zbiorowej monografii Ziemia Złotowska pod red. W. Wrzesińskiego, Gdańsk 1969. Ożywienie ich działalności nastąpiło po 1956 i 1989 r. Od lat PRL działają tam Muzeum Ziemi Złotowskiej w Złotowie (1962) i Muzeum Ziemi Krajeńskiej w Nakle (1964) oraz Skansen Etnograficzny (Muzeum Kultury Ludowej) w Osieku nad Notecią. W samym Zakrzewie w Domu Polskim działa ośrodek kultury i istnieje ekspozycja muzealna dotycząca ZP w Niemczech. W 1989 r. powstała tam kaplica Matki Boskiej Radosnej, decydująca o najmłodszym sanktuarium maryjnym na Krajnie. Najstarsze takowe – także w skali ogólnopolskiej – związane jest z Górką Klasztorną k. Łobżenicy (1079 r.).

W III RP powstały na Krajnie oddziały Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Miasteczku Krajeńskim n. Notecią (tu pochowany jest M. Drzymała) i w Wielkim Buczku. Spiritus movens wielu wydarzeń w Wielkim Buczku i poza nim, obejmujących nie tylko Krajnę Złotowską, jest J. Kęcińska-Kaczmarek, prowadząca Zespół Folklorystyczny „Krajniacy”. Z tamtejszych imprez najważniejsze są współorganizowane z Instytutem Kaszubskim od 1998 r. Buczkowskie Konferencje Naukowe, podczas których ma miejsce finał konkursu plastycznego dla twórców ludowych i dzieci szkolnych, poświęconego Matce Boskiej Radosnej. Przy tej okazji w minionych latach obok WDK w Wielkim Buczku powstały pomniki Remusa i Trąby oraz Klementyny – bohaterów kaszubskiej powieści A. Majkowskiego, a także ks. Patrona B. Domańskiego – rzeźby B. Pikulik z Zakrzewa. (Jej dziełem jest również kapliczka M.B. Radosnej Leśnej, stojąca w starym borze na skraju Wielkiego Buczka, poświęcona w im. ks. abpa T. Gocłowskiego przez ks. dr. B. Głodowskiego z Gdańska). „Krajniacy” przed laty ufundowali też tablicę pamiątkową na szkole w Przytarni, miejscu urodzenia Ks. Patrona Domańskiego. Uczestniczyli również w Kongresie Pomorskim w Gdańsku i Szczecinie 1997–1998 oraz od 20 lat występują w Przeglądzie Zespołów Folklorystycznych w Wierzchucinie, odwiedzając przy okazji m.in. Łączyńską Hutę. Razem z Kaszubami śpiewali w Sopocie podczas spotkania z Janem Pawłem II w 1999 r. Co roku odwiedzają w okresie adwentu Gdańsk, gdzie w kościele św. Jana prezentują swoje najnowsze krajniackie pieśni, zwykle autorstwa J. Kęcińskiej-Kaczmarek, a w Tawernie Kaszubskiej „Mestwin” przygotowują spotkania opłatkowe, w których do śmierci uczestniczył ks. abp T. Gocłowski. Gromadzą one przyjaciół „Krajniaków” z Krajny i Gdańska, stanowiąc zarazem niepowtarzalne koncerty – darów, pieśni i wierszy. Towarzyszą im często promocje nowych książek, m.in. krajeńskiego pisarza i pszczelarza K. Kaczmarka z Edenu oraz poety i grafika W. Pankiewicza z Zakrzewa, a także poetki i lekarki dr T. Ruthendorf-Przewoskiej.

We wspomnianej już pieśni – hymnie Wielkiego Buczka – „Krajniacy” śpiewają:

„Na krajniaccich smugach woda stoi snądka,
Tam, hen, za Notecią leży Sroga Polska.

Wew krajniaccim boru nie przyjdziesz do zguby,
Tu bielawy i Dobrzynka, tam bracia Kaszuby.

Kaszuba w swej checzy, Krajniok w swojej chatce
Pierwu cześć oddaje Bogu, potem ojcu, matce.

Ojciec rolę orze, rola da nam chleba,
Matka doma nagotuje, co do jedzy trzeba.

Wreszcie przy wieczerzy Krajnioci, Kaszuby
Pogodoją, pośpiewają, nie przyńdą do zguby”.

Józef Borzyszkowski

Bibliografia:

• Buczkowskie Konferencje Naukowe (1998-2004), red. J. Kęcińska-Kaczmarek, Gdańsk-Wielki Buczek 2009
• Druszcz A., Kęcińska-Kaczmarek J., Ruthendorf-Przewoska T., Pankiewicz W., Leśnej Pannie, Wielki Buczek 2022
• Kęcińska-Kaczmarek J., Był z nami i dla nas… Ksiądz Arcybiskup Tadeusz Gocłowski (1931-2016), Wielki Buczek 2018
• Taż, Gdzie Stołunia falą błękitną lśni…, Wielki Buczek-Gdańsk 2007
• Taż, Pamięć i dzieło księdza Patrona Bolesława Domańskiego na Krajnie. (W 80. rocznicę Kongresu Polaków w Berlinie), Złotów-Wielki Buczek 2018
• Osmańczyk E., Matka Boska Radosna Patronka Polaków spod znaku Rodła, Paryż 1989
• Tenże, Niezłomny proboszcz z Zakrzewa. Rzecz o księdzu patronie Bolesławie Domańskim. Dokumentacja Archiwum Rodła H. Lehr. Posłowie J. Borzyszkowski, Warszawa 1989
• Popielas-Szultka B., Szultka Z., Dzieje Zakrzewa, Koszalin 1974
• Zieliński H., Polacy i polskość Ziemi Złotowskiej, Poznań 1949

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski