Łączyńska Huta

Niewielka wieś położona w Szwajcarii Kaszubskiej nad Dolną Radunią – Jeziorem Raduńskim Dolnym, w granicach Gminy Chmielno, przynależna do parafii Wygoda Łączyńska, powstałej na początku XX w. Kiedyś był to przysiółek – folwark należący do dóbr rycerskich Łączyno, w którym zlokalizowano pierwotnie hutę, ale nie żelaza, lecz szkła (w parafii Wygoda jest również wieś Szklana), a może i wapienna. Jeszcze dziś pięknie położone pastwisko nad samą Radunią, nad zatoką Moczadło, odgrodzoną od głównej wody Półwyspem Paszk, nosi nazwę Kalkowy Piec. Nieco dalej w pobliżu maleńkiego Półwyspu Knyka (Palec) jeszcze w II poł. XX w. eksploatowane były pokłady wapna. Zarówno w sąsiedztwie Kalkowego Pieca, jak i w pobliskim Jankowym Rowie można też odnaleźć ślady po produkcji szkła.

W XIX w. łączyński folwark przeszedł w ręce niemieckie. Za czasów Bismarcka (ok. 1889 r.) zamieniono nazwę wsi Łączyńska Huta na Mettkau – od nazwiska właściciela, którego następca przed 1900 r. sprzedał majątek Komisji Kolonizacyjnej. Ta, nie znajdując wśród Niemców nabywców na kaszubskie kamienie i piaski, rozparcelowała go między okolicznych Kaszubów, tworząc kilka nowych gospodarstw o powierzchni z reguły 15 ha, przy czym większość musiała rozpocząć gospodarowanie od karczunku lasu. Resztówkę wraz z dworem i Paszkiem (ok. 60 ha) nabył J. Lewna, sprzedawszy swoje gospodarstwo na wybudowaniu Borzestowa. Oprócz 2 gospodarstw Lewnów (drugie zlokalizowane na Półwyspie Rozgard, należące pierwotnie do Skwierawskich, drogą ożenku przejął je w 1918 r. brat Jana, Franciszek, ojciec Anastazego – śp. rybaka). Obok nich powstały nowe gburstwa 3 braci Janków i kolejne Fuhrmana. Karczmę, zlokalizowaną w sąsiedztwie dworu, prowadzili Trederowie. (Tu urodził się F. Treder – twórca i patron Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach). Z czasem na miejscu Trederów znaleźli się jako właściciele przynależnego doń gburstwa Skwierawscy, a potem – do dziś Kobielowie. Na łączyńskich pustkach urodził się ks. dr F. Jank (1897–1990), przed wojną prałat i prezes Zrzeszenia Miłośników Kaszubszczyzny w Toruniu (→ regionalizm kaszubski), po wojnie infułat w Pelplinie, otoczony legendą pokoleń kleryków – księży. Ks. F. Manthey poświęcił mu za życia następujące epitafium:

„We wspaniałych butach, w odświętnej odzieży,
Ksiądz prałat Jank w dębowej trumnie tu leży.
Gdy na zwykłych grzeszników puzon sądu zadzwoni,
Przed nim sam anioł gniewu głęboko się skłoni”.

Z Łączyńską Hutą sąsiaduje na północy Borzestowska Huta, dawniej majątek Łebińskich, rozparcelowany w latach 30. XX w., którego resztówkę nabyli Etmańscy. Na południe od Łączyńskiej Huty leży za lasem Łączyński Młyn, dziś przysiółek z śladami po urządzeniach wodnego młyna, obecnego w kaszubskich legendach, m.in. w utworze J. Karnowskiego pt. Jak to w Łątczińsczim Młënie straszëło. W tychże nadraduńskich stronach dzieje się akcja powieści A. Majkowskiego Pomorzanie, a przede wszystkim znaczna część jego arcydzieła Żëcé i przigòdë Remusa. W okolicy tej już w XIX w. odkryto wiele prehistorycznych cmentarzysk, a zasiedziała tu do jego końca szlachta zapisała się mocno w pamięci mieszkańców. Z właścicielami Łączyna, familią Żelewskich, spokrewniony był W. Kętrzyński. Borzestowo zaś należało m.in. do Socha-Borzestowskich i Kręckich. Tu urodził się dr F. Kręcki – młodokaszuba, przywódca Organizacji Wojskowej Pomorza w latach 1918–1920. W 1988 r. w sąsiedztwie borzestowskiej szkoły, staraniem prezesa ZG ZKP, dzięki pomocy Urzędu Gminy Chmielno, odsłonięto poświęcony mu pomnik, dzieło W. Bobrowskiego z Głodnicy.

W 20-leciu międzywojennym Łączyńska Huta, będąc m.in. w kręgu oddziaływania wygodzkiego proboszcza ks. A. Sadowskiego, objęta została do dziś prowadzoną uprawą truskawek, w której niezwykła – pionierska rola przypisana jest do H. Gruchałowej ze Szklanej.

W latach okupacji hitlerowskiej okolica nad Radunią to miejsce powstania i szerokiej działalności TOW „Gryf Kaszubski” – „Gryf Pomorski” (→ partyzanci kaszubscy). W Borzestowskiej Hucie w zagrodzie Tempskich znajdowała się jedna z głównych kwater dowództwa „Gryfa”. W 1989 r. na skraju wsi, przy drodze do Chmielna, podobnym staraniem ZKP i Urzędu Gminy stanęła kamienna figura M.B. Bolesnej, dzieło W. Bobrowskiego, na wdór – ku pamięci „Lëdzom Gryfa”, czyli tym, którzy narażając swe życie, dawali wszelaką pomoc i schronienie kaszubskim partyzantom. Poświęcił ją ks. bp chełmiński M. Przykucki.

W latach 50. trafili do Huty podczas swoich wędrówek kajakowych I. Trojanowska i L. Bądkowski, nawiązując znajomość i przyjaźń z rodziną Heleny i Józefa Lewnów. Za przyczyną Izabelli, propagującej walory turystyczne Kaszub, gościnny dom Lewnów, w którym funkcjonowała przez kilka lat szkoła, stał się miejscem odwiedzin innych pisarzy i działaczy Zrzeszenia. W 1968 r. podczas wanogi – wędrówki po Kaszubach – trafili tam członkowie Klubu „Pomorania”, zaprzyjaźniwszy się rychło z ówczesnym maturzystą H. Lewną, z czasem prezesem Koła ZKP w Borzestowie, potem oddziału w Chmielnie (organizatora m.in. plenerów gburskich studentów ASP z Gdańska). Jego starszy brat, Sz. Lewna, student prawa UMK, został wkrótce członkiem Klubu „Pomorania” w Toruniu, a kilkanaście lat później prezesem ZG ZKP (1983–1986).

Członkowie Klubu „Pomorania”, będąc w Hucie w 1970 r. podczas kolejnej wanogi, podjęli decyzję o przejęciu w użytkowanie opuszczonej chëczë robotniczej, należącej do Marii i Edwina Kobielów. Wspólnym wysiłkiem Pomorańców i ich przyjaciół, przy wsparciu mieszkańców wsi, wyremontowano ją na siedzibę Klubu, w której zainaugurowano działalność w Sylwestra 1970 r.

W 1972 r. łączyńska szkoła znalazła siedzibę w nowym budynku, będącym kolejnym miejscem przyjmującym gości. Latem działało w niej Szkolne Schronisko Turystyczne, kierowane przez wuja Huberta – szkólnégò A. Byczkowskiego, przodujące w skali kraju.

W kręgu członków „Pomoranii” i Oddziału Gdańskiego ZKP związanych z Łączyńską Hutą zrodziły się projekty cyklicznych imprez, zainaugurowanych przy chëczë. Obok wzbogacenia tradycyjnych Sobótek na Paszku o widowisko ścinanie kani, były to dożynki, można rzec, gminno-parafialne. Stanowiły one wówczas unikatowe wydarzenia na Kaszubach. Gośćmi imprezy, obejmującej mszę św. w kościele wygodzkim i przejazd kawalkady wozów do chëczë, gdzie przygotowano konkursy (najpiękniejszy wieniec, najsmaczniejszy kuch…), stoiska z kaszubskimi książkami i rzeźbami, występy zespołów folklorystycznych oraz zabawę ludową, byli także duchowni (również z Pelplina) i przedstawiciele władz – gminnej, powiatowej, wojewódzkiej, również partyjnej. Nie brakowało przedstawicieli mediów, z których niejeden miał już domek letni nad Radunią. Zrzeszeniowa aktywność w Hucie wzbudziła również zainteresowanie UB (→ Urząd/Służba Bezpieczeństwa a Kaszubi). – Współcześnie dożynki, o nieco innym charakterze, organizuje wygodzki proboszcz.

Wyjątkowym i trwałym projektem, zrealizowanym przy chëczë w Łączyńskiej Hucie z inicjatywy O. Szczukowskiej, opiekunki grona młodzieży, stał się zapoczątkowany w 1971 r. Konkurs dla Młodych Twórców Ludowych z Kaszub i innych regionów Pomorza pod nazwą „Ludowe Talenty”. Jego organizatorem do dziś są Oddział Gdański ZKP i Klub „Pomorania”, przy czym zakończenie odbywa się obecnie co roku w innej miejscowości z Trójmiastem włącznie.

Od początku funkcjonowania chëczë „Pomoranii”, wykupionej z czasem na własność ZKP, stała się ona, dzięki współpracy z lokalnym środowiskiem, zwłaszcza borzestowskich nauczycieli, ważnym ośrodkiem ruchu kaszubsko-pomorskiego, miejscem spotkań nie tylko Klubu i wiejskich uroczystości, czy organizowanych przez Pomorańców imprez w rodzaju choinka dla dzieci czy kaszubski opłatek. Jej bywalcami stali się członkowie Zrzeszenia z różnych oddziałów, a także studenci z innych ośrodków akademickich, m.in. FODA (Franciszkański Ośrodek Duszpasterstwa Akademickiego) z Katowic z o. G. Kustuszem, a także uczestnicy obozów adaptacyjnych UG i „Pomoranii” oraz goście np. z Łużyc i różnych krajów niemieckich, przyjmowani przez H. Kosznik i J. Borzyszkowskiego, których część wesela w 1972 r. odbyła się również przy chëczë. (Po latach, w 1996 r. miały w niej miejsce weselne poprawiny ich najstarszej córki Miłki i Andrzeja Szewczyków, a w 1999 r. wieczór panieński Sławiny przed ślubem z b. prezesem Klubu P. Kwidzińskim, których w działalności klubowej nie tylko przy chëczë wspierała najmłodsza Wisława…).

W 1975 r. Borzyszkowscy, za namową wspierającego „Pomoranię” najbliższego sąsiada A. Janka, przystąpili do budowy własnej chëczë nad Radunią, tworząc pod patronatem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków „zagrodę kaszubską”, stanowiącą część łączyńskiego przysiółka skansenowskiego. Obok sprowadzonej z Tuszków chaty (do której w 1979 r. doszedł budynek gospodarczy z Rotembarku), stanęła kapliczka M.B. Sianowskiej – Królowej Kaszub i św. Franciszka jako patrona ekologów, poświęcona razem z chatą przez prob. wygodzkiego ks. Z. Poćwiardowskiego w 1976 r. Jest to dzieło F. Sychowskiego, ucznia O. Szczukowskiej. Z czasem podobne rzeźby – kapliczki jego roboty powstały w Borzestowskiej Hucie i w Wygodzie za przyczyną ks. prob. S. Gackowskiego, dzięki któremu powstał tam ośrodek ruchu oazowego i rekolekcyjnego pod kierownictwem o. duchownego ks. J. Świnki z Pelplina dla księży i świeckich oraz młodzieży, odwiedzających chëcze kaszubskie w Łączyńskiej Hucie. Tam też nad Nierzostem na gruncie E. i A. Janków przez lata miały miejsce oazy i letnie obozy chóru z tczewskiej parafii św. Krzyża pod opieką ks. P. Wysgi. Wygodzka parafia zasłynęła wówczas z wprowadzenia za przyczyną J.B. zwyczaju przystępowania dzieci do I Komunii Św. w strojach kaszubskich… Z czasem podobne inicjatywy zaistniały w innych parafiach, m.in. w Lini, gdzie proboszczował śp. ks. B. Olęcki, będący również fundatorem kapliczek i obelisków pamiątkowych z ornamentacją i napisami w kaszëbiznie. Z kolei ks. H. Ormiński z Kartuz, współpracując z Hutą oraz braćmi A. i F. Kowalewskimi, tworzył swoje dzieła poświęcone postaci i kultowi Sługi Bożego Ks. Bpa K. Dominika (→ biskupi kaszubscy).

W 1978 r. w chëczë Klubu „Pomorania” i „Borzyszków” odbyło się pierwsze „Seminarium Piszących po Kaszubsku”, podczas którego na spotkaniu w Chmielnie z organizatorami konkursu recytatorskiego prozy i poezji kaszubskiej sformułowano założenia, sprawy organizacyjne, regulaminowe i repertuarowe tego trwającego od lat do dziś dorocznego wydarzenia – święta rodny mòwë, obejmującego całe Kaszuby.

W Seminariach Kaszubskich w chëczë Borzyszków, odbywających się w latach 1978–1998, uczestniczyli ówcześni seniorzy (A. Labuda, J. Trepczyk, ks. F. Grucza, F. Marszałkowski, A. Nagel, S. Fikus, ks. A. i A. bracia Peplińscy) i młodzi twórcy literatury kaszubskiej oraz inspiratorzy oficyny wydawniczej ZKP spod znaku pieczęci Świętopełka Wielkiego. Referaty wygłaszano, a dyskusję prowadzono wyłącznie w języku kaszubskim. Przy okazji w kościele wygodzkim odprawiane były msze z liturgią słowa w języku kaszubskim. W 1981 r. w jego kruchcie odsłonięto i poświecono tablicę ku pamięci ks. L. Heykego, zawierającą po raz pierwszy napis w języku kaszubskim, dzieło prof. ASP w Gdańsku śp. S. Ostrowskiego. Tam też zrodziły się projekty ufundowania podobnych tablic, m.in. poświęconych Ojcu i synom Bieszkom w Kielnie i Nowym Dworze Wejherowskim (→ Stefan Bieszk).

W 1983 r., wieczorem 8 października, ks. F. Grucza podczas kolejnego seminarium poświęcił w Łączyńskiej Hucie kapliczkę apostołów Pomorzan – św. Wojciecha i św. Ottona, upamiętniającą również 300-lecie odsieczy wiedeńskiej (→ Jan III Sobieski i odsiecz wiedeńska), zawierającą inskrypcję w j. kaszubskim z fragmentem Kaszëbi pòd Widnã H. Derdowskiego, wykonaną przez A. Arendta, również ucznia O. Szczukowskiej. Tego wieczoru niemal o północy w oazowej kaplicy M.B. Anielskiej na Wygodzie, urządzonej na poddaszu organistówki, staraniem organizatorów „za zgodą Pelplina”, ks. Grucza w asyście XX A. Peplińskiego i B. Głodowskiego, odprawił pierwszą w całości w języku kaszubskim mszę św.! Wydarzenia te obrosły wkrótce swoistą legendą, czemu sprzyjał czas stanu wojennego oraz wyjątkowość wielu jego uczestników.

Spotkania i uroczystości łączyńskie i wygodzkie wzbogacały niejednokrotnie kaszubskie ZPiT takie jak: „Kaszuby” z Kartuz, Bytowa, Karsina i Wiela oraz Jasienia; „Bazuny” z Leźna-Żukowa; „Modraki” z Parchowa; „Krëbanë” z Brus (także z pionierskim koncertem kolęd kaszubskich) i SHR z Krokowej! Niezapomniane, przechodzące do legendy, stały się koncerty śp. Leokadii i Jana Trepczyków oraz występy dr. J. Bruskiego i W. Wiśniewskiej oraz innych mistrzów gawędy i pieśni kaszubskiej.

W latach 80. w Łączyńskiej Hucie spotykali się związani z ruchem kaszubsko-pomorskim duchowni oraz przedstawiciele opozycji demokratycznej. Bywali wśród nich biskupi z Pelplina – ks. M. Przykucki i ks. A. Śliwiński oraz z Gdańska ks. T. Gocłowski, błogosławiący kaszubskim przedsięwzięciom w rodzaju tłumaczenia i wydania Biblii w języku kaszubskim – Nowego Testamentu skaszubionego przez E. Gołąbka, wydanego przez „Bernardinum” i ZKP z aprobatą Konferencji Episkopatu Polski. Oni też patronowali przygotowaniom do historycznego spotkania z Papieżem Janem Pawłem II w Gdańsku i Gdyni w 1987 r., podczas którego na Skwerze Kościuszki padły słowa zachęty do nas: „Strzeżcie Waszego dziedzictwa i tożsamości”.

Na początku lat 90. gościem Łączyńskiej Huty bywał ks. prof. J. Tischner, który spotykał się tam ze studentami, gospodarzami i letnikami, celebrując za czasów ks. K. Kufla msze św. w Wygodzie i przed kapliczką M.B. Królowej Kaszub, wzbogacone niezapomnianymi homiliami. Wśród odwiedzających go gości byli m.in. ks. abp T. Gocłowski oraz młodzi: pisarz P. Huelle oraz polityk D. Tusk (→ premier z Kaszub). Tischnerowskim mszom świętym w Hucie towarzyszyły wręcz cudowne wydarzenia – utrwalone na obrazie mistrza M. Kołodzieja, uczestnika spotkań, zadomowionego od wielu lat z żoną H. Słojewską w łączyńskiej szkole. Kontynuacją tych spotkań są późniejsze wizyty przyjaciół z Krakowa i Podhala, m.in. Stowarzyszenia Szkół im. Ks. J. Tischnera pod przewodnictwem jego brata Kazimierza (→ Górale i Kaszubi), obejmujące również zagrodę „Felków” Borzyszkowskich – Bożeny i Feliksa – b. prezesa „Pomoranii” i Oddziału Gdańskiego ZKP, położoną między Łączyńskim Młynem, Wygodą a Łączynem, której siedlisko nosi nazwę „Komorzy Cierz”, gdzie przed laty stanęła kapliczka św. Józefa – dzieło F. Sychowskiego i jego synów.

Dorocznym świętem Łączyńskiej Huty była też przez wiele lat wizyta A. Łajming (1904–2003) z rodziną ze Słupska i Gdańska. Wówczas to w pobliskich Zaworach zadomowił się jej syn prof. Włodzimierz, współorganizator wystaw malarskich w Chmielnie. Niejednokrotnie też nad Radunią w Kalkowym Piecu rozbijali namioty na niepowtarzalny biwak uczestnicy Spływu Kajakowego „Śladami Remusa”, organizowanego pod patronatem Redakcji „Pomeranii”, której szef śp. W. Kiedrowski miał w pobliżu swój letni domek.

W 1998 r. XX Seminarium Kaszubskie zgromadziło twórców sztuki ludowej z Kaszub, Kociewia i Krajny, którym M. Kołodziej przedstawił wizję ołtarza papieskiego, zrealizowanego przy ich udziale na spotkanie z Papieżem w 1999 r. w Sopocie. Według pierwotnych ustaleń część rzeźb z tego ołtarza miała wrócić nad Radunię i stanowić niepowtarzalną Drogę Krzyżową między Chmielnem a Wygodą, której realizację przekreśliło stanowisko jednego z proboszczów i ponoć samego biskupa śp. J.B. Szlagi…

Od końca lat 90. wśród corocznych letnich gości Łączyńskiej Huty jest Zespół Folklorystyczny „Krajniacy” z Wielkiego Buczka, uczestniczący w Przeglądzie Zespołów Kaszubskich w nadmorskim Wierzchucinie, a w 1999 r. także w spotkaniu z Papieżem w Sopocie. Któregoś lata wizycie zrzeszeńców z Wierzchucina przytrafiła się w Hucie niespodzianka – spotkanie z ich ziomkiem J. Piepką. Dzięki „Krajniakom” w XXI w. w Wielkim Buczku stanęły pomniki – rzeźby Remusa i Trąby oraz Klementyny (→ Żëcé i przigòdë Remùsa). Pomnik poświęcony temu drugiemu kilka lat wcześniej ks. abp T. Gocłowski poświęcił w Lizakach k. Kościerzyny.

Można powiedzieć, że na przełomie PRL i III RP Łączyńska Huta odegrała, dzięki spotkaniom kaszubologów i młodzieży akademickiej, rolę szczególnego centrum kultury kaszubskiej i kształcenia obywatelskiego. Była miejscem spotkań i seminariów nie tylko regionalistów czy samorządowców, ale też Kaszubów z Kanady i USA czy Niemiec (również b. Gdańszczan!), a także gdańskich i innych dziennikarzy, historyków, językoznawców, archeologów, etnografów – ludzi nauki i kultury, m.in. także takich postaci jak W. Myśliwski, Z. Herbert czy K. Gaertner… Stąd jej porównanie do Wdzydz sprzed stulecia, które dzięki „Wdzydzankom” i pracownikom Kaszubskiego Parku Etnograficznego mają również swój udział w wielu dokonaniach kaszubskich nad Radunią. (Nadraduńskie strony z Łączyńską Hutą obejmuje Kaszubski Park Krajobrazowy). Podobnie jak we Wdzydzach upamiętniono T. i I. Gulgowskich (prototyp ich pomnika stoi w Hucie przed posiadłością „Pomoranii”) oraz R. Ostrowską (również miłego gościa w Łączyńskiej Hucie), tak przed kapliczką przy zagrodzie Borzyszków ufundowano kamienny obelisk na wdôr ks. J. Tischnera i M. Kołodzieja, poświęcony przez ks. abpa T. Gocłowskiego. Po śmierci X. Abpa także jego imię i nazwisko wykuła w tym stolemnym kamieniu twórczyni pomnika Emilia z Ellwartów Sikora z Łączyna, absolwentka ASP w Gdańsku, pochodząca z Strzepcza, podopieczna ks. B. Olęckiego.

Z czasem w III RP, w warunkach otwartych granic i naszej obecności w EU, nieco zamarła bujna działalność studentów, skupiona wokół chëczë „Pomoranii”, która przed kilku laty przybrała nową postać. Niemniej nadal mają tam miejsce klubowe spotkania, m.in. Sobótki ze ścinaniem kani, opłatkowe wieczory z udziałem przyjaciół z okolicy i członków Klubu Studentów Kaszubów z Pelplina, innowacyjne warsztaty… W pewnym stopniu łączyńskie tradycje spotkań kaszubskich kontynuuje działający od lat w Borzestowie w tamtejszej szkole „Remusowy Krąg” pod kierownictwem współorganizatora kiedyś m.in. dożynek przy chëczë „Pomoranii” – szefa pocztu sztandarowego ZG ZKP, B. Cirockiego.

W Łączyńskiej Hucie na miejscu zlikwidowanej przed laty szkoły funkcjonuje w nowym budynku, powstałym dzięki także środkom EU, przedszkole. Obiekt ten służy też doraźnie mieszkańcom wsi i sołectwa Borzestowska Huta jako miejsce wiejskich zebrań i spotkań towarzyskich młodzieży z okolicy. Dzięki swoim dziejom oraz dokonaniom mieszkańców i gości Łączyńska Huta zaistniała na kartach niejednej publikacji turystycznej czy historycznej, a także utworów literackich. Obecna jest w kaszubskich i polskich wierszach oraz w krajniackich pieśniach i w obrazach wielu nie tylko kaszubskich mistrzów. Na najnowszej mapie turystycznej Szwajcarii Kaszubskiej zaznaczono jej „zagrodę kaszubską”, intrygującą nierzadko także gości z zagranicy… W 2022 r. przed zagrodą Kobielów stanął obelisk upamiętniający miejsce narodzin kustosza F. Tredera (→ muzea).

Józef Borzyszkowski

Bibliografia:

• Borzyszkowski J., Nad Radunią… O dziejach przysiółka skansenowskiego z „zagrodą kaszubską” w Łączyńskiej Hucie, Gdańsk 2016
• Tenże, TOW „Gryf Pomorski” i jego ludzie znad Jeziora Raduńskiego, „Pomerania”, 1989, nr 12
• Kęcińska-Kaczmarek J., Sztambuch przyjacielski Jowity, Wielki Buczek 2016, Piła 2016
• Klub Studencki POMORANIA 1962-2012 – Organizacja młodych, wokół której powstaje legenda, [Gdańsk 2012]
• Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie (1651-2001), pod red. A. Nadolnego, Pelplin 2001
• Ludowe Talenty 1971-2006, zebrał i oprac. T. Szymański, Gdańsk 2006
• Manthey F., Epitafia. Katedra Pelplińska w roku 2000, oprac. i przygot. do druku J. Borzyszkowski, [w:] Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie (1651-2001), pod red. A. Nadolnego, Pelplin 2001
• Pro memoria Anna Łajming (1904-2003), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2004
• Pro memoria Feliks Marszałkowski (1914-1987), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2007
• Pro memoria Izabella Trojanowska (1929-1995), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk-Wejherowo 2015
• Pro memoria Jan Piepka (1926-2001), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2013
• Pro memoria Józef Bruski (1911-1974) i Robaczkowo, zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2003
• Pro memoria Julian Rydzkowski (1891-1978), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk-Chojnice-Wejherowo 2011
• Pro memoria Ks. Bernard Sychta (1907-1982) a Kociewie… Jego poprzednicy i następcy, zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk-Starogard Gdański 2007
• Pro memoria Ks. Józef Tischner (1931-2000). Filozof szczęsnych darów, zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2007
• Pro memoria Lech Bądkowski (1920-1984). Żołnierz – pisarz – obywatel, zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2004
• Pro memoria Maria Kowalewska (1921-2004), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2005
• Pro memoria Marian Kołodziej (1921-2009), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2015
• Pro memoria Róża Ostrowska (1926-1975), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk-Wejherowo 2003
• Pro memoria Stanisław Pestka (1929-2015), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk-Wejherowo 2017
• Pro memoria Tadeusz Bolduan (1930-2005), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2006
• Pro memoria ks. abp Tadeusz Gocłowski (1931-2016), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk-Wejherowo 2021

Ikonografia:

1. Fot. Marcin Gąska
2. Źródło: Instytut Kaszubski
3. Źródło: Instytut Kaszubski
4. Źródło: Instytut Kaszubski
5. Źródło: Instytut Kaszubski
6. Źródło: Instytut Kaszubski
7. Źródło: Instytut Kaszubski
8. Źródło: Instytut Kaszubski
9. Źródło: Instytut Kaszubski