Nauczyciel, etnograf, działacz społeczny, należy do najwybitniejszych badaczy kultury ludowej Kaszub i Kociewia. Ma także duże zasługi w tworzeniu polskiego szkolnictwa na Pomorzu i w Wielkopolsce po I wojnie światowej.
Urodził się 8 stycznia 1852 r. w Michorowie niedaleko Sztumu, w rodzinie chłopskiej. Do szkoły średniej uczęszczał w Pelplinie (Collegium Marianum) oraz Chełmnie, gdzie zdał maturę w dniu 31.07.1875 r. W latach 1875-1878 studiował filologię i historię we Wrocławiu, po czym w latach 1878-1879 kontynuował studia na uniwersytecie w Królewcu. W 1879 r. obronił pracę doktorską poświęconą postaci wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego Konrada Wallenroda i jego literackiej kreacji. Rok później zdał w Królewcu państwowy egzamin pedagogiczny dający uprawnienia do prac na stanowisku nauczyciela w gimnazjach (facultas docendi). Zdobycie wykształcenia umożliwiło Łęgowskiemu stypendium Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Prus Zachodnich.
Od czasów gimnazjalnych angażował się w działalność społeczno-patriotyczną. Działał w kole filomackim w gimnazjum Chełmnie, gdzie redagował gazetki i gromadził księgozbiór.
W latach 1881-1886 był nauczycielem języka polskiego, historii i geografii w gimnazjum w Wejherowie. Był to trudny czas, gdyż w wyniku działalności antypolskiej spadała liczba uczniów wyznania katolickiego utożsamianych z Polakami. Poza pracą w szkole w latach pobytu w Wejherowie Łęgowski zajmował badaniami naukowymi, stąd też odbywał wyjazdy i wędrówki po Kaszubach, ziemi Słowińców, Ziemi Malborskiej. penetrował też archiwa. Większość swoich prac pisał w języku polskim, posługując się pseudonimami, gdyż pruska przysięga nauczycielska zabraniała Polakom używania w działalności naukowej inne języka niż niemiecki, a także publikowania w polskojęzycznych czasopismach i przynależności do polskich towarzystw naukowych. Stąd też swoje prace wydawał pod pseudonimami: Dr. Nadmorski, Nadmorski Dr. J.L. Kozłowski, Dr. N., Dr. J. Ł., Dr. Ł.
Działalność naukowa Łęgowskiego i zaostrzenie polityki antypolskiej spowodowały usunięcie go w 1886 r. z Wejherowa i przeniesienie do pracy w miejscowości Arnsberg w Westfalii. Stamtąd po interwencji polskich posłów w sejmie berlińskim został w 1893 r. przeniesiony do pracy w gimnazjum w Wągrowcu w Wielkopolsce, a następnie w 1905 r. do Poznania (˃ Poznań i Wielkopolska a Kaszubi). W 1902 r. uzyskał nominację na profesora. W 1915 r. na własne żądanie przeszedł na emeryturę. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości powrócił do pracy zawodowej, zajmując się organizowaniem polskiego szkolnictwa w Wielkopolsce i na Pomorzu. Od listopada 1918 r. był delegatem do Prowincjonalnego Kolegium Szkolnego w Poznaniu, a następnie przewodniczącym Komisji Spraw Szkolnych Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu (od grudnia 1918 r.). Od 28.11.1919 r. był delegatem do Prowincjonalnego Kolegium Szkolnego w Gdańsku, zaś 1.01.1920 r. został prezesem Komisji do Spraw Wyznaniowych i Szkolnych województwa pomorskiego. Łęgowski zajmował się przejmowaniem szkół z rąk niemieckich i obsadzaniem ich polskimi (polskojęzycznymi) nauczycielami. Nie było to zadanie łatwe, zwłaszcza na Pomorzu, gdzie brakowało wykształconych osób znających w mowie i piśmie język polski. Stąd przedmiotem jego troski było zakładanie seminariów nauczycielskich przygotowujących kadrę dla szkół powszechnych oraz kursy dokształcające dla nauczycieli. W uznaniu zasług na polu organizacji szkolnictwa polskiego, odznaczony został w 1922 r. Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta. W 1923 r. przeprowadził się do Krotoszyna, a stamtąd w 1928 r. do Poznania.
W szerokim spektrum zainteresowań naukowych Łęgowskiego wyróżnić można kilka zagadnień, którym poświęcił najwięcej uwagi. Były to: problematyka etniczna i językowa polskich kresów północnych, etnografia Pomorza, dzieje Słowian nad Bałtykiem, bibliografia naukowa, a także krajoznawstwo, kwestie oświaty i szkolnictwa polskiego.
Kwestie etniczne w Prusach Zachodnich w końcu XIX w. należały do najbardziej drażliwych, gdyż związane były z jednej strony z zaostrzającą się polityką germanizacyjną Niemiec, z drugiej zaś z dążeniem do zachowania polskiej tożsamości ludności mieszkającej na rubieżach dawnej Rzeczypospolitej. Stąd też Łęgowski zajął się składem etnicznym tych terenów. Problematyce tej poświęcił m.in. dwa opracowania zamieszczone w „Pamiętniku Fizjograficznym”: w 1883 r. ukazały się Objaśnienia do mapy etnograficznej Prus Królewskich, Książęcych i Warmii, a w 1889 r. Ludność polska w Prusiech Zachodnich. Jej rozwój i zasiedlenie w bieżącym stuleciu z mapą etnograficzną. Na podstawie pruskich statystyk urzędowych, źródeł kościelnych, statystyk szkolnych oraz publikacji ustalił liczbę ludności polskiej w poszczególnych regionach. Były to najobszerniejsze publikacje prezentujące stan ludności polskiej na kresach północnych. Zauważył, iż szybciej germanizowała się ludność mieszkająca w miastach i na obrzeżach zwartego osadnictwa. Ludność polską (kaszubską), będącą na ogół ludnością wiejską, cechował większy przyrost naturalny, co powodowało, że mimo germanizacji i emigracji jej liczba utrzymywała się na stałym poziomie.
W 1899 r. udał się w podróż na ziemie zamieszkałe przez Słowińców – jej celem było poznanie tej grupy, zweryfikowanie informacji wcześniejszych badaczy dotyczących zanikania gwary słowińskiej oraz poznanie zabytków piśmiennictwa słowińskiego. Rezultatem był obszerny artykuł Słowińcy i szczątki ich języka zamieszczony w „Ludzie” (t. 5, 1899) oraz Die Slovinyen in Kreise Stolphe, ihre Literatur und Sprache zamieszczony w „Baltische Studien”. Ustalił, że z końcem XIX w. po słowińsku mówiło tylko około stu osób. Gwarę ta uznał za klasyczną kaszubszczyznę. Jako pierwszy z badaczy polskich opisał też zabytki literatury kaszubskiej znajdujące się wówczas w kościele w Smołdzinie. Skupianie się na kwestiach języka wynikało z tego, że zasięg języka polskiego i jego gwar (za takie uważał gwary słowińską i kaszubską) stanowiło podstawowe kryterium przy ustalaniu przez działaczy niepodległościowych granic przyszłej niepodległej Polski. Według ówczesnych badaczy i działaczy język był podstawą świadomości tożsamości narodowej. Stąd też w końcu XIX w. włączył się w spór o status językowy kaszubszczyzny. Polemizował ze Stefanem Ramułtem, który uznał kaszubszczyznę za odrębny język. Natomiast Łęgowski, podobnie jak Kazimierz Nitsch, uważał ją za gwarę języka polskiego. Ramułt zapoczątkował spór o status kaszubszczyzny trwający z różną intensywnością ponad sto lat. Spór ten miał znaczenie nie tylko naukowe, ale także polityczne – poprzez kwestie językowe Polacy i Niemcy artykułowali swoje prawo do włączenia tej części Pomorza w obręb jednego lub drugiego państwa.
Kolejnym zagadnieniem, któremu Łęgowski poświęciło sporo uwagi były dzieje, język i kultura Słowian nadbałtyckich oraz opieranie się procesom germanizacyjnym. W artykule Die Sprache der baltischen Slawen (1896) skupił się na kwestiach językowych, zaś kolejny zatytułowany Ukazanie się Slowian lechickich nad Bałtykiem („Slavia Occidentalis”, t. 5, 1926) poświęcił etnogenezie i dziejom tej grupy. Natomiast w artykule Połabianie i Slowińcy („Wisła”, t. 16, 1902) skoncentrował się na wykazaniu analogii gwary połabskiej z językiem polskim, co wskazywało na słowiańskie korzenie tej grupy. Sami Połabianie w końcu XIX w. nie mieli już poczucia odrębności. Kontynuacją problematyki dawnych Słowian była obszerna praca zatytułowana Bóstwa i wierzenia religijne Słowian lechickich („Roczniki TNT”, t. 32, 1925), w której zajął się kwestią religii dawnych Słowian na szerokim tle wierzeń ludności indoeuropejskiej.
Łęgowski opublikował ponadto szereg artykułów historycznych dotyczących Pomorza jak Pomorze i Litwa przed średniowieczną Ligą Narodów („Mestwin”, 1926, nr 1 i 2), Granice Lechitów nadmorskich („Mestwin”, 1926, nr 5), czy Pomorze w zaraniu dziejowym i jego późniejsze granice („Mestwin”, 1926, nr 4).
Kolejną dziedziną nauki, którą się zajmował, była etnografia. Mieszkając i pracując w Wejherowie, odbywał wycieczki (często piesze – był zapalonym krajoznawcą) po Kaszubach, poznając mieszkańców i ich kulturę. Ich rezultatem była praca (pod pseud. Dr. Nadmorski) Kaszuby i Kociewie. Język, zwyczaje, przesądy, podania, zagadki i pieśni ludowe w północnej części Prus Zachodnich (Poznań 1892). Była to pierwsza, obszerna i nowatorska polskojęzyczna monografia kultury ludowej Kaszub i Kociewia. Autor skupił się głównie na kulturze duchowej (gwara, legendy, wierzenia, przysłowia i przezwiska dotyczące „obcych”) i społecznej (obrzędy i zwyczaje dotyczące urodzin, ślubu, pogrzebu, obrzędy doroczne), sporo uwagi poświęcił też rolnictwu, rybołówstwu, przemysłowi domowemu, ubiorom oraz odżywianiu. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż Łęgowski jako pierwszy opisał kulturę ludową Kociewia, porównując ją z Kaszubami i dowodząc, że jest to odrębny region – m.in. z uwagi na różnice gwarowe. Spowodował tym samym, iż nazwa „Kociewie” weszła do obiegu naukowego. Praca Łęgowskiego cieszyła się dużym uznaniem wśród inteligencji polskiej Prus Zachodnich na przełomie XIX/XX w., przyczyniła się także do upowszechnienia wiedzy o Kaszubach i Kociewiu w Wielkopolsce i innych regionach Polski w latach zaboru. O znaczeniu książki Łęgowskiego świadczy fakt, iż w 1991 r. w Gdańsku ukazało się jej wydanie offsetowe z przedmową Józefa Borzyszkowskiego, zaś w 2013 r. kolejne wydanie (książkę wydało Wydawnictwo Oskar). W 2021 r. nakładem Wydawnictwa Region ukazała się książka J. Łęgowski, Materiały etnograficzne z Pomorza Gdańskiego – Kaszuby – Kociewie – Powiśle, zawierająca reprint książki Kaszuby i Kociewie oraz trzech artykułów, w tym studium Urządzenia społeczne, zwyczaje i gwara w Malborskiem („Wisła”, 1889, nr 3). Była to pierwsza publikacja etnograficzna dotycząca Ziemi Malborskiej. Sporo uwagi poświęcił w niej strukturze społecznej i narodowościowej wsi malborskiej. Zauważył, że chłopów polskich z tego regionu cechowało duże poczucie własnej godności, byli też dość zamożni. Scharakteryzował także gwarę malborską i zamieścił słowniczek jej charakterystycznych wyrazów, odnotował także przykłady bajek.
Łęgowski, po zdaniu egzaminu dojrzałości, na prośbę Oskara Kolberga ( przebywał w Prusach Zachodnich i Wschodnich od lipca do października 1875 r.) zbierał pieśni z Powiśla (pow. sztumski). Nie wiadomo jednak, czy dotarły one do Kolberga, gdyż w wydanym po latach z zachowanej spuścizny Kolberga tomie 39 Dzieł Wszystkich – Pomorze, materiały Łęgowskiego nie zostały opublikowane. Po 1920 r. Łęgowski powrócił do tej problematyki, publikując zarówno wcześniejsze jak i nowsze pieśni z terenów, które nie znalazły się w granicach odrodzonego państwa polskiego. Wykazał, że w pieśniach ludowych z Powiśla jest dużo analogii z pieśniami z innych regionów Polski oraz, że mimo wielowiekowego panowania niemieckiego, „kultura niemiecka do serca ludu polskiego przystępu nie miała”.
Łęgowski dużą uwagę przywiązywał do bibliografii, którą uważał za podstawę pracy naukowej. W latach 1897-1912 zamieszczał w „Rocznikach TNT” bibliografię i przegląd prac wraz z komentarzami dotyczącymi ludności polskiej z Pomorza. W ten sposób upowszechniał wiedzę oraz kształtował poglądy inteligencji pomorskiej.
Kolejnym obszarem zainteresowań Łęgowskiego były krajoznawstwo, geomorfologia, geografia. Był współorganizatorem powstania oddziału toruńskiego Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego w 1921 r. Wszedł w skład jego pierwszego zarządu (od 5. I 1922 r.). Przez całe życie był także zapalonym turystą, uważał, iż wycieczki takie powinna odbywać ucząca się młodzież, gdyż „ one i siły fizyczne hartują i z własną ziemią znakomicie za poznają” (M. Paluszkiewicz, Józef Łęgowski – geograf i popularyzator geografii (1852-1930)…, s. 272).
Łęgowski jest także autorem pionierskiego przyczynku Powstanie nasypów nadbrzeżnych, przesypów i rew zatoki Gdańskiej („Pamiętnik Fizjograficzny”, t. 4, 1884), którą zapoczątkował polskie badania i publikacje z tej dziedziny. Był autorem wielu map, które zamieszczał w swoich publikacjach. Doświadczenia z pracy przy odbudowie szkolnictwa polskiego przedstawił w pracy Stan szkolnictwa i oświaty w Wielkopolsce i na Pomorzu (1914-1921) (Encyklopedia wychowawcza, t. 9, Lwów- Warszawa 1923).
W początkach XX w. Łęgowski był uważany za najlepszego polskiego znawcę problematyki Kaszub i Pomorza, stąd też towarzystwa naukowe chętnie włączały go do grona swoich członków. Najdłużej, gdyż od 1897 r., należał do Towarzystwa Naukowego w Toruniu (chociaż nie figurował w oficjalnym wykazie członków z tego czasu). W latach 1920-1922 był jego prezesem, a w 1925 r. przyznano mu tytuł członka honorowego tego Towarzystwa. Z uwagi na zainteresowania kaszubologiczne należał do założonego w 1907 r. w Kartuzach Verein für kaschubische Volkskunde. W 1917 r. został członkiem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a w 1920 r. Członkiem Instytutu Zachodnio- Słowiańskiego w Poznaniu.
Zmarł 13.11.1930 r. w Poznaniu, gdzie został pochowany na cmentarzu parafii św. Marcina. Imieniem Józefa Łęgowskiego nazwano ulice w Poznaniu i w Wejherowie. Biorąc pod uwagę jego osiągnięcia naukowe i zasługi na polu organizacji polskiej oświaty na Pomorzu po I wojnie światowej, Łęgowski jest postacią słabo upamiętnioną – żadna ze szkół na jego rodzinnym Powiślu nie obrała go sobie za patrona.
Anna Kwaśniewska
Bibliografia:
- Bieńkowski W., Łęgowski Józef, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII, Wrocław 1973, s. 353-356.
- Borzyszkowski J., Łęgowski Józef (1852-1930), [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 3, red. Z. Nowak, Gdańsk 1997, s. 106 -108.
- Borzyszkowski J., Łęgowski Józef (1852-1930) badacz kaszubszczyzny, działacz społeczny, organizator szkolnictwa polskiego na Pomorzu, [w:] Ludzie Pomorza lat 1920-1939. Szkice biograficzne, seria: Pomorze Gdańskie, nr 11, Gdańsk 1977, s. 45-49.
- Karnowski J., Prof. dr Józef Łęgowski a Kaszubszczyzna, „Teka Pomorska”, 1937, nr 3, s. 82-87.
- Kwaśniewska A., Józef Łęgowski (1852-1930), [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, t. IV, red. A. Spiss, J. Święch, Wrocław 2014, s. 133-137.
- Kwaśniewska A., Badania etnologiczne na Kaszubach i Pomorzu Wschodnim w XIX i XX w. Ludzie, instytucje, osiągnięcia badawcze, Gdańsk 2010, s. 96-106.
- Obracht-Prondzyński C., Józef Łęgowski jako badacz kultury Pomorza, [w:] W kręgu badaczy kultury Kaszub i Pomorza XIX i XX wieku, red. J. Borzyszkowski, Słupsk-Gdańsk 2008, s. 55-87.
- Paluszkiewicz M., Józef Łęgowski – geograf i popularyzator geografii (1852-1930), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1972/2, s. 265-275.
