Kociewiacy

« Powrót do listy haseł

Kociewiacy to najbliżsi sąsiedzi Kaszubów. Godłem Kociewia jest również gryf, znajdujący się także w herbach powiatów tczewskiego i starogardzkiego oraz miasta i gminy Tczew. Stolicą Kociewia jest Starogard Gdański. Kraina ta leży na lewym brzegu dolnej Wisły, między Świeciem na południu a Tczewem na północy. Na południu graniczy z Krajną i dalej ku północy na zachodzie z Borami Tucholskimi i Kaszubami. To najmłodszy niejako region Pomorza Nadwiślańskiego, bo wyodrębniony w piśmiennictwie dopiero w II połowie XIX w.; wcześniej utożsamiany najczęściej z Kaszubami. Pierwotnie Kociewie lokalizowano jedynie w okolicy Nowej Cerkwi i Pelplina; dziś obejmuje ono także otoczenie takich miast, jak: Skórcz, Gniew i Nowe.

Przez ziemię kociewską do Wisły płyną dwie rzeki, mające swe źródła i górny bieg na Kaszubach – Wda (Czarna Woda) i Wierzyca, wspomniane w kociewskim hymnie.

Istotnym wyróżnikiem Kociewia są miejscowe gwary, współtworzące polskie gwary Pomorza, z wyraźnymi wpływami wielkopolskimi i mazowieckimi.

Niewyjaśniona do dziś pozostaje etymologia nazwy Kociewie, mimo dziesięciu dotąd wyartykułowanych możliwości, zaprezentowanych m.in. w artykule językoznawcy z Kociewia B. Kreji na kartach tomiku Kociewie w serii „Pomorze Gdańskie” – wydawnictwa Gdańskiego Towarzystwa Naukowego. Wszyscy językoznawcy i etnologowie zwracają uwagę na pewne pokrewieństwo językowe i kulturowe Kociewiaków i Kaszubów. Mimo istniejących różnic i odmiennej tożsamości obie grupy regionalne łączą, obok wspólnej historii, kultura materialna i duchowa.

W przypadku historii to wspólne dziedzictwo książąt gdańsko-pomorskich i panowania krzyżackiego (→ Krzyżacy), dobitniej zaznaczone na żyźniejszej części ziemi kociewskiej licznymi zabytkami gotyku nadwiślańskiego. To także pamięć o królach polskich, a przede wszystkim wspólne funkcjonowanie (do dziś) w obrębie struktur kościelnych – archidiakonatu pomorskiego diecezji kujawsko-pomorskiej ze stolicą we Włocławku i chełmińskiej – od 1821 r. z centrum w Pelplinie (od 1992 pelplińskiej). Dzieje najnowsze, począwszy od epoki zaboru, związane są m.in. z Pelplinem (WSD, Collegium Marianum, „Pielgrzym”) i Piasecznem (sanktuarium M.B. Piaseckiej – koronowanej w 1966 r. Królowej Pomorza). To również pionierskie tradycje pracy organicznej, oddziałującej także na Kaszuby i daleko poza Pomorze Gdańskie. To także wspólnota dziejów w II RP, latach II wojny światowej (Krwawa Pelplińska i Krwawa Pomorska Jesień, Szpęgawsk i m.in. TOW „Gryf Pomorski”) oraz doświadczenia PRL-u i III RP.

Wśród pionierów badań i prezentacji specyfiki kulturowej Kociewia, sygnalizujących jednocześnie jej powiązania z Kaszubami, są trzej synowie Kaszub, którzy na Kociewiu spędzili całe swoje twórcze życie – F. Ceynowa, F. Szornak i B. Sychta. Są oni na różne sposoby upamiętnieni, m.in. tablicami i pomnikami, ulicami i szkołami, tak na Kaszubach, jak i na Kociewiu.

Szczególną rolę w dziejach Kociewia odegrał ks. Sychta jako pisarz, etnograf i językoznawca, zasłużony dla obu regionów. Był on bowiem pionierem pisarstwa i językoznawstwa kociewskiego. Obok swoich licznych dramatów kaszubskich i Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, stworzył trzytomowe dzieło Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, za które uhonorowany został przez Kociewiaków specjalnym medalem. Wcześniej napisał pierwszy po kociewsku dramat pt. Wesele kociewskie (Gdańsk 1959).

W sztuce tej znajdujemy słowa, które stały się hymnem Kociewia:

Pytasz sia, gdzie Kociewiaki
Majó swoje dómi,
Swe pachnące chlebam pola,
Swoje sochy, bróny.
Gdzie Wierzyca, Wda
Przy śrebnym fal śpsiwie
Nieso woda w dal,
Tam nasze Kociewie.
Czy to my tu na Kociewiu,
Czy Borusy w borach,
Czy Lasaki, czy Kaszuby
Na morzu, jeziorach,
Jedna Matka nas,
Wszystkich kolybała,
Pokłóńma sie w pas:
Tobie, Polsko, chwała.

Wesele kociewskie, wystawione na scenie po raz pierwszy przez zespół amatorski pod kier. J. Ejankowskiego, prekursora edukacji regionalnej na Kociewiu, przyspieszyło renesans folkloru kociewskiego i gwary kociewskiej. Przyczyniło się do ukształtowania współczesnej tożsamości i podmiotowości Kociewiaków, pragnących m.in. zaakcentować swoją odrębność w stosunku do pomorskich braci Kaszubów. Wesele kociewskie zmobilizowało niejako Kociewiaków do zwiększonej troski o własne dziedzictwo kulturowe. Przyczyniło się do rozwoju zespołów folklorystycznych i kapel, a także piśmiennictwa.

Proces kształtowania się współczesnej tożsamości i kultury Kociewiaków na dobre zaczął się po Październiku 1956 r., kiedy to powstało obok Zrzeszenia Kaszubskiego w Gdańsku Zrzeszenie Kociewskie w Starogardzie, nawiązujące do przedwojennych działań na lokalnej niwie regionalnej, m.in. wychodzącego wówczas pisma „Kociewie”. Organem ZK stały się „Zapiski Kociewskie”, w których zaczęły ukazywać się m.in. teksty historyczno-etnograficzne J. Milewskiego, mającego największy udział w piśmiennictwie Kociewia II poł. XX w. On też razem z W. Kirsteinem po zamarciu ZK stał się głównym przedstawicielem Kociewia w Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim.

Mimo rychłego upadku oddziału ZKP w Starogardzie, co stało się z powodu działań partyjnej władzy, funkcjonującej w myśl dewizy divide et impera, inicjującej powoływanie towarzystw miłośników poszczególnych powiatów (m.in. Towarzystwa Miłośników Ziemi Kociewskiej w Starogardzie), problematyka kociewska nie odeszła z pola działania gdańskiego ZKP. Wspólnie też nadal obchodzono wielkie rocznice i honorowano ważne postacie – np. F. Ceynowę. W oficynie wydawniczej ZKP ukazały się wówczas – obok monografii J. Milewskiego Dzieje wsi powiatu starogardzkiego (Gdańsk 1968) i W. Kirsteina Pieśni Kociewia (Gdańsk 1970), wspólnie z TMZK, takie pionierskie i pomnikowe dziś dzieła, jak np. Gawańdi kociewskie Kubi z Pińczina K. Bączkowskiego (Gdańsk 1975) oraz Bajki kociewskie B. Janowicza (posłowie: J. Borzyszkowski, Gdańsk 1977 i 1985 – kolejne wydania na Kociewiu). Istotna dla literatury regionu jest również powieść B. Ekerta Saga kociewska (Gdańsk 1983).

W dziedzinie rozwoju sztuki ludowej Kociewia ZKP rozpropagowało m.in. haft tego regionu, wydając Wzory haftu kociewskiego M. Wespowej (Gdańsk 1978) i Wzory haftu kociewskiego M. Garnysz (Gdańsk 1982). W jego oficynie ukazały się też Pinczyn. Monografia wsi kociewskiej E. Wiśniowskiej (Gdańsk 1981) i Dzierżążno L. Libiszewskiego (Gdańsk 1985).

W 1981 r. ZKP zorganizowało w Pelplinie sympozjum poświęcone tradycjom kulturowym Kociewia, które dało początek słynnym Spotkaniom Pelplińskim, jakich we współpracy z WSD odbyło się 20. Od końca lat 60. problematykę kociewską promował m.in. Klub Studencki „Pomorania”, działający przy ZG ZKP, który skupiał studentów z Kaszub i Kociewia (→ organizacje młodzieżowe). Wśród jego kociewskich prezesów był A. Grzyb. Jego i innych Kociewiaków (np. R. Landowskiego) twórczość literacka była i jest promowana na łamach „Pomeranii”.

Z czasem nowe pokolenie społeczników kociewskich zintensyfikowało działalność lokalnych organizacji miłośników regionu w Starogardzie i Tczewie oraz oddziałów kociewskich ZKP. Ich dziełem jest zasłużony Kociewski Kantor Edytorski w Tczewie i wydawany przezeń od 1986 r. „Kociewski Magazyn Regionalny”, dzięki współpracy początkowo środowisk Tczewa i Starogardu, wspieranych przez oba samorządy. Od 1993 r. ta wizytówka Kociewia ukazuje się wyłącznie dzięki środkom Tczewa jako wydawnictwo tamtejszej Miejskiej Biblioteki Publicznej.

Na przełomie XX i XXI wieku wiceprezesem ZKP była niezmiernie twórcza na wielu polach – nauki i kultury – M. Pająkowska-Kensik – współcześnie największy autorytet naukowy Kociewia. W 1993 r. nowym miastem na Kociewiu stała się Czarna Woda, której burmistrz, a zarazem pisarz

A. Grzyb zorganizował I Biesiadę Literacką, skupiając twórców i krytyków literatury tego regionu i Trójmiasta, głównie ze środowiska UG. Kociewskie Biesiady Literackie organizowane są nadal z pamięcią o twórczości i postaci A. Grzyba – kociewskiego senatora.

W 1995 r. z inicjatywy ZKP odbył się I Kongres Kociewski, współorganizowany z samorządami i najważniejszymi podmiotami pozarządowymi regionu. W jego efekcie w 1996 r. powstało m.in. Kociewskie Towarzystwo Oświatowe. Następne Kongresy, zorganizowane bez udziału ZKP, wyłoniły m.in. nowy podmiot ogólnoregionalny pod nazwą „Kociewska Więźba”. Do grupy nowatorskich przedsięwzięć działaczy Kociewia należy też przyznawanie osobom szczególnie zasłużonym honorowych wyróżnień. Są to Pierścień Mechtyldy, przyznawany przez Kapitułę Tczewską i Medal „Chwalba Grzymisława”, którego Kapituła jest w Starogardzie.

Od lat można mówić o swego rodzaju rywalizacji kociewsko-kaszubskiej. Jej wyrazem jest m.in. dyskusja wokół kwestii, gdzie przebiega granica Kociewia na styku z Kaszubami. Historycznie przebiegała ona na wschód od Skarszew i Starej Kiszewy, jednak dzisiaj na niektórych kociewskich mapach regionu, a i w Nowym bedekerze kociewskim R. Landowskiego jako gminy przynależne do Kociewia figurują m.in. kaszubskie Stara Kiszewa i Wysin, a nawet borowiackie – Czersk i Śliwice. To świadectwo swoistej „ekspansji” Kociewia, a właściwie jego liderów. Dobrze jest to widoczne w największym dziele R. Szwocha, Słownik biograficzny Kociewia. Tymczasem powiązania Kociewiaków i Kaszubów są liczne, intensywne i złożone. Wśród bohaterów wielotomowego Słownika biograficznego Kociewia R. Szwocha spotkamy wielu Kaszubów zasłużonych dla Kociewia i niemniej liczne grono Kociewiaków zasłużonych dla Kaszub – z ks. senatorem F. Boltem i I. Gulgowskim (→ Gulgowscy Teodora i Izydor) – twórcą skansenu we Wdzydzach, gdzie „zabłysło zorze wskrzeszenia kaszubszczyzny”. Coraz częściej jednak w różnych zakątkach tak Kociewia, jak i Kaszub, obok specyfiki własnej eksponuje się wspólne wydarzenia i postacie oraz wartości. Przykładem są też kaszubsko-kociewskie rody, dumne ze swych wybitnych synów i córek: Nierzwiccy i Kordowie, Bączkowscy i Kowalkowscy, czy związani z Pelplinem malarze – bracia Drapiewscy i W. Szczeblewski – twórca Pomorskiej Szkoły Sztuk Pięknych w Grudziądzu i Gdyni, związanej z młodokaszubami. Oba regiony łączy też swoim życiem i twórczością sam Pelplin oraz poeta-ksiądz J.S. Pasierb, autor wspaniałego opisu naszej małej ojczyzny – Pomorza. Urodzie krajobrazów Kociewia i Kaszub, jak zauważył, może dorównać tylko piękna Toskania (→ krajobraz kaszubski).

Ks. Pasierb patronuje od lat kociewskim szkołom średnim w Tczewie i Pelplinie, jak też pelplińskim Pomorskim Konkursom Poetyckim, na których zgodnie prezentują swoją twórczość Kociewiacy i Kaszubi, niczym Krakowiacy i Górale.

Józef Borzyszkowski

Bibliografia:

  • Kociewie. Seria popularnonaukowa „Pomorze Gdańskie”, Nr 6, Wrocław-Gdańsk 1971.
  • Kociewie II. „Pomorze Gdańskie”, Nr 17, Wrocław-Gdańsk 1987.
  • Księga Pamiątkowa I Kongresu Kociewskiego, pod red. J. Borzyszkowskiego i in., Starogard Gdański 1997.
  • R. Landowski, Nowy bedeker kociewski, Gdańsk 2002; [J. Łęgowski], Dr Nadmorski, Kaszuby i Kociewie: język, zwyczaje, przesądy, podania, zagadki i pieśni ludowe w północnej części Prus Królewskich, Poznań 1892.
  • J. Milewski, Kociewie w piśmiennictwie i druku, Gdańsk 1980.
  • O tożsamości regionalnej Kociewia w zarysie, pod red. L.J. Zdrojewskiego i B. Graban, Zblewo 2022.
  • Parafia pelplińska i jej duszpasterze w XIX i XX wieku, pod red. J. Borzyszkowskiego, Gdańsk-Pelplin 2007.
  • Pomorskie drogi ks. Janusza Pasierba, pod red. B. Wiśniewskiego, Pelplin 1994; wyd. IV, Pelplin 2003.
  • B. Sychta, Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. 1-3, Wrocław 1980-1985.
  • B. Sychta, Wesele kociewskie, Gdynia 1959.
  • Wacław Szczeblewski, Artysta z Pomorza, pod red. A. Śliwy, Gdynia-Grudziądz 2012.
  • L. Zdrojewski, K. Gillmeister, T. Jędrysiak, Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka, Zblewo 2022.

« Powrót do listy haseł