Baśka

Baśka, kasz. baszka, to nazwa popularnej na Kaszubach gry karcianej. Gra się w nią na punkty i nieduże stawki pieniężne. Od kilkunastu lat widoczny jest jej renesans i zmiana kontekstu praktykowania – baśka przeszła ze sfery prywatnej (rodzina, sąsiedzi) do publicznej (turnieje, zawody).

Zdaniem M. Ugowskiego baśka powstała lub została przywieziona na Kaszuby pod koniec XIX w., co potwierdza doniesienie J. Łęgowskiego z tegoż czasu. Etnograf ubolewał bowiem, że zanika gra kulanie w kręga, która w niedzielę wywabiała na wiejską drogę połowę mieszkańców wioski, a jej miejsce zajmuje gra w karty i „wycieranie ław karczemnych”. Czterdzieści lat później zmiany w sposobie spędzania wolnego czasu przez Kaszubów potwierdzał F. Lorentz. W 1934 r. pisał, że życie towarzyskie Kaszubów skupiło się w karczmach, gdzie „spędza się wieczory, a nieraz także popołudnia na grze w karty i piciu, zazwyczaj przy dźwięku gramofonu” . Niestety, nie podał nazwy czy nazw owej gry. Brak też hasła baśka w monumentalnym dziele B. Sychty Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Natomiast o samych kartownikach autor Słownika… pisze dość krytycznie. Na Kaszubach bowiem nałogowych graczy w karty, zwłaszcza tych, którzy odnosili sukcesy w grze, pomawiano o kontakty z diabłem, o to, że przynosi im szczęście i podaje upadające pod stół karty. Niekiedy wręcz uważano, że diabeł zasiada do kart z człowiekiem i gra z nim o jego duszę, lecz na ogół bez powodzenia. Zachowało się sporo opowieści o kartownikach, którzy przegrali w karty znaczne kwoty i w rezultacie musieli sprzedać gospodarstwo lub zwierzęta. Długi karciane musiały być dość częstym zjawiskiem, gdyż w języku kaszubskim istniało specjalne określenie: kartowé. Funkcjonowały też przysłowia będące przestrogą dla kartowników, np. Chto graje w kartë, mô łeb òbdzarti (Sychta), Chto grô w kartë, mô bùksë pòdzarté (Derdowski), Kòżdi grosz zarobiony w kartach mô w sobie czarta (Roppel), W kartach to sto grôli sã rëchli zgraje, niżlë jeden zbògacy (Roppel).

Według Ugowskiego baśka być może wywodzi się ze starszej gry, jaką był lis, obecnie znanej tylko w niektórych miejscowościach. Być może z chęci przyspieszenia tempa gry, rozwinęła się krótsza i mniej skomplikowana baśka, bardziej odpowiadająca uczestnikom spotkań karcianych. Współcześnie w baśkę najczęściej gra się w cztery osoby. Jest to gra szybka, a przez to efektowna i emocjonująca. Talia do gry w baśkę składa się z szesnastu kart: asów, dam, waletów i dziesiątek. Każdy z uczestników otrzymuje cztery karty. W pierwszej fazie ustala się rodzaj gry oraz warunki, na jakich będzie rozgrywana. Celem graczy jest uzyskanie maksymalnej liczby punktów w zakontraktowanym rodzaju gry. Znane są następujące sposoby rozegrania danej partii: „zwykła”, „wesele”, „cicha”, „gran(d)”, „zolo”, „gran(d)-du(o)”, „zolo-du(o)”. W każdej rozgrywce jest podział na „starych” i „młodych”. W „zwykłej” oraz „weselu” występuje dwóch „młodych” i tyleż „starych”. W pozostałych rozgrywkach jest zawsze trzech „młodych” i jeden „stary”. Przykładowo „cicha” to rozgrywka, w której „stary” gra indywidualnie przeciw „młodym”, nie zgłaszając tego na początku rozgrywki. Uważa, że potajemnie, czyli „po cichu” uda mu się zgromadzić ponad połowę oczek (czyli co najmniej pięćdziesiąt trzy) i wygrać rozgrywkę. W „granie” licytujący jest zobowiązany do wzięcia ponad połowy oczek (co najmniej pięćdziesięciu trzech), z porządkiem sił kart właściwych dla tej gry. Natomiast w „zolo” pojedynczy zawodnik, grający przeciwko pozostałym, zobowiązuje się do wzięcia ponad połowy oczek ze zwykłym porządkiem sił kart.

W baśce najstarszą kartą jest dama; to właśnie cztery damy w ręku gracza oznaczają baśkę. Baśka jest grą dynamiczną, poszczególnym rozgrywkom towarzyszą okrzyki, uderzanie pięściami w stół czy rzucanie kartami. Po zakończonej grze następuje rozliczenie. W grach turniejowych podlicza się punkty według ustalonych stawek punktowych, a wszystko zapisuje się na specjalnych protokołach. W grach towarzyskich środkiem rozliczeniowym są pieniądze – wysokość stawek ustala się podczas licytacji, czyli na początku gry. W baśkę grali przed 1990 r. Kaszubi dojeżdżający do pracy środkami komunikacji publicznej, zwłaszcza pociągami na trasie Gdynia – Kościerzyna. Grali o niewielkie kwoty, powstało nawet określenie „stawka kolejarska”, którą było 50 groszy.

R. Ostrowska i I. Trojanowska tak scharakteryzowały w swoim Bedekerze kaszubskim tę grę: „Żeby pojąć – przyglądając się tylko – na czym polega gra w Baśkę, trzeba… nie grać w karty. Wszystko tu bowiem do góry nogami. Mniejsza już o to, że atuty to »trumfy«, blotki – »fele«, walety – »bubki«, trefle – »krzyże«, a kiery – »serca«, kłopot w tym, że najstarszą kartą jest… dama »krzyżowa«. W tej wybitnie dżentelmeńskiej grze wszystkie damy są zresztą faworyzowane, aczkolwiek dwie najważniejsze – treflową i pikową obdarza się niezbyt delikatnie przymiotnikiem »stare«”.

W ciągu ostatnich 15–20 lat baśka z przestrzeni prywatnej, rodzinnej i sąsiedzkiej przeszła do przestrzeni publicznej. Do jej wskrzeszenia i rozwoju przyczyniły się instytucje (domy kultury, sołectwa, urzędy różnych szczebli), organizując zawody i turnieje baśki. Bardzo ważnym okazało się organizowanie turniejów gry w baśkę przy okazji Dnia Jedności Kaszubów oraz Światowych Zjazdów Kaszubów, w których bierze udział nawet ponad 200 osób. Także przy okazji innych eventów, organizowanych przez oddziały Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, odbywają się takie turnieje. W 2014 roku powstało Polskie Stowarzyszenie „Baśki” z siedzibą w Garczu k. Chmielna i kołami w Lęborku, Stężycy, Kościerzynie i Gniewie. Jego celem jest rozwijanie i popularyzowanie baśki jako dyscypliny sportowej, integracja zwolenników tej gry oraz kultywowanie i popularyzowanie zwyczajów kaszubskich. Stowarzyszenie organizuje mistrzostwa Kaszub, Pomorza i Polski w baśce. Podobne cele stawia sobie Federacja Kaszëbë Baszka – Lës, założona w 2015 r. z siedzibą w Szemudzie. Turniejów lokalnych i ogólnoregionalnych jest dużo więcej (przykładowo Turniej Baśki o Super Puchar Bałtyku). Funkcjonują ligi lokalne i regionalne. Ich zwycięzcy, podobnie jak w amatorskich zawodach sportowych, otrzymują puchary i dyplomy. Popularność baśki wykracza poza Pomorze. Istnieje strona internetowa https://www.kaszebe-baszka.pl, na której publikowane są klasyfikacje poszczególnych zawodników i drużyn uczestniczących w turniejach Masters Pomorze. Pokazuje ona iż w turniejach uczestniczą miłośnicy tej gry z Krajny, Borów Tucholskich, Powiśla Sztumskiego, Ziemi Chełmińskiej. Analiza listy zwycięzców indywidualnych i drużynowych pokazuje, iż jest to dyscyplina uprawiana prawie wyłącznie przez mężczyzn, ale w ostatnim czasie coraz częściej uczestniczą w turniejach karcianych także kobiety. Baśka prócz funkcji integracyjnej i rozrywkowej, staje się elementem tożsamości kaszubskiej. Podkreśla się jej kaszubski rodowód, osadzenie w kulturze. Jej renesans jest przykładem reaktywacji dziedzictwa kulturowego i nadawania mu przez grupę nowych sensów i znaczeń.

Anna Kwaśniewska

Bibliografia:

• Lorentz F., Zarys etnografii kaszubskiej, [w:] F. Lorentz, A. Fischer, T. Lehr-Spławiński, Kaszubi. Kultura ludowa i język, „Pamiętnik Instytutu Bałtyckiego”, t. 16, red. J. Borowik, Toruń 1934, s. 1–139
• Łęgowski J., Kaszuby i Kociewie, Poznań 1892, wyd. II, Gdynia 2013
• Ostrowska R., Trojanowska I., Bedeker kaszubski, Gdańsk 1978
• Pomierska J. Przysłowia kaszubskie. Studium z paremiografii i paremiologii, Gdańsk 2013
• Ugowski M., Baśka. Kaszubska gra karciana. Historia i zasady gry, Gdańsk-Nowa Karczma 2014

Netografia:

http://psbaski.pl/ (dostęp 20.11.2019)

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski