Baszka

Baszka to pòzwa znóny na Kaszëbach kartowi jigrë. Graje sã w niã na pùnktë i niewiôldżé dëtczi. Òd czilenôsce lat je widzec ji òdrodã i zmianã kòntekstu graniô – baszka przeszła z priwatnégò rëmù (familiô, sąsedzë) do pùblicznégò (turniérë, miónczi).

Wedle M. Ùgòwsczégò baszka pòwstała abò òstała przëwiozłô na Kaszëbë pòd kùńc XIX w., czegò pòswiôdczenim je wiadło J. Łãgòwsczégò z tegò czasu. Etnograf żôlił sã wej, że dżinie jigra kùlanié krãga, jakô w niedzelã wëcygała na wieską drogã pòłowã mieszkańców wiosczi, a w ji môl wchôdô cyskanié w kartë i „wëcéranié łôw w karczmach”. Sztërdzescë lat pózni zmiany w spãdzywanim wòlnégò czasu przez Kaszëbów pòcwierdzywôł F. Lorentz. W 1934 r. pisół, że towarzësczé żëcé Kaszëbów przeniosło sã do karczmów, dze „spãdzywô sã wieczorë, a tej-sej téż pòpôłnia na cyskanim w kartë i picym, colemało przë zwãkù gramòfònu”. Nie pòdôł równak pòzwë abò pòzwów ji jigrë. Felëje téż zéwiszcza baszka w mònumentalnym dokazu B. Sëchtë Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Ò samëch kartownikach aùtór Słownika… pisze dosc kriticzno. Na Kaszëbach wej nôłogòwëch grôczów w kartë, òsoblëwie tëch, co dobiwelë, mielë za lëdzy trzimającëch łączbã z diôbłã. Gôdało sã, że to òn dôwô jima szczescé i pòdôwô kartë, co padłë pòd stół. Tej-sej nawetka pòjôwiałë sã ùdbë, że diôbéł sôdô do kartów z człowiekã i graje z nim ò jegò dëszã, ale nôczãscy przegriwô. Ùchòwało sã wiele pòwiôstków ò kartownikach, chtërny stracëlë w kartë wiôldżé dëtczi i na skùtk tegò mùszelë przedac gbùrstwò abò zwierzãta. Kartowé dłudżi mùszałë bëc dosc czãsté, bò w kaszëbsczim jãzëkù jistniało na nie apartné słowò: kartowé. Fùnksnérowałë téż rzeklënë, jaczé bëłë òstrzegą dlô kartowników, np. Chto graje w kartë, mô łeb òbdzarti (Sëchta), Chto grô w kartë, mô bùksë pòdzarté (Derdowsczi), Kòżdi grosz zarobiony w kartach, mô w sobie czarta (Roppel), W kartach to sto grôli sã rëchli zgraje, niżlë jeden zbògacy (Roppel).

Wedle Ùgòwsczégò baszka mòże pòchòdzëc òd starszi jigrë, jaką béł lës, dzysdnia znóny leno w niejednëch môlëznach. Mòżlëwé, że z chãcë dodaniô chùtkòscë ti jigrze, rozwinãła sã krótszô i mni pòmachtónô baszka, jakô barżi pasowała ùczãstnikóm kartowëch zéńdzeniów. Dzysdnia w baszkã nôczãscy cyskô sã we sztërzech. Je to chùtkô jigra, a przez to pòdskôcającô i pòrësziwającô. Szpëla do cyskaniô w baszkã mô szesnôsce kartów: asów, damów, waletów (bùbków) i dzesątków. Kòżdi z ùczãstników dostôwô sztërë kartë. Nôprzód je dogadiwóny ôrt jigrë i warënczi, na jaczich mdze òna grónô. Célã grôczów  je ùdostanié jak nôwicy pùnktów w zakòntraktowónym  ôrce jigrë. Znóné są taczé hewò ôrtë: „zwëkłô”, „wieselé”, „cëchô”, „gran(d)”, „zolo”, „gran(d)-du(o)”, „zolo-du(o)”. W kòżdim rozdanim je pòdzél na „stôrëch” i „młodëch”. W „zwëkłi” i w „wieselim” je dwòje młodëch i tëli samò „stôrëch”. W jinëch przëtrôfkach je wiedno trzech „młodëch” i jeden „stôri”. Wezmë na to „cëchô”, to rozdanié, w jaczim „stôri” graje sóm procëm „młodim”, nie gôdającë ò tim na zôczątkù graniô. Je òn dbë, że krëjamno, to je „pò cëchù”, ùdô sã mù zebrac wicy jak pòłowã òczków (to je nômni piãcdzesąt trzë) i dobëc. W „granie” bédëjący mô òbrzészk wzyc wicy jak pòłowa òczków (nômni piãcdzesąt trzë), z pòrządkã kartów pasownym do ti jigrë. Za to w „zolo” pòjedinczny kartownik graje procëm wszëtczim jinym i mô òbrzészk wzyc przez pòłowã òczków ze zwëkłim pòrządkã mòcë kartów.

W baszce nôstarszą kartą je dama; to prawie sztërë damë w rãkù grôcza òznôczają baszkã. Baszka je rëszną jigrą, pòjedincznym rozdanióm towarzą krzikniãca, bicé piscama w stół abò rzucanié kartama. Pò skùńczony jigrze je czas na rozrechòwanié. W turniérowëch jigrach rechùje sã pùnktë wedle wëznaczonëch pùnktowëch stôwków, a wszëtkò zapisywô sã na specjalnëch protokòłach. W towarzësczich jigrach rozrechòwùje sã na dëtczi – wësokòsc stôwków je dogadiwónô òb czas bédowaniô, to je na zôczątkù jigrë. W baszkã cyskelë przed 1990 r. Kaszëbi, co jezdzëlë do robòtë strzódkama pùbliczny kòmùnikacje, òsoblëwie banama na turze Gdiniô – Kòscérzna. Grelë na môłé sëmë, gôdało sã nawetka ò „kòlejowi stôwce”, jaką bëło 50 groszi.

R. Òstrowskô i I. Trojanowskô tak òpisałë w swòjim kaszëbsczim Bedekerze tã jigrã: „Żebë zrozmiec – przëzérającë sã leno – na czim zanôlégô cyskanié w baszkã, je mùsz… nie grac w kartë. Wszëtkò tu je wej wëwróconé na rãbë. Nie jidze nawetka ò to, że atuty to »trumfë«, blotki – »fele«, walety – »bubczi«, trefle – »krziże«, a kiery – »serca«, jiwer je w tim, że nôstarszą kartą je… »krziżewô« dama. W ti nadzwëk dżentelmeńsczi jigrze wszëtczé damë są górą, chòc dwie nôwôżniészé – żôłãdną i pikòwą [winową] zwie sã mało delikatnym znankòwnikã »stôré«”.

Òb slédné 15-20 lat baszka z priwatnégò, familiowégò i sąsedzczégò rëmù przeszła do pùblicznégò. Na ji òdrodã i rozwij miałë cësk institucje (dodomë kùlturë, szôłtëstwa, ùrzãdë rozmajiti rówiznë), òrganizëjącë miónczi i turniérë baszczi. Baro wôżnym òkôzało sã òrganizowanié turniérów baszczi z leżnoscë Dnia Jednotë Kaszëbów i Swiatowëch Zjazdów Kaszëbów, w jaczich bierze ùdzél nawet wicy jak 200 lëdzy. Téż przë leżnoscë jinëch wëdarzeniów, òrganizowónëch przez partë Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, òdbiwają sã taczé miónczi. W 2014 rokù pòwstała Pòlskô Stowôra Baszczi z sedzbą w Garczu kòl Chmielna i kòłama w Lãbòrgù, Stãżëcë, Kòscérznie i Gniewie. Ji célã je rozwijanié i rozkòscérzanié baszczi jakno spòrtowi discyplinë, integracjô lubòtników ti jigrë i piastowanié kaszëbsczich zwëków. Stowôra òrganizëje mésterstwa Kaszëb, Pòmòrzô i Pòlsczi w baszkã. Jistné céle mô Federacjô Kaszëbë Baszka – Lës, ùsadzonô w 2015 r. z sedzbą w Szëmôłdze. Môlowëch i òglowòregionalnëch turniérów je wiele wicy (wezmë na to Turniér Baszczi ò Super Czelëch Bôłtu). Dzejają lokalné i regionalné lidżi. Jich dobiwcowie, jistno jak w amatorsczich spòrtowëch biôtkach, dostôwają czelëchë i diplomë. Pòpùlarnota baszczi wëchôdô bùten Pòmòrzô. Jistnieje internetowô starna https://www.kaszebe-baszka.pl, na jaczi są pùblikòwóné klasyfikacje pòjedincznëch miónkarzów i karnów, co bierzą ùdzél w turniérach Masters Pomorze. Pòkazywô òna, że na miónczi jidą lubòtnicë ti jigrë z Krajnë, Tuchòlsczich Bòrów, Sztumsczégò Pòwislô, Chełmińsczi Zemi. Analiza lëstë dobiwców (indiwidualnëch i w karnach) pòkazywô, że je to discyplina wnet blós dlô chłopów, ale w slédnym czasu corôz wicy bierzą ùdzél w kartowëch turniérach téż białczi. Baszka òkòma integracjowi i rozegracjowi fùnkcje, stôwô sã téż partã kaszëbsczi juwernotë. Pòdczorchiwóny je ji kaszëbsczi pòchòdzënk, przëtomnosc w kùlturze. Ji òdroda je przëmiarã wróceniô do żëcô kùlturowi spôdkòwiznë i daniégò mù przez karno nowëch sensów i znaczënków.

Ana Kwasniewskô

Bibliografiô:

• Lorentz F., Zarys etnografii kaszubskiej, [w:] F. Lorentz, A. Fischer, T. Lehr-Spławiński,  Kultura ludowa i język, „Pamiętnik Instytutu Bałtyckiego”, t. 16, red. J. Borowik, Toruń 1934, s. 1–139
• Łęgowski J., Kaszuby i Kociewie, Pòznań 1892, wëd. II, Gdiniô 2013
• Ostrowska R., Trojanowska I., Bedeker kaszubski, Gduńsk 1978
• Pomierska J. Przysłowia kaszubskie. Studium z paremiografii i paremiologii, Gduńsk 2013
• Ugowski M., Baśka. Kaszubska gra karciana. Historia i zasady gry, Gduńsk-Nowô Karczma 2014

Netografiô:

http://psbaski.pl/ (dostęp 20.11.2019).

Ikonografiô:

1. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut