Pieśń ludowa

« Powrót do listy haseł

Obraz dawnej kultury muzycznej Pomorza kształtował przez długie dziesięciolecia mit Cassubia non cantat. W drugiej połowie XIX w., kiedy znaczna ziem polskich została już w znacznej mierze opisana przez O. Kolberga, region Kaszub pozostawał nadal mało zbadany pod względem folklorystycznym (→ folklor muzyczny). Pierwsze publikacje pieśni kaszubskich stały się zasługą I. Łyskowskiego, F. CeynowyJ. Łęgowskiego. Wydane zbiory pieśni obejmowały jednak wyłącznie teksty pozbawione zapisu muzycznego. Literaturę folklorystyczną tego okresu uzupełniały niemieckojęzyczne prace A. Treichla, F. Tetznera (z melodiami), później zaś F. Lorenza. Wiele cennych informacji muzycznych zawierały przyczynki etnograficzne autorstwa ks. H. Gołębiowskiego i ks. S. Kujota.

Wraz z początkiem XX w. pieśni kaszubskie zaczęły ukazywać się na łamach czasopisma naukowego „Mitteilungen des Vereins für Kaschubische Volkskunde” oraz „Gryfa”. Szczególnie zasobny w publikacje okazał się rok 1936, kiedy rezultaty swych badań na południu Kaszub opublikował poznański muzykolog prof. Ł. Kamieński (Pieśni ludu pomorskiego. Pieśni z Kaszub południowych) oraz kaszubski nauczyciel i folklorysta ze Strzelna – J. Patock (Kòpa szãtopórk). Obydwaj badacze zgodnie potwierdzali zapóźnienie swej misji dokumentacyjnej. Patock podkreślał: „Wytworzyć sobie jasne pojęcie o istocie kaszubskiej pieśni ludowej jest bardzo trudno – tutaj odtwarzam skromną tylko niezaginioną ich część. Gdy badania swoje rozpocząłem, rozkwit pieśni ludowej już dawno przeminął. Dlatego też bardzo dużo z tego skarbca ludowego straciliśmy bezpowrotnie”.

Il. 1. Okładka płyty Kaszuby. Kolekcja Muzyki Ludowej Polskiego Radia, CD, nr 17, Warszawa 1999

Zarówno Kamieński, jak i Patock podkreślali szczególną wagę przełamania bariery nieufności informatorów. Kamieński stwierdzał, że „lud ten śpiewa nie dla drugich, tylko dla siebie”, co Patock komentował.: „Starsi śpiewacy są zwykle bardzo zamknięci, wzdragają się wystąpić z pieśnią, tym bezpośrednim wyrazem ich życia uczuciowego. W swojej naiwności lękają się szyderstwa ludzi o wyższej kulturze. Aby ich pieśń posłyszeć, trzeba nasamprzód zdobyć ich zaufanie, mówić biegle ich językiem i napotkać ich w szczęśliwej godzinie”.

Doświadczenia wyniesione z badań Kamieńskiego i Patocka wykorzystano podczas Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego na Pomorzu (1950-1952), gdzie trzon ekipy pomorskiej stanowili lokalni działacze kulturalni, etnografowie, nauczyciele, organiści. Zebrane materiały w postaci zapisów terenowych i nagrań zostały odesłane do Instytutu Sztuki PAN [ówczesny Państwowy Instytut Sztuki] w Warszawie, gdzie wiele lat czekały na opracowanie. W tym czasie ukazało się na Kaszubach kilka zbiorów pieśni, wśród których największą rolę popularyzacyjną odegrały Pieśni z Kaszub (1958) pod redakcją W. Kirsteina i L. Roppla (→ śpiewniki kaszubskie).

W wyniku szeroko zakrojonych badań, w latach 1997-1998 ukazało się monumentalne dzieło pt. Kaszuby, wydane staraniem Instytutu Sztuki PAN w Warszawie w ramach serii wydawniczej Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały. Z racji wszechstronności ujęcia nazwane zostało „Nowym Kolbergiem”. Redaktorami trzytomowego zbioru Kaszuby są A. Mioduchowska i L. Bielawski. Jest to kompendium wiedzy o folklorze muzycznym Kaszub. Ukazuje nie tylko aktualny stan badań nad pieśniami od XVIII w., ale przedstawia głównych bohaterów procesu dokumentacji – ludowych informatorów – nosicieli tradycji, ich imionanazwiska, istotne cechy osobowości. Informacjom tym towarzyszą obszerne studia poświęcone roli folkloru w cyklu życia ludzkiego i cyklu dorocznym, przegląd repertuaru pieśni ludowych, przegląd lokalnego instrumentarium, tańców, obszerna baza bibliograficzna.

Zgodnie z intencją twórców jest to książka o zakroju panchronicznym, obejmująca całość dokumentów spisanych i nagranych na Kaszubach w okresie od XIX do XX w., co jednak nie ogranicza zbioru do li tylko utworów o wyraźnej kaszubskiej proweniencji. Na zawartość dzieła składa się 670 pieśni z licznymi wariantami, z których 148 ma zasięg wyłącznie kaszubski (zalicza się do nich również pieśni słowińskie), a 142 zasięg pomorski, pokrywający się także z zasięgiem ogólnopolskim. Pozostałe pieśni, wykonywane zarówno w wersji kaszubskiej, jak i polskiej, wchodzą w skład folkloru ogólnopolskiego, nie wyłączając folkloru krajów słowiańskich sąsiadujących z Polską. W świetle przeprowadzonych badań pieśń kaszubską łączą najsilniejsze związki z Wielkopolską, Warmią i Mazurami.

Il. 2. Władysława Wiśniewska (1920-2008) z Wdzydz, słynna kaszubska śpiewaczka ludowa

Przyjęta przez autorów książki klasyfikacja folklorystyczna dzieli pieśni na: obrzędowe (rodzinne i doroczne), powszechne i zawodowe. Na uwagę zasługuje wyraźne rozgraniczenie domowych pieśni religijnych (piesnie) od pieśni świeckich (frantówki, szãtopórki).

Zarówno frantówka, jak i szãtopórka oznaczały ludową pieśń świecką. Określenia frantówka (frantóweczka, frejlinka) przyjęło się używać na południu Kaszub, na północy zaś dominowała nazwa szãtopórka.

Materiał pieśniowy, poddany wieloletniej analizie w IS PAN w Warszawie dowiódł istnienia pokaźnej grupy pieśni obrzędowych dorocznych (szczodraki, kolędy, pieśni wykonywane podczas obrzędu ścinania kani, dożynkowe, zaduszkowe) i rodzinnych (śpiewanych podczas wesela, pustej nocy).

Najliczniej reprezentowana jest grupa pieśni powszechnych. Przynależą do niej zarówno pieśni nabożne, śpiewane zazwyczaj podczas wielkiego postu (pieśni o świętych, pieśni moralizatorskie), jak i ballady (zwykle o fabule dramatycznej z motywem zabójstwa, śmierci i wierność aż po grób) czy pieśni odwołujące się do wydarzeń historycznych, w tym pieśni żołnierskie. Do tej samej grupy pieśni powszechnych zaliczają się pieśni o tematyce społecznej, odnoszące się do relacji sąsiedzkich, międzyetnicznych (pieśni makaroniczne), motywu pracy, emigracji zarobkowej, teśknoty za bliskimi, wreszcie zwyczaju zażywania tabaki.

Spośród wszystkich wątków pieśni powszechnych najbogatsza jest grupa pieśni miłosnych, obrazujących stadium zalotów, umizgów po deklaracje, rozłąki i rozstania, rozmaite przeszkody, utratę wianka, rywalizację o względy wybranki/wybranka, pieśni i przyśpiewki wykonywane podczas wesela.

Nurt pieśni rodzinnych koncentruje się wokół konfliktów pokoleniowych, małżeńskich, niefortunnych wyborów życiowych. Wedle opinii Janiny Szymańskiej, głównymi bohaterkami pieśni rodzinnych są białki – kobiety, matki, żony i panny na wydaniu.

Obok tej kategorii funkcjonuje nurt pieśni dziecięcych, obejmujący wyliczanki, rymowanki, zabawy, kołysanki, zabawy dziecięce. Popularność formy kołysankowej przełożyła się na jej bogate nazewnictwo (żużónka, ùspiònka, kòlibuszka, kòlibałka, kòlibiònka, kòlesełka, bzinka, ùrdòwka).

Wśród pieśni powszechnych pojawia się również nurt pieśni komicznych zwanych kòzlinkami (inne nazwy to kòzô piesń, kòzô piesniô, kòzónka, kòzynka) — nie śpiewa się ich w piątek, w poście ani w adwencie. Ich tematyka obraca się wokół świata przedstawionego „na opak“, scen z życia ptaków i zwierząt, opisu zdarzeń komicznych. Pojawiają się również pieśni obsceniczne, wulgarne – tzw. psé piesnie.

Il. 3. Joanna Gostkowska z zespołu „Drëszë”

Do grupy pieśni powszechnych przynależy również nurt biesiadny, na który składają się pieśni pijackie, przyśpiewki taneczne, toasty.

Istnieje również spora grupa pieśni o charakterze zabawowym (→ kaszubskie nuty) lub taneczno-zabawowym (Owczarz, Zajączek, Gołąbek, Szewc). Pieśni taneczne mają swe kaszubskie nazwy: prziwtòrka to przyśpiewka okolicznościowa towarzysząca zabawie weselnej i uroczystościom dożynkowym, zaś wëskòcznô piesniô to przyśpiewka typowo taneczna (→ tańce ludowe).

Grupa pieśni zawodowych reprezentowana jest nader skąpo. Obok pieśni i sygnałów pasterskich o charakterze sygnalizacyjnym zachowały się zaledwie pojedyncze pieśni rybackie, młynarskie, rzeźnickie, górnicze (związane z emigracją zarobkową) i dziadowskie. Uderza brak autonomicznych pieśni ludowych związanych z morzem, typową pracą rybaków – tych więcej odnaleźć można w zbiorze Pieśni z Kaszub pod redakcją W. Kirsteina i L. Roppla (1958).

Na kaszubski folklor pieśniowy składają się również pieśni religijne (piesnie). Także wśród nich obowiązuje wewnętrzna klasyfikacja, dzieląca pieśni na: kościelne pieśni nabożne (bòżô piesniô, bòżónka), pieśni odprawiane na klęczkach przez dziadów proszalnych (kantówka, kantëczka, klëczónka), kolędy (kantëczkòwé, gòdné, gòdowé piesnie), pieśni nabożne śpiewane w okresie wielkiego postu (pôcérzónczi). Większość z nich przynależy do folkloru obrzędowego.

W przypadku pieśni stałym przedmiotem zainteresowania etnomuzykologów pozostaje kwestia oryginalności materiału muzycznego albo nakreślenie strefy ewentualnych wpływów. O ile zbadanie wątków treściowych stało się przedmiotem analizy porównawczej J. Patocka i A. Fischera, to zbadanie cech meliki pieśni pozostaje zasługą Ł. Kamieńskiego, który na podstawie własnych badań terenowych postawił tezę Cassubia cantat polonice. Podobne wnioski wysnuł J. Patock w odniesieniu do proweniencji pieśni kaszubskich. Posługując się metodą komparatystyki międzyregionalnej, tak oto sformułował swe końcowe wnioski: „Nasza pieśń ludowa to ptak wędrowny: ani niebotyczne góry, ani szerokie rzeki, ani bezkresne morze zatrzymać jej nie mogą w locie: na skrzydłach melodii przelatuje swobodnie wszystkie, choćby największe zapory”.

Badacze-etnomuzykolodzy, poszukujący cech charakterystycznych ludowej pieśni kaszubskiej, podkreślali odporność systemu rytmicznego na wpływy zachodnie, dominację dwumiaru nad trójmiarem, przewagę repertuaru nowszych melodii ludowych, związek rytmu z prozodią języka, obecność archaizmów melodycznych w balladach, wpływ melodii niemieckich na repertuar taneczny. Ludowe pieśni kaszubskie reprezentują na ogół ascendentalny typ melodyki, właściwy dla zachodniej Europy. Wyjątkiem są pieśni z Półwyspu Helskiego (Gdze je nasz tatk, Jank na mòrze webiegł lowic), oparte nie tylko na skalach modalnych, ale charakteryzujące się opadającym (descendentalnym) kształtem linii melodycznej.

Uwagę badaczy zwrócił sposób wykonywania pieśni ludowych. Jak podaje Kamieński, „szãtopórczi środkowo i północno-kaszubskie i przyśpiewki taneczne śpiewało się zasadniczo w gwarze”. Podkreślał też, że „normalnie śpiewało się pieśni ludowe po polsku”. Potwierdza to dokumentacja nagrań terenowych wykonawców ludowych. Zmiany w zakresie czystości gwary, dialektu, języka stanowią efekt wzrastającej świadomości regionalnej.

Sposób prezentowania pieśni był niekiedy obarczony manierą wykonawczą, związaną z danym ośrodkiem. Przykładem takiego zjawiska jest opisywany przez ks. H. Gołębiewskiego „śpiew rybacki”, występujący tylko i wyłącznie w Jastarni. Była to maniera wykonawcza, polegająca na dodawaniu dolnej tercji do istniejącej już melodii, w wyniku czego powstawała linia melodyczna o kołyszącym przebiegu. Choć zwyczaj ten nie przetrwał do dzisiejszych czasów, w obrębie niektórych parafii obowiązują wewnętrzne rytuały, związane głównie z obrzędem pożegnania zmarłego. W trakcie mszy pogrzebowych w kościele w Jastarni korzysta się z określonego kanonu pieśni śpiewanych po jastarnicku – wedle miejscowej tradycji. Podobny charakter ma pożegnanie zmarłego w Helu, gdzie podczas mszy św. żałobnej wykonuje się kompozycję miejscowego organisty Boże, miej w swej opiece rybaków helskich.

Po tradycyjny repertuar ludowy coraz częściej sięgają muzycy związani z ruchem folkowym, a wśród nich J. Gostkowska wraz z towarzyszącym jej zespołem „Drëszë”. Muzycy dokonują własnych aranżacji pieśni pozyskanych ze starych pomorskich śpiewników, inspirują się zachowanymi materiałami fonograficznymi, prowadzą własne badania terenowe, nawiązując kontakty z środowiskiem dawnych muzyków ludowych.

Witosława Frankowska

Bibliografia:

  • Bartmiński J., Pomerania śpiewa, „Pomerania”, 1999, nr 4, s. 25-27
  • Bielawski L., Tradycje ludowe w kulturze muzycznej, Warszawa 1999, s. 49-62
  • Tenże, Mioduchowska A., Kaszuby z serii Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, t. 1-2, Warszawa 1997-1998
  • Ceynowa F., Sto frantóvek z połudnjovéj częścj Pomorza Kaszubśkjego, osoblivje s zjemj Svjeckjéj, Krajni, Koczevja i Boróv. S dodatkjem trzech prosb na vesele… (Świecie 1867) oraz Sbjór pjeśnj śvjatovich, które naród slovjańskj v królestvje pruskjm spjevacj lubj, z. 1. Dumkj i Arije (Gdańsk 1867), z. 2. Krakovjakj, Sjelankj i Marsze (Gdańsk 1868), z. 3. Frantovkj, Sętoporkj, prosjbj na vesele… (Świecie 1878)
  • Kamieński Ł., Pieśni ludu pomorskiego. Pieśni z Kaszub południowych, Toruń 1936, s. 15
  • Martin D., Ruch folklorystyczny a „wynajdowanie tradycji” w kaszubskiej muzyce ludowej, „Nasze Pomorze”, 2009, nr 11, s. 251-259
  • Patock J., Kopa szętopórk, Gdynia 1936
  • Pestka S., Wielka księga pieśni z Kaszub, „Pomerania”, 1999, nr 4, s. 23-24
  • Synak B., Piękna pieśń, „Pomerania”, 1999, nr 4, s. 30-32
  • Szymańska J., Pieśń ludowa kaszubska, [w:] Muzyka Kaszub, red. W. Frankowska, Gdańsk 2005, s. 178-183
  • Treder J., Język kaszubski, Gdańsk 2002, s. 53

Fonografia:

  • Cassubia Incognita, CD, Warszawa-Bytów 2009.
  • Kaszuby. Kolekcja Muzyki Ludowej Polskiego Radia, CD, nr 17, Warszawa 1999.
  • Melodie z borów, łąk, pól i znad wód, CD, Warszawa 2018.

Ikonografia:

  1. Źródło: Instytut Kaszubski
  2. Fot. E. Kamiński
  3. Fot. J. Stefanowska

« Powrót do listy haseł