Słowo rugi jest pochodzenia niemieckiego (od Rüge – ‘oskarżenie, przestępstwo, badanie winowajcy’), a w j. polskim ma przynajmniej cztery znaczenia. W dawnej Polsce rugami poselskimi nazywano sprawdzanie ważności mandatów posłów w sejmie poprzez głosowanie przed właściwymi obradami. Postępowaniem rugowym od XV w. określano zeznawanie pod przysięgą szlachty z konkretnego powiatu lub ziemi o wiadomych jej przestępstwach. Na tej zasadzie działały sądy rugowe we wsiach i miasteczkach, które znane były również z terenu Kaszub, jak przykładowo w Prądzonie na Gochach. Rugami chłopskimi nazywano też całkowite lub częściowe usuwanie chłopów z uprawianej przez nich ziemi bądź przenoszenie ich na grunty gorszej jakości w celu powiększenia ziemi folwarcznej. I wreszcie rugami pruskimi, zwanymi też bismarkowskimi, określano bezwzględne wydalenie przez rząd pruski ze wschodnich prowincji monarchii Hohenzollernów w 1885 r. ponad 26 tys. Polaków, zwłaszcza robotników, posiadających rosyjskie lub austriackie obywatelstwo, a także Żydów pochodzących z Imperium Romanowów.
W okresie rozwoju gospodarki folwarcznej, w XV–XVII w., rugi chłopskie w Rzeczypospolitej nie nabrały charakteru masowego, gdyż z braku rąk do pracy w interesie panów było przytwierdzenie chłopów do ziemi. Częściej za to zdarzało się wówczas przenoszenie chłopów na mniejsze, gorsze lub niezagospodarowane grunty. W XVIII w. na Pomorzu Zachodnim, podobnie jak w Nowej Marchii, Prusach Książęcych i na Śląsku, władze państwowe starały się przeciwdziałać włączaniu ziemi chłopskiej do folwarków pańskich drogą rugów chłopskich. Dla państwa bowiem gospodarka chłopska stanowiła ważne źródło dochodów podatkowych oraz zasadniczą bazę werbunku dla wojska. Włączanie gruntów chłopskich do folwarków było zakazane pod groźbą wysokich kar pieniężnych w myśl edyktów z lat 1737, 1749 i 1764. Mimo to rugi chłopskie nie ustały całkowicie, lecz częściej niż do likwidacji, sprowadzały się do degradacji gospodarstw chłopskich, poprzez przekształcanie gburstw (→ gbur) w niewielkie gospodarstwa zagrodnicze czy chałupnicze.
Sytuacja radykalnie zmieniła się po ogłoszeniu edyktu znoszącego poddaństwo i wprowadzającego wolny handel ziemią z 9.10.1807 r., który jednocześnie znosił faktyczne ograniczenia rugów chłopskich. W okresie przeprowadzania regulacji uwłaszczeniowych, szczególnie w dobrach szlacheckich, w ramach tzw. odszkodowań za prawo do ziemi chłopi tracili od trzeciej części do połowy swoich gruntów na rzecz folwarku szlacheckiego. Przy okazji reform właściciele ziemscy często przenosili też chłopów na gorsze grunty. Ponadto edykty uwłaszczeniowe spowodowały całkowitą likwidację gospodarstw karłowatych, które uprawiali chałupnicy, dannicy czy komornicy. Szacuje się, iż na Pomorzu Gdańskim w latach 1816–1859 ubyło 1009 gospodarstw o łącznej powierzchni ponad 102 tys. morgów. Sytuacja bytowa tych chłopów była tragiczna, o czym świadczy skarga danników, W. Czarnego i M. Freytega z Iłownicy w pow. kościerskim spisana w 1830 r., w której czytamy: „Od 7 kwietnia ub.r. przez całe lato leżeliśmy z naszymi małymi dziećmi pod gołym niebem; w zimie wzięli nas ludzie z litości na klepisko, gdzie jednak zawiewał śnieg i przeciekał deszcz. Nie otrzymaliśmy nawet kawałka ziemi na kartofle, tak że trzeba z ośmiorgiem dzieci żyć przez cały rok z niczego […]. W czasie wojny [z Napoleonem – T.R.] ofiarowaliśmy ojczyźnie życie i mienie, ale wtedy nikt z panów tutaj nie był, my sami wszystko musieliśmy za całą wieś dostarczać, za co nie otrzymaliśmy najmniejszego odszkodowania. Do nieba wołające i hańbiące jest to, co się w tej okolicy dzieje. Żadna władza nie troszczy się o nędzę […]”.
Specyficzną formą rugów była działalność pruskiego fiskusa leśnego, którego A. Majkowski na łamach „Gryfa” w 1910 r. nazwał „zielonym wywłaszczycielem”. O leśnym fiskusie pisał: „tenże wróg nie sprowadza chłopa niemieckiego, ale o wiele lepiej zorganizowanego pioniera niemczyzny, mianowicie zielono umundurowanego urzędnika leśnego. Na piaszczystych i zimnych przestrzeniach Prus Zachodnich, a szczególnie Kaszub, gdzie kolonista niemiecki ulega walce z niewdzięczną ziemią i twardym klimatem, i gdzie tylko kaszubski gbur i chłop potrafią się wyżywić, tam dziś z świadomą celowością rozrastają się bory, zaludniając się armią urzędników leśnych. Jak powódź jaka, ale równie cicho jak nieubłaganie, rozszerza się bór, pochłaniając osady ludzkie, a jeleń i sarna bezpiecznie znajdują pastwisko na gruzach dawnych osad kaszubskich. Gdzieniegdzie nad szparko wyrastającemi przestrzeniami młodych sosen podmurszała, uszkodzona sterczy Bożamęka, która wnet runie, a z nią ostatnie świadectwo, że tu kiedyś Kaszuba wiódł pług i czcił Boga”. W zainteresowaniu fiskusa leśnego, jak dodawał ten sam autor, były nie tylko grunty rolne, ale i też jeziora, w tym największe na Kaszubach Jezioro Wdzydzkie, zwane „Kaszubskim Morzem”. Jako przykład zalesień A. Majkowski podał trzy miejscowości: majątek ziemski Zdunowice, ziemie folwarku w Sulęczynie czy Przerębską Hutę. W las przekształciły się także grunty rolne folwarku Róg w parafii Ugoszcz w pow. bytowskim, czy dużego pustkowia Drzewicz w parafii Brusy w pow. chojnickim. K. Jażdżewski w pracy poświęconej dziejom Nadleśnictwa Kościerzyna wylicza następujące osady przejęte przez fiskusa leśnego: część majątku Chośnica, majątki Cicha i Przewóz, część gruntów Wieprznicy, okolice Ludwikowa oraz Szymbarka, duże tereny nad jeziorem Wdzydze. Wciąż brakuje nam jednak kompleksowych badań na temat przekształceń gruntów rolnych w leśne w czasach zaboru pruskiego (→ lasy).
Z rugowaniem często spotyka się również w literaturze w odniesieniu do języka kaszubskiego. Przykładowo Z. Szultka (1993 r.) pisze, iż: „Od końca XVIII w. w odczuciu Kaszubów ich język macierzysty ze szkół i kościołów rugowano w imieniu króla pruskiego…”. Także A. Romanow (2004 r.), omawiając treść „Pielgrzyma”, zauważył, iż: „…»narzecze kaszubskie«, to w pojęciu redaktorów pisma »regionalna polszczyzna«, jeden z wielu dialektów polskich. Toteż walcząc z polskością, Niemcy dążą w opinii pisma do wyrugowania kaszubszczyzny »z serc i umysłów ludzi«, »spod strzech kaszubskich checzy«”.
Tomasz Rembalski
Bibliografia:
- [Majkowski A.], Zielony wywłaszczyciel, „Gryf”. Pismo dla spraw kaszubskich, R. II, 1910, z. VI, s. 161–168
- Janczak J., Rugi, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, Warszawa 1981, s. 220–221
- Jażdżewski K., Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub, Kościerzyna 2017
- Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., Słownik języka polskiego, t. V, Warszawa 1912
- Kostrowicka I., Landau Z., Tomaszewski J., Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku, wyd. III, Warszawa 1978
- Kreis Bütow. Im Austrage des Provinzialkonservators, bearb. von G. Bronisch, W. Ohle, H. Teichmüller, Stettin 1938
- Nowosad W., Rug i laska rugowa w Prądzonie – zapomniany zwyczaj prawny na Kaszubach na tle dziejów drobnej wsi szlacheckiej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 2006, nr 1, s. 25–33
- Nowy dokładny słownik polsko-niemiecki i niemiecko-polski / Neues vollständiges Polnisch-Deutsches und Deutsch-Polnisches Wörterbuch, [Bd.] II. Niemiecko-polski / Deutsch und Polnisch mit Supplement, ausgearb. von F. Booch-Úrkossy, Leipzig 1872
- Pomorze Gdańskie 1807–1850. Wybór źródeł, oprac. A. Bukowski, Wrocław 1958
- Rembalski T., Z Drzewicza do Niezabyszewa. Szkic genealogiczny rodu Drzewickich (XVII−XX w.), [w:] Nasze korzenie. Wokół poszukiwań genealogicznych rodzin pomorskich, red. J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński, Gdańsk 2006, s. 133–154
- Romanow A., Kaszubi i Kaszuby w problematyce pelplińskiego „Pielgrzyma” 1869–1920, „Acta Cassubiana”, t. VI, 2004, s. 83–110
- Sychta B., Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967
- Szultka Z., Rola Kościoła ewangelickiego w procesie germanizacji ludności kaszubskiej wschodniej części Pomorza Zachodniego w XIX wieku, „Studia Gdańskie”, t. IX, 1993, s. 153–181
- Trojanowska I., Szwajcaria kaszubska, Warszawa 1987
Netografia:
Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/rugi;4009897.html, [dostęp: 13.02.2020 r.]
