Kaszubskie nuty

Kaszëbsczé nótë, alfabet kaszubski, abecadło kaszubskie, hieroglify kaszubskie, runë kaszëbsczé to nazwy śpiewanej wyliczanki, spopularyzowanej przez ruch folklorystyczny w XX w. W poł. XIX w. wyliczanka ta pełniła rolę zabawy towarzyskiej, wykorzystywanej podczas wesela. Przeniknąwszy do społeczności wiejskiej, zaczęła być traktowana jako rodzaj lokalnej zabawy przeciwstawianej pruskim formom rozrywkowym, skąd już niedaleko do nadania jej formy oręża patriotyczno-edukacyjnego, skierowanego przeciw polityce germanizacyjnej – co stało się udziałem nie tylko autorek Bedekera kaszubskiego (1974), ale wielu innych miłośników regionu, literatów, muzealników, filmowców.

Z mitem Kaszubskich nut rozprawia się R. Drzeżdżon w swej książce To je krótczé, to je dłudżé… (2014). Jego zdaniem zawrotna kariera nut miała związek z czasem, kiedy „ukazanie wielowiekowych więzi łączących Kaszubów z Polakami i ich zwycięska walka z nawałą germańską” stały się elementem rządowej indoktrynacji w czasach Polski Ludowej. Powołując się na filmy dokumentalne (m.in. Alfabet kaszubski w reż. Z. Ołdak, 1986) i fabularne (Kaszëbë w reż. R. Bera, 1970), autor nie waha się przed określeniem propagandowego wykorzystania utworu (→ Kaszubi w filmie).

Mimo to doświadczenia ziemi bytowskiej wskazują, że w okresie po I wojnie światowej Alfabet kaszubski (w tych stronach nuty funkcjonowały pod tą nazwą) pełnił istotną rolę w procesie edukacyjnym i patriotycznym. Dowodzi tego zachowana w Muzeum Szkoły Polskiej w Płotowie plansza Alfabetu kaszubskiego z wyeksponowanym symbolem Rodła (→ Związek Polaków w Niemczech). Motyw ten obecny jest również na planszy z lat 30. XX w., przechowywanej na terenie Muzeum – Kaszubskiego Parku Etnograficznego im. Teodory i Izydora Gulgowskich we Wdzydzach Kiszewskich.

Wbrew obiegowej opinii, Kaszëbsczé nótë nie są oryginalnym wytworem tutejszej kultury. Jak podaje R. Drzeżdżon, ślady podobnych zabaw odnotowano bowiem w XIX w. na Śląsku Cieszyńskim, Polesiu, w Beskidach i na Warmii. W XIX w. znane były już na terenie Moraw, Czech, Słowacji, Węgier, jak również Niemiec, Austrii i Szwajcarii, gdzie nosiły tytuł Schnitzelbank, Die Hohelbank, Die Gartenhaus. Ślady śpiewanych wyliczanek nie ominęły również terenu Niderlandów i Skandynawii oraz Ameryki, dokąd powędrowały wraz z europejskimi osadnikami.

Pierwsze wzmianki o Kaszubskich nutach na gruncie pomorskim pochodzą z helskiego wesela, odbywającego się w połowie XIX w. Utwór wykonywany był przez biesiadników w języku niemieckim, co zanotował W. Mannhard (1885). Niemieckojęzyczną formę zabawy opisał również I. Gulgowski w swojej pracy Von einem unbekannten Volke in Deutschland (1911). Z jego obserwacji wynikało, że zabawa mogła przywędrować na Kaszuby z Żuław Wiślanych. Owe „kaszubskie hieroglify”, jak je określił twórca skansenu we Wdzydzach, miały się rozpowszechnić na teren całych Żuław około 1870 r. Zanotowana przezeń forma rysunkowa zbieżna jest z współcześnie funkcjonującą wersją utworu – różni je jedynie melodia.

Do wykonania Kaszubskich nut potrzebna jest tablica bądź plansza, na której namalowane są różne znaki (nuty), symbolizujące istotne elementy materialnego i duchowego dziedzictwa Kaszubów (kaszëbskô stolëca, gbùr-szlachcëc, basë, skrzëpczi, klëka, koło od wozu, narzędzia rolnicze, pieniądze). Wyłoniony spośród publiczności „dyrygent” pokazuje wskaźnikiem poszczególne „nuty”, podtrzymując jednocześnie czujność wszystkich uczestników zabawy. Nieodmiennie najwięcej problemów przysparza słuchaczom zawarta w strukturze utworu inwersja, każąca co pewien fragment cofać się do pierwszych taktów (znaków).

Kaszubskie nuty w wersji tradycyjnej pełnią ważną rolę popularyzującą język. W zabawie tej chętnie uczestniczą turyści, dla których przybrała ona formę nieledwie wyznacznika kultury regionu. Ważną rolę w prezentacji odgrywa osoba prowadząca zabawę (najlepiej jeśli jest to kaszubski gawędziarz) oraz sama publika.

Edukacyjny potencjał kaszubskich nut wykorzystali w swej książce Ùcz sã jãzëka z kaszëbsczima nótama (2022) A. i D. Majkowscy, czyniąc z nich atrakcyjne narzędzie wieloaspektowej nauki języka i kultury regionalnej.

Mimo wielu wspólnych elementów, trudno byłoby znaleźć dwa takie same egzemplarze Kaszubskich nut. Porównując plansze z Wejherowa i Wdzydz, uwagę zwraca przejaw lokalnego patriotyzmu, każący autorom wykorzystać bliski sobie obiekt jako obecną w słowach kaszëbską stolëcã. W zależności od pochodzenia nut, stolicą Kaszub staje się Pałac Przebendowskich-Keyserlingków (siedziba Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej) albo dworek z Luzina, umiejscowiony na terenie wdzydzkiego skansenu (→ skanseny).

Edukacyjny potencjał kaszubskich nut wykorzystali w swej książce Ùcz sã jãzëka z kaszëbsczima nótama (2022) A. i D. Majkowscy, czyniąc z nich atrakcyjne narzędzie wieloaspektowej nauki języka i kultury regionalnej.

Mimo wielu wspólnych elementów, trudno byłoby znaleźć dwa takie same egzemplarze Kaszubskich nut. Porównując plansze z Wejherowa i Wdzydz, uwagę zwraca przejaw lokalnego patriotyzmu, każący autorom wykorzystać bliski sobie obiekt jako obecną w słowach kaszëbską stolëcã. W zależności od pochodzenia nut, stolicą Kaszub staje się Pałac Przebendowskich-Keyserlingków (siedziba Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej) albo dworek z Luzina, umiejscowiony na terenie wdzydzkiego skansenu (→ skanseny).

Nurtujący wielu regionalistów problem nominału prësczich półtrojôków w Kaszubskich nutach rozwikłał niedawno historyk T. Rembalski, przeprowadzając drobiazgową analizę numizmatyczno-porównawczą. Jednym z wniosków było osadzenie początków utworu w latach 70. XIX w. (okres po zjednoczeniu Niemiec i wprowadzeniu marki w 1873 r.); drugim zaś czytelna konstatacja na temat zawiłości ludowego nazewnictwa monet (półtrojôk przeszedł w monetę pięciofenigową).

Powszechna znajomość melodii Kaszubskich nut, jak również przyjęta konwencja obrazkowa stały się wdzięcznym polem do rozmaitych modyfikacji. Istnieje szereg nowo powstałych wariantów (Nótë tobacznika, Mùzealné nótë, Gwiôzdkòwé nótë) oraz różne wersje tekstowe z Jeleńskiej Huty, Czerska i Gdańska. Staraniem R. Drzeżdżona i A. Majkowskiej pojawiły się Nótë na dzysdniową chërã, czyli Kaszubskie nuty na czas koronawirusa i kwarantanny (2020) – jak podkreślają autorzy, powstały one „w celach profilaktycznych”.

Także na gruncie muzyki klasycznej zaobserwować można liczne nawiązania do Alfabetu kaszubskiego (M. Kuczyński, Msza kaszubska, 1999). Po dobrze znane i rozpoznawalne zwroty sięgają przedstawiciele różnych nurtów muzycznych (K. Stańko – wokalistka jazzowa, T. Slowi – solistka grupy rockowej „The Rozmish”, Damroka i zespół „Wãdzëbôczi”, B. Kunc z zespołem C.Z.A.D., Zagan Acoustic) (→ kultura popularna).

Do nazwy, jednoznacznie i pozytywnie kojarzonej z kaszubską kulturą, nawiązują właściciele pensjonatów turystycznych (willa „Kaszubskie Nuty” w Miechucinie), wytwórcy przedmiotów pamiątkowych (koszulki, torby z wydrukiem, kubki). Na Promenadzie Światowida w Jastrzębiej Górze postawiono kamień z wyrytymi nutami kaszubskimi, obecne są również na płytach kartuskiego Rynku.

Popularność symbolu niesie ze sobą spore ryzyko wystąpienia błędów w pisowni. Problem ten zasygnalizował R. Drzeżdżon w artykule Kaszubskie nuty – pamiątka z Kaszub z błędami, zamieszczonym w „Biuletynie Rady Języka Kaszubskiego” (2009). Podkreślił w nim wagę podania poprawnego pod względem pisowni wzoru tym, którzy wykorzystują Kaszubskie nuty „w marketingu, promocji, zespołach ludowych, turystyce itd.”

W 2015 r. powstała w Wejherowie spektakularna trasa spacerowa o nazwie Szlak Kaszubskich Nut, licząca ok. 3 km długości. Jej twórcami są wejherowscy artyści rzeźbiarze – A. Wyszecki i R. Morek. Wyznacznikiem etapów trasy są kolejne elementy Alfabetu kaszubskiego, przedstawione na 14 obeliskach.

Całość Szlaku Kaszubskich Nut wieńczy ławka w Parku im. Aleksandra Majkowskiego, na której siedzi muzykant kaszubski grający na harmonii guzikowej. Po naciśnięciu specjalnego guzika usłyszeć można cały Alfabet kaszubski w wykonaniu kierownika zespołu „Koleczkowianie” – T. Dargacza, który stał się prototypem postaci muzyka (→ zespoły pieśni i tańca).

Od chwili pierwszego uruchomienia mechanizmu odtwarzającego, melodia Kaszubskich nut płynie w Wejherowie w sposób nieprzerwany, stając się najbardziej rozpoznawalnym utworem regionu.

Witosława Frankowska

Bibliografia:

• Bielawski L., Mioduchowska A., Kaszuby z serii Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, Warszawa 1997, 3, s. 178-181
• Drzeżdżon R., To je krótczé, to je dłudżé…. Wędrówki szlakiem kaszubskich nut, Gdańsk-Wejherowo 2014
• Drzeżdżon R., Kaszubskie nuty – pamiątka z Kaszub z błędami, „Biuletyn RJK”, 2009, s. 272-277
• Rembalski T., Dlaczego prësczé półtrojôczi w „Kaszëbsczich nótach” mają nominał „5”?, „Pomerania”, 2020, nr 7–8, s. 25–27
• [Sz], Szczesiak E., Alfabet kaszubski – film o trwaniu. Refleksje po obejrzeniu filmu dokumentalnego Zofii Ołdak, „Pomerania”, 1986, nr 12, s. 29-30

Dyskografia:

• Kaszubskie nuty, wyk. Zbigniew Kulwikowski, kaseta magnetofonowa Nigdë do zgubë, Gdynia 1990
• https://www.youtube.com/watch?v=Fo5vzZA8gP0&list=RDWzwG27s7ezw&start_radio=1, dostęp 21.04.2023
• Kaszubskie nuty, wyk. i aranżacja K. Stańko, w: Snik, CD, Gdańsk 2014
• To je krótczi, to je dłudżi, w: Kaszuby z Kolekcji Muzyki Ludowej Polskiego Radia. Muzyka Źródeł nr 17, CD, Warszawa 1999

Filmografia:

• Alfabet kaszubski, film dokumentalny w reżyserii Z.Ołdak, Studio Miniatur Filmowych w Warszawie, 1986
• Kaszëbë, film fabularny w reżyserii R. Bera, Studio Filmowe Kadr w Warszawie, 1970

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Fot. Radosław. Kamiński
3. Źródło: Instytut Kaszubski
4. Źródło: Instytut Kaszubski
5. Fot. Witosława Frankowska
6. Fot. Witosława Frankowska