Jest to istota duchowa występująca w kaszubskiej tradycji ludowej oraz tekstach literatury pięknej, w szczególny sposób opiekująca się Kaszubami jako krainą geograficzno-kulturową.
Wedle różnych kaszubskich podań Anioł Kaszub współuczestniczył w boskim akcie stworzenia. Kiedy Bóg zakończył już pracę kreowania wszechświata, wszyscy aniołowie pochwalili powstałą właśnie rzeczywistość. Jeden wszakże z grona aniołów ze smutkiem zauważył, że Stwórca w obdarzaniu różnego typu bogactwami rozlicznych krain mniej szczodrze potraktował Kaszuby. W odpowiedzi na to Bóg polecił Aniołowi, aby ze skrzyni wszelakich dóbr wyjąć pozostałe jeszcze składniki i rozrzucić je na terenie Kaszub. Stąd zatem w dzisiejszej przestrzeni tego regionu można natknąć się na ostępy leśne i piękne wzgórza, piaszczyste ziemie i zmienne kolorami morze. Wielkim skarbem tej krainy stał się zwłaszcza jantar, którego złoża spoczywają na dnie Bałtyku. Największy z bursztynowych głazów leży – jak podają legendy – w głębinie Jeziora Raduńskiego, zaś jego strażnikiem jest właśnie Anioł Kaszub.
Z antropologicznego punktu widzenia patrząc, postać Anioła Kaszub pełni w tradycji kulturowej rolę archetypu obrońcy. Wraz z Gryfem, Stolemem, Smętkiem, Kanią (→ Ścinanie kani) i Smokiem jest tyleż wytworem przekonań religijnych, co i przykładem fantazji ludowej, motywowanej treściami kultury wysokiej. Figura niebiańskiego pomocnika Boga, wywodząca się z judaizmu i chrześcijaństwa, stopniowo weszła w skład pomorskiej wyobraźni ludowej, co z czasem przyniosło efekt „oswojenia” postaci i traktowania jej jako reprezentanta poczucia swojskości i rodzimości. W rezultacie kulturowym w dawnych i współczesnych tekstach pomorskich Anioł Kaszub jest co prawda obrazem synkretycznym, lecz może właśnie przez to atrakcyjnym dla przeciętnego czytelnika literatury i dla typowego mieszkańca Kaszub. To za sprawą powiązań postaci z Biblią i jednocześnie zdolności wyrażania najbliższej emocjonalnie lokalności, ta właśnie figura staje się szczególnie ważna w świecie kaszubskich mitów i symboli. Uświęcanie najdawniejszych czasów nie jest zabiegiem w tradycji słowiańskiej ograniczone do przestrzeni Kaszub (np. udział św. Jerzego w etosie staroruskim, świętych Cyryla i Metodego dla Słowian południowych), jednakże udział Anioła Kaszub w powstawaniu krainy geograficznej jest motywem oryginalnym.
Il. 1. „Anioł Kaszub”, rzeźba autorstwa Józefa Chełmowskiego
Figura ta występuje nie tylko wśród kaszubskich tekstów ludowych, a także w ujęciach literackich: J. Karnowskiego czy też współcześnie w legendach napisanych przez J. Sampa oraz choćby w utworach J. Mamelskiego. Niekiedy Anioł Kaszub pojawia się w kontekście dydaktyczno-satyrycznym jako nauczyciel Kaszubów (jak w felietonie z cyklu Gùczów Mack gôdô pt. Anioł z nieba A. Labudy – ZK, 1934, nr 7). Został on również przedstawiony w oryginalnym ujęciu rzeźbiarskim J. Chełmowskiego czy też L. Grota (zwanego Leonem od Aniołów). Anioł Kaszub jest dzisiaj również rozpoznawalnym motywem wielu profesjonalnych i amatorskich prac graficznych, malarskich i rzeźbiarskich. To wreszcie forma kaszubskiego dizajnu, obecna w wielu domach prywatnych i obiektach publicznych.
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- Karnowski J., Pòwiôstko, [w:] tegoż, Nôwotnê Spiéwë, Poznań 1910.
- Kurstak W., Angelologia kaszubska. O twórczości Józefa Chełmowskiego, [w:] Pasieka wyobraźni. O twórczości Józefa Chełmowskiego, red. D. Kalinowski, T. Siemiński, Brusy – Bytów – Gdańsk 2017.
- Mamelski J., Legenda o powstaniu Kaszub, [w:] Legendy kaszubskie, Gdynia 2007.
- Samp J., Mitopeje Pobrzeża Bałtyku, Gdańsk 2009.
- Sychta B., Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I-VII, Wrocław 1967-1976.
Netografia:
Frankowska A., Leon Grot od świętych aniołów, https://expresskaszubski.pl/pl/11_wiadomosci/3451_leon-grot-od-swietych-aniolow.html
Ikonografia:
- Źródło: Instytut Kaszubski
