Samp Jerzy

« Powrót do listy haseł

Z pewnością należał do najbardziej wyrazistych postaci zajmujących się kulturą i dziejami Kaszub, PomorzaGdańska przełomu XX i XXI w. o znacznie zróżnicowanych zainteresowaniach i osiągnięciach. Profesor Uniwersytetu Gdańskiego, historyk literatury, literaturoznawca i jednocześnie poeta, pisarz, członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, znawca regionalnej literatury. Badał też kaszubski, pomorski i gdański folklor. Wniósł znaczny wkład w poznanie oraz upowszechnienie regionalnych mitów oraz bajek, które wzbogacił własnymi utworami. Całe życie związany z Gdańskiem, a właściwie jego dzielnicą Orunią. Temu miastu poświęcił znaczną część swoich publikacji. Ważną przestrzenią jego aktywności była popularyzacja kaszubskiego i gdańskiego dziedzictwa kulturowego. Nieobce były mu sztuki plastyczne – niektóre swoje publikacje wypełniał własnymi ilustracjami. Ceniony kolekcjoner, gromadził między innymi fajki, ceramikę i grafiki; koneser nie tylko regionalnej kuchni. Wszystkie te przejawy działalności łączył z pracą społeczną w kaszubskich i pomorskich organizacjach i instytucjach kultury.

Urodził się 23 marca 1951 r. w Gdańsku jako syn Pawła i Heleny z d. Zielke, w rodzinie o gdańskich i północnokaszubskich korzeniach, co znalazło wyraźne odzwierciedlenie w jego postawie i twórczości. Starsi bracia, Mikołaj i Wawrzyniec, zdobyli znaczącą pozycję w regionie. Pierwszy z nich jako ksiądz, duszpasterz, wieloletni proboszcz parafii NSJ w Gdańsku-Wrzeszczu, drugi – wybitny rzeźbiarz i grafik, między innymi autor pomnika Świętopełka II w Gdańsku. J. Samp naukę rozpoczął w oruńskiej szkole podstawowej w 1958 r. Kontynuował ją w tamtejszym liceum ogólnokształcącym. Po ukończeniu szkoły średniej podjął studia na kierunku filologia polska w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku. Aktywnie włączył się w naukowe i publicystyczne życie studenckie. Należał go grona osób reaktywujących Gdański Klub Dziennikarzy Studenckich. Współredagował i publikował swoje teksty w „Dzienniku Akademickim”, będącym częścią jednego z najważniejszych pism codziennych regionu, „Dziennika Bałtyckiego”. Współpracował też z „Literami”, „Tygodnikiem Morskim” i innymi czasopismami pomorskimi (→ czasopisma kaszubskie epoki transformacji), jak również ogólnopolskimi, na łamach których ukazało się kilkaset jego tekstów.

Il. 1. J. Samp (w pierwszym rzędzie w prochowcu), E. Breza, D. Sowa na kanadyjskich Kaszubach

W tym czasie związał się również z kaszubskim ruchem regionalnym. Od 1971 r. był członkiem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, należał do będącego jego częścią Klubu Studenckiego „Pomorania”, w którym pełnił między innymi funkcję prezesa. Wspierany przez L. Bądkowskiego podjął stałą współpracę z organem prasowym Zrzeszenia, „Pomeranią”, do końca życia publikując w nim artykuły, reportaże, eseje, informacje o książkach, wydarzeniach itp. Należał też do grona jego redaktorów i członków kolegium redakcyjnego. W 1977 r. Zrzeszenie wydało tomik jego polskojęzycznych wierszy Cyrografy, z licznymi elementami nawiązującymi do dziedzictwa kulturowego Kaszub.

W 1975 r. dołączył do absolwentów Uniwersytetu Gdańskiego, utworzonego w 1970 r. na bazie Wyższej Szkoły Pedagogicznej, broniąc pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem wybitnej polskiej historyk literatury – prof. M. Janion. Został członkiem seminarium doktorskiego prof. A. Bukowskiego, który był jego głównym mentorem w początkach kariery naukowej. Dzięki jego staraniom w tymże roku uzyskał etat asystenta technicznego w prowadzonym przez A. Bukowskiego Zakładzie Historii Literatury i Kultury Pomorza XIX i XX w. w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego. Zakład ten stał się jego głównym miejscem zatrudnienia do końca życia. W jego ramach jako asystent techniczny zajmował się przede wszystkim dokumentacją życia literackiego Gdańska i Wybrzeża po 1945 r. Razem z nim przechodził kilkakrotne przekształcenia organizacyjne, a w latach 1995-2011 z przerwami był jego kierownikiem. Wykładał literaturę regionalną dla dzieci i młodzieży oraz folklorystykę, także w ramach podyplomowego Studium Wiedzy o Pomorzu. Pod jego kierunkiem napisało i obroniło prace magisterskie stu kilkudziesięciu studentów, w znacznej części kaszubskich pisarzy, dziennikarzy i działaczy, m.in. zmarły w 2022 r. Janusz Mamelski, prozaik, poeta, autor książek dla dzieci z kaszubskimi legendami. Dwie z nich, Miłosława Borzyszkowska-Szewczyk i Justyna Pomierska (córka prof. J. Tredera), kontynuują pracę naukową związaną z kulturą, dziejami regionu. Druga z nich była też jedną z czterech osób, które w ramach prowadzonego przez niego seminarium uzyskała tytuł doktora, broniąc pracy doktorskiej Przysłowia kaszubskie. Studium z paremiografii i paremiologii (2009).

W 1978 r. J. Samp uzyskał stanowisko starszego asystenta, a w 1982 został adiunktem po obronieniu pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. A. Bukowskiego Motyw i funkcje Smętka w literaturze polskiej (opublikowanej w Gdańsku dwa lata później pod nieco zmienionym tytułem, Smętek. Studium kreacji literackich), uhonorowanej nagrodą Gdańskiego Towarzystwa Naukowego. Habilitację uzyskał w 1992 r. na podstawie rozprawy Gdańsk w relacjach z podróży 1772-1918 (Gdańsk 1991). W 1994 r. otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu Gdańskiego. W trakcie pobytu w Padwie nawiązał współpracę z tamtejszym uniwersytetem. Prowadził zajęcia seminaryjne oraz wykłady na Uniwersytecie w Bremie oraz Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie (obecnie Uniwersytet Katolicki im. Kardynała S. Wyszyńskiego), a także w Ostsee Akademie Lübeck-Travemünde, Uniwersytecie w Ottawie oraz Wyższym Seminarium Duchownym w Gdańsku.

Ważną częścią jego twórczości były studia nad literaturą kaszubską. Wygłosił i opublikował kilkadziesiąt referatów, artykułów dotyczących różnych aspektów tej problematyki, mających istotne znaczenie dla jej poznania i dalszych badań. Pierwszym z nich był Obraz wojny i okupacji w poezji kaszubskiej (1978), dalszymi Motywy skandynawskie w tradycji, kulturze i piśmiennictwie kaszubsko-pomorskim (1988), Próba wierności: wokół nowszej literatury kaszubskiej (1985) Pomorze, Kaszubi, ich język i piśmiennictwo w literaturze polskiej i obcej (1990) i in. Niektóre z nich publikował później w zmienionej wersji. Był autorem wstępów do kilkudziesięciu książek innych kaszubskich i pomorskich autorów, utworów poetyckich, prozatorskich, eseistycznych itp. Kilka artykułów poświęcił kaszubskim poetom i pisarzom, w tym A. Majkowskiemu, J. Drzeżdżonowi i H. Derdowskiemu. Temu ostatniemu najwięcej, gdyż pierwotnie ów twórca miał być tematem jego rozprawy habilitacyjnej. Dwukrotnie opracował i był autorem wstępu do najwybitniejszego utworu H. Derdowskiego, Ò panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë jachôł (w 1990 r. samodzielnie, w 2007 wspólnie z J. Trederem i E. Gołąbkiem). Z dużym uznaniem spotkała się jego antologia kaszubskich wierszy Poezja rodnej mowy poprzedzona często cytowanym wstępem Zanim staniesz się niemy w mowie ojców (1985), w którym nowatorsko podszedł do historii literatury kaszubskiej. Swoistym podsumowaniem tego fragmentu jego działalności był syntetyczny artykuł zatytułowany Literatura kaszubska, zamieszczony w pomnikowym, dwujęzycznym wydawnictwie Pomorze – mała ojczyzna Kaszubów/Kaschubisch-Pommersche Heimat (2000).

W 1985 r. ukazała się jego dwujęzyczna antologia kaszubskich bajek, Zaklęta stegna (jej drugą wersję opublikowano w 1994 r. pt. Przygoda królewianki i inne bajki z Kaszub), w której był też autorem tłumaczeń na język polski, adaptacji literackiej i opracowania graficznego. Została ona wznowiona jako Zaklęta stegna/Zaklatô stegna (2017) wraz z płytą CD, na której nagrano wszystkie utwory po kaszubsku. Jest to najbardziej znany, poczytny zbiór kaszubskich bajek i baśni, często wykorzystywany w nauczaniu regionalnym, a także w konkursach recytatorskich itp. Stanowił wynik szerszego zainteresowania J. Sampa nie tylko baśniami i bajkami kaszubskimi, ale też legendami, mitami i wierzeniami Kaszub. W jego wyniku powstały dwie większe publikacje związane z tą tematyką, umiejscowione na styku świata nadprzyrodzonego, nierealnego z rzeczywistością, wydarzeniami historycznymi i kreacjami literackimi. Były to Droga na sabat (1981) i Z woli morza. Bałtyckie mitopeje (1987, rozszerzona wersja ukazała się w 2009 r. pt. Mitopeje Pobrzeża Bałtyku).

Po przekształceniach społeczno-politycznych z lat 1989-1990 J. Samp koncentrował się głównie na wątkach dotyczących Gdańska, odstępując często w swojej twórczości od naukowego wykładu, w sposób popularny przedstawiając historię i kulturą tego miasta oraz regionu. Z tego okresu pochodzi kilka zbiorów legend, opublikowanych w języku polskim i niemieckim, dotyczących grodu nad Mołtawą, z których pierwszym były Legendy gdańskie (1992, z ilustracjami W. Sampa), ostatnimi Gdańskie legendy nieznane (2010) oraz Gdańsk w baśniowej szacie (2012). Rok wcześniej wspólnie z D. Kulą opublikował Gdańsk. Przewodnik po mieście, natomiast razem z P. Rotem Gdańsk przewodnik multimedialny (2002). W sposób popularny, encyklopedyczny, podstawowe informacje, ciekawostki z historii, kultury Gdańska ujął w Bedekerze gdańskim (1994). Książki Orunia – historia, zabytki, kultura (1992), Wrzeszcz, kościół „Na Czarnej” (1992), Gdańskie dwory i pałace (1998) i Orunia, Stare Szkoty i Lipce (2005) stanowią eseistyczne przedstawienie osobliwości, specyfiki ujętych w tytule dzielnic, obiektów Gdańska w połączeniu z klasycznym turystycznym przewodnikiem. W ten nurt wpisują się też Miasto tysiąca tajemnic (1999), Miasto magicznych przestrzeni (2003), oraz bardziej beletrystyczny Gdańsk znany i nieznany (2013) i in.

Zainteresowania gdańskie i kaszubskie połączył w wydanej już po śmierci kaszubskojęzycznej książce, Gduńsk – basniowô stolëca Kaszub (2016), zawierająca kilkadziesiąt legendarnych kaszubskich przekazów o Gdańsku, jego mieszkańcach, morzu, rybach, związkach Kaszubów z tym miastem, przetłumaczonych na j. kaszubski przez G. Schramkego. W znacznej części powiązane one były z wyobraźnią autora. Książka ta zwieńczyła dotychczasową twórczość J. Sampa w odniesieniu do baśni, legend i bajek, stawiając go w gronie najwybitniejszych popularyzatorów i jednocześnie twórców tego gatunku kaszubskiego, pomorskiego pisarstwa.

W połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku z inspiracji potomków Kaszubów – emigrantów w Kanadzie, nawiązał z nimi stałą współpracę, której efektem m.in. była kilkudniowa, wspólnie z E. Brezą i T. Linkerem, podróż do kanadyjskiej prowincji Ontario, celem zapoznania się z elementami tamtejszego, kaszubskiego dziedzictwa kulturowego, zgromadzenia materiałów do dalszych badań nad kondycją kulturową tamtejszych Kaszubów i jej porównaniem do europejskich Kaszub.

J. Samp był niestrudzonym popularyzatorem kultury, literatury kaszubsko-pomorskiej i tematyki gdańskiej. Wygłosił niezliczoną liczbę wykładów, prelekcji, był członkiem jury konkursów literackich, recytatorskich, w których wykorzystywano także jego twórczość. Gdańska prasa, telewizja i radio udostępniała mu swoje ramy dla cyklicznych przedsięwzięć o wymownych tytułach, w tym: Starogdańskie rozmaitości, Kartki gdańskie, Z gdańskiego dykcjonarza, Mitologia kaszubska, Kaszubi w literaturze i in. Według jego scenariusza powstały filmy Był sobie Gdańsk (1996, z D. Tuskiem i J. Sarnackim), Tysiącletni Gdańsk (1997), widowisko plenerowego Ave Gedanum, wystawione w 1997 w tysiąclecie pierwszej wzmianki o Gdańsku.

Wchodził w skład rad naukowych, programowych pomorskich, kaszubskich i gdańskich instytucji, Biblioteki Gdańskiej PAN, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, Muzeum Stutthof w Sztutowie, Muzeum Historycznego Miasta Gdańska, TVP Gdańsk.

Był też członkiem – założycielem Instytutu Kaszubskiego w Gdańsku, członkiem Komisji ds. Folklorystyki Komitetu Nauk o Literaturze PAN, Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, Kapituł Medali Mściwoja II i św. Wojciecha (wyróżnień przyznawanych przez Radę Miasta Gdańska), kolegium redakcyjnego „Rocznika Gdańskiego”, „Foliae Pomeraniae”. Uczestniczył w pracach Komisji Nauki Komitetu Organizacyjnego Obchodów Tysiąclecia Miasta Gdańska.

Został wyróżniony licznymi nagrodami, medalami i odznakami, w tym kilkakrotnie nagrodą Rektora Uniwersytetu Gdańskiego i Prezydenta Miasta Gdańska, Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, Złotym Krzyżem Zasługi, nagrodą im. L. Bądkowskiego i A. Majkowskiego oraz Medalem „Stolema”, przyznawanym przez Klub Studencki „Pomorania”. W Gdańsku jego imię nadano Szkole Podstawowej Nr 86, wzgórzu z platformą widokową oraz miejskiemu tramwajowi.

J. Samp ożenił się z Barbarą Wojciechowską, z którą miał dwoje dzieci, Klaudię i Christiana. Zm. 16 lutego 2015 r. w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Łostowickim w Gdańsku.

Bogusław Breza

Il. 2. Początek życiorysu J. Sampa

Bibliografia:

  • Archiwum UG, Akta osobowe J. Sampa.
  • Bolduan T., Nowy bedeker kaszubski, Gdańsk 2012, s. 388-389.
  • Borzyszkowski J., J. Samp (23.03.1951 – 16.02.2015), „Acta Cassubiana”, t. XVII, 2015, 405-412.
  • Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 900.
  • Kto jest kim w regionie gdańskim, Gdańsk 1993, s. 218-219.
  • Kto jest kim w województwie pomorskim, Gdańsk 2000.
  • Informacja J. Oleszek z IFP UG o doktorach J. Sampa.

Netografia:

Ikonografia:

  1. Źródło: Instytut Kaszubski.
  2. Źródło: Instytut Kaszubski.

« Powrót do listy haseł