Urodził się 26.02.1934 r. w Brusach-Jagliach, gm. Brusy, pow. chojnicki, zmarł 6.07.2013 r. w Chojnicach. Ukończył Szkołę Podstawową w Brusach, następnie podjął naukę w Zasadniczej Szkole Zawodowej w Grudziądzu. Pół roku spędził w Hufcu Pracy „Służba Polsce” w Rudzie Śląskiej. Pracował w PKP w Chojnicach, przedsiębiorstwie drogowym, w kinie w Brusach oraz przetwórni „Las”. Odziedziczył gospodarstwo po rodzicach i tam mieszkał. Zaczął rzeźbić w drewnie (→ rzeźbiarstwo) już w szkole podstawowej. Wrócił do tej działalności w latach 70. Zajmował się także malarstwem na szkle, płótnie i płycie oraz budową instalacji i instrumentów muzycznych swojego pomysłu, pisaniem swoistych „ilustrowanych ksiąg” (m.in. Czas, który nie ma początku, który nie ma końca; Księga życia i śmierci człowieka; Znaczące religie świata. Bedeutunge Religione Welte). Podejmował zarówno tematy religijne, historyczne, jak i komentował poprzez swoje prace aktualne wydarzenia. Bardzo często elementem jego dzieł rzeźbiarskich czy malarskich jest słowny komentarz. Posługiwał się intuicją, eksperymentował, przepuszczał dostępną wiedzę przez filtr własnego umysłu, któremu ufał najbardziej. Podobno uważał, że jest mędrcem, którego obowiązkiem jest dzielenie się ze światem swoimi przemyśleniami i odkryciami. Czerpał m.in. z H. Boscha, R. Santi, A. Dürera, L. da Vinci, Rembrandta van Rijn, fotografii, ilustracji dostępnych w czasopismach.
Tworzył i wystawiał w swojej zagrodzie w Brusach-Jagliach. Do tej pory na wjeździe do niej stoi wykonana przez niego kapliczka Trzeci upadek, której uroczyste poświęcenie odbyło się podczas stanu wojennego w 1982 r., symbolizująca trzecią agresję władzy zwróconą przeciwko polskiemu narodowi (pierwszą był Czerwiec 1956, drugą – Grudzień 1970). W przydomowym ogrodzie znajdują się liczne ule figuralne, na dachu budynku gospodarczego – instalacja Maszyna do łapania żywiołów. Na ścianie domu wiszą obrazy. Wiele jego prac można oglądać także we wnętrzu chałupy. Idea zachowania zagrody w niepowtarzalnym kształcie, w jakim zostawił ją Chełmowski, łączy nie tylko miłośników jego prac. W wielu miejscowościach na Kaszubach można zobaczyć kapliczki jego autorstwa (np. w Bąku, Borzyszkowach, Bukowie, Ostrowitem, Płęśnie). Jednym z najbardziej znanych dzieł jest Panorama Apokalipsy.
Chełmowski brał udział w tworzeniu Ołtarza Papieskiego w Sopocie (1999 r.) projektu M. Kołodzieja. Jego prace eksponowano w licznych muzeach w regionie i poza nim. Obecnie największą kolekcję posiada Muzeum Zachodniokaszubskie w Bytowie. Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Chojnicach podjęło się realizacji projektu inwentaryzacji i zbadania spuścizny Chełmowskiego, m.in. w licznych zbiorach prywatnych. Warto dodać, że ten oryginalny twórca był także kolekcjonerem – interesowały go muzealia etnograficzne.
Chełmowski to wyjątkowy artysta, który wychodził poza utrwalone schematy twórczości. W sposób niezamierzony udowadniał ograniczoną wartość konwencji opisu sztuki i artysty – niełatwo go przyporządkować do jakiejś kategorii, prawie każdej się wymyka. Mówiono o nim m.in. jako o twórcy ludowym, artyście nieprofesjonalnym, artyście-amatorze, naiwnym, synkretycznym, hybrydycznym. Bywał też interpretowany poprzez zestawienie z młynarzem D. Scandellą (1532–1599), czyli Menocchiem, spalonym na stosie przez Inkwizycję za heretyckie poglądy, opisanym przez C. Ginzburga w słynnej książce Ser i robaki. Wizja świata pewnego młynarza z XVI w. Niektóre jego prace stają się przyczynkiem do omawiania relacji między kategoriami „oryginału” i „kopii”. Chełmowski stał się bohaterem artykułów, książek, filmów, a także muzycznego happeningu Awantura z aniołami M. Trzaski. Kolejne próby interpretacji dzieł Chełmowskiego przyczyniają się do wzrostu jego mitu. Obok zagrody artysty stworzono nową regionalną instytucję kultury: chatę kaszubską pełniącą funkcję lokalnego muzeum, w której eksponowane są także prace omawianego autora. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie ogłosiło rok 2017 Rokiem Józefa Chełmowskiego.
Katarzyna Kulikowska
Bibliografia:
- Borzyszkowski J., Józef Chełmowski (1934-2013) – wybitny twórca ludowy, rzeźbiarz, malarz – na szkle i płótnie, konstruktor, kolekcjoner, pszczelarz i filozof, [w:] Pasieka wyobraźni. O twórczości Józefa Chełmowskiego, red. D. Kalinowski, T. Siemiński, Brusy – Bytów – Gdańsk 2017, s. 201–209
- Kal E., Między intuicją a intelektem. Twórczość Józefa Chełmowskiego w perspektywie historii sztuki, [w:] Pasieka wyobraźni. O twórczości Józefa Chełmowskiego, red. D. Kalinowski, T. Siemiński, Brusy – Bytów – Gdańsk 2017, s. 58–127
- Pasieka wyobraźni. O twórczości Józefa Chełmowskiego, red. D. Kalinowski, T. Siemiński, Brusy – Bytów – Gdańsk 2017
- Siemiński T., Józef Chełmowski. Portret artysty i człowieka, Bytów 1995
- Tenże, Józef Chełmowski, Bytów 2008
Netografia:
Pomieciński A., Lokalne wymiary globalizacji, http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/archives/1492, dostęp: 15.03.2019.
Wystawy muzealne:
- Zagroda Józefa Chełmowskiego w Brusach-Jagliach.
- Chata Kaszubska w Brusach-Jagliach.
- Wystawa „Współczesna sztuka ludowa Kaszub” w Muzeum Zachodniokaszubskim w Bytowie.
